Józef Łokietek

Józef Łokietek

Judel Dan Łokieć

Rabin, Rebe, Doktor Łokietek

Podpułkownik[1][2], komendant warszawskiej milicji PPS, podczas obrony Warszawy w 1939 roku komendant Związku Strzeleckiego.
Data i miejsce urodzenia	15 lutego 1890 Tomaszów Mazowiecki, Królestwo Polskie
Data i miejsce śmierci	1941 Warszawa, Polska pod okupacją III Rzeszy
Przebieg służby
Lata służby	1915–1941
Formacja	Organizacja Bojowa Polskiej Partii Socjalistycznej, Związek Strzelecki, Związek Walki Czynnej
Późniejsza praca	asystent akademicki, farmaceuta, właściciel kawiarni

Józef Łokietek, pseud. Rabin, Rebe, Doktor Łokietek (ur. jako: Judel Dan Łokieć, 15 lutego 1890 w Tomaszowie Mazowieckim, zm. 1941 w Warszawie) – polski chemik, farmaceuta, członek PPS i Organizacji Bojowej PPS, działacz związkowy i polityczny narodowości żydowskiej. W okresie międzywojennym komendant milicji PPS.

Życiorys

Okres tomaszowski

Był synem Jakuba Józefa (Chaima Joska) Łokcia, niezamożnego tomaszowskiego sukiennika (niegdyś kowala), i Rywki Ruchli Łokieć z d. Grinberg. Był uczniem chederu „Talmud Tora” w Tomaszowie mieszczącej się przy ul. Polnej 22/24. W domu rodzinnym zetknął się wcześnie z ruchem socjalistycznym, gdyż bracia Hersz Lejzer i Icek Zełman, a później Motel byli sympatykami lub członkami PPS.

W 1905 r. jako 15-latek pomógł dwóm bojownikom Organizacji Bojowej PPS. Wraz z nimi opuścił rodzinne miasto i wyjechał do Łodzi^[3], by nie wpaść w ręce policji. W rodzinnym mieście uznany za zmarłego – taką informację rozgłaszała rodzina na polecenie bojowców PPS^[4].

W Szwajcarii

Po raz pierwszy w Szwajcarii przebywał w latach 1906–1907 wraz Adamem Pragierem i Norbertem Barlickim. Kilkakrotnie pełnił rolę kuriera pomiędzy centralą PPS w Szwajcarii i Polską. Jednocześnie kontynuował edukację w szkole świeckiej w Warszawie i Zurychu. Porzucił religię mojżeszową i zmienił nazwisko na Józef Łokietek. Studiował chemię i farmację we Francji, potem (od r. 1912) w Szwajcarii (na uczelniach wyższych w Genewie i Zurychu). W grudniu 1912 r. zapisał się do Związku Strzeleckiego utworzonego w Genewie przez studentów uniwersytetu.

Doktorat z chemii uzyskał na Uniwersytecie w Genewie, jego promotorem był prof. August Berthier. Wkrótce poślubił córkę prof. Berthiera i uzyskał obywatelstwo szwajcarskie^[3]. Został też asystentem na Wydziale Chemii.

W II RP

W grudniu 1918 lub w styczniu 1919 r. powrócił do kraju. Dysponując dobrą znajomością języków obcych i rekomendacją PPS, uzyskał zatrudnienie w intendenturze Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Od 1919 r. w stopniu oficerskim należał w do reaktywowanego Związku Strzeleckiego. Po wybuchu wojny polsko-sowieckiej zgłosił się na ochotnika do wojska. Brał czynny udział w pracach Robotniczego Komitetu Obrony Warszawy. Wykazał się dużą odwagą i talentem organizatorskim. W 1921 r. organizował pomoc dla powstańców śląskich.

Początkowo sprowadził się do Polski z żoną, jednak ta wkrótce wróciła do Szwajcarii^[4]. Łokietek ożenił się ponownie^[3].

W roku 1921 odbył podróż z pepeesowską grupą działaczy do USA, z odczytami dla amerykańskiej Polonii i w celach kwestorskich. W tym czasie związany był również z II oddziałem Sztabu Generalnego, tzw. Dwójką (wywiad i kontrwywiad). W USA zainteresował się szczególnie działalnością gangów. Wzorując się na ich strukturze utworzył później podobną formację PPS w Polsce. Miała ona przeciwdziałać atakom istniejących już bojówek komunistycznych i endeckich^[5].

Po demobilizacji pracował w warszawskiej Kasie Chorych jako farmaceuta. Jednocześnie działał w warszawskim oddziale PPS, m.in. jako członek sądu partyjnego. Należał do bliskich współpracowników Rajmunda Jaworowskiego, prezesa Warszawskiego Okręgowego Komitetu Robotniczego PPS. Podzielał jego antykomunistyczną postawę i deklarował pełne poparcie dla marszałka Piłsudskiego. W 1921 r. został mianowany komendantem Milicji PPS w Warszawie. W kolejnym roku wsławił się udanymi walkami z bojówkami komunistycznymi i endeckimi. 11 grudnia 1922 r. uwolnił z rąk bojówki endeckiej posłów z PPS-u zatrzymanych na pl. Trzech Krzyży. Kilkakrotnie na czele bojówki rozpędzał pierwszomajowe manifestacje komunistyczne, niekiedy posługując się bronią palną (np. w 1926 i 1928). W 1925 został przewodniczącym PPS w śródmiejskiej dzielnicy „Jerozolimska”.

Podczas przewrotu majowego stanął na czele batalionów robotniczych, wspomagających oddziały wojskowe Józefa Piłsudskiego. W 1927 r. był wymieniany jako możliwy zabójca gen. Władysława Ostoi-Zagórskiego, sprawca pobicia Adolfa Nowaczyńskiego, a także skatowania Tadeusza Dołęgi-Mostowicza^[4]. 9 kwietnia 1927 r. został wybrany do Warszawskiego Okręgowego Komitetu Robotniczego PPS. W 1928 aktyw PPS zarzucił mu defraudację składek partyjnych, nazbyt krwawą rozprawę z komunistami i nieobyczajny styl życia (m.in. hulaszcze pijatyki). 18 października 1928 r. podczas rozłamu PPS Łokietek pozostał wierny Jaworowskiemu i wszedł do propiłsudczykowskiej PPS dawnej Frakcji Rewolucyjnej. W listopadzie 1928 na kongresie partyjnym w Katowicach został członkiem Centralnej Rady Organizacyjnej PPSdFR i komendantem głównym milicji (bojówki partyjnej). W 1929 r. wszedł w skład Rady Głównej nowo tworzonych pod auspicjami partii związków zawodowych i został prezesem Centralnego Związku Zawodowego Pracowników Transportu Rzecznego w Polsce (m.in. tragarzy, robotników transportu rzecznego i lądowego). Za pracę związkową pobierał pensję. 13 września 1929 r. uczestniczył w zjeździe byłych członków Organizacji Bojowej PPS. Należał do Komitetu Zjazdowego wraz z Aleksandrą Piłsudską, Aleksandrem Prystorem, Walerym Sławkiem.

Stojąc na czele Centralnego Związku Zawodowego Pracowników Transportu Rzecznego w Polsce i dysponując bojówką Milicji PPS d.Frakcji Rewolucyjnej Łokietek wymuszał od tragarzy nielegalny haracz za dopuszczenie ich do pracy. Nie cofał się przed stosowaniem przemocy i gwałtu. 15 maja 1930 r. został aresztowany pod zarzutem usiłowania zabójstwa, ale uwolniono go z braku dowodów winy. W 1932 r. był sądzony za pobicie tragarzy. Ostatecznie 2 grudnia 1932 skazano go na rok aresztu, jednak dzięki amnestii spędził w więzieniu tylko pół roku. W więzieniu zaznajomił się i zaprzyjaźnił z ludźmi ze świata przestępczego, m.in. ze słynnym Łukaszem Siemiątkowskim, ps. „Tata Tasiemka”, przywódcą warszawskiego półświatka^[6].

Ostatecznie w styczniu 1935 r. sąd uniewinnił go. Pozostał członkiem Związku Strzeleckiego (w stopniu podpułkownika) i działaczem PPSdFR, ale silniej związał się ze światem przestępczym. W środowisku nazwano go „Rabinem” (po żydowsku „Rebe”). Na czele nowo sformowanej bojówki, posługując się terrorem i szantażem, wymuszał łapówki od handlarzy i rzeźników (m.in. na Kercelaku na Woli). Zyskał niezbyt pochlebną sławę w Warszawie, zwłaszcza po opublikowaniu powieści Andrzeja Młota (pseud.) pt. „Bezkarni bandyci stolicy. Powieść o Warszawie grozy i zbrodni” (drukowanej w 97 odcinkach na łamach dziennika Głos Stolicy, od 13 września do 16 grudnia 1932 r.). Opowiadano wiele o wymuszeniach i haraczach, o burdach i hucznych pijatykach Łokietka, np. w knajpie u Grubego Joska przy ul. Gnojnej znanego z piosenki Bal na Gnojnej.

Podczas II wojny światowej

We wrześniu 1939, Łokietek jako komendant Związku Strzeleckiego brał udział w obronie Warszawy. Podczas okupacji jako obywatel szwajcarski prowadził kawiarnię przy ul. Ogrodowej (zezwolenie otrzymała jego druga żona Helena K.). Współpracował z Komitetem Samoobrony. Pełnił funkcję delegata aprowizacyjnego. Niósł pomoc żywnościową dla ludności żydowskiej. Załatwiał fałszywe metryki dla osób pochodzenia żydowskiego.

Jesienią 1940 r. został aresztowany przez Gestapo. Przebywał w więzieniu Gestapo przy al. Szucha, potem na Pawiaku. Był bity i torturowany. W grypsach prosił o przysłanie cyjanku. Zwolniono go po sześciu tygodniach. Kontynuował działalność antyniemiecką. Po raz drugi aresztowano go wiosną 1941 r. W lipcu przebywał w więzieniu na Pawiaku. 17 września został ponownie zwolniony. Zmarł pod koniec roku w nieznanych okolicznościach. Nie jest znane miejsce jego pochówku.

Upamiętnienie

Jest pierwowzorem Janusza Radziwiłka – jednej z głównych postaci z powieści Szczepana Twardocha pod tytułem Król zekranizowanej przez Jana Matuszyńskiego dla Canal+. W serialu Matuszyńskiego, w rolę tę wcielił się Borys Szyc^[7][8]. Wcześniej rolę Łokietka w półświatku międzywojennej Warszawy opisał Jerzy Rawicz w książce pod tytułem „Doktor Łokietek i Tata Tasiemka. Dzieje gangu”^[9]. Warszawskiej działaności Łokietka w latach 30. poświęcony jest również szlagier „Bal na Gnojnej”^[10].

Przypisy

Bibliografia

• Haas L., Łokietek Józef (ok. 1886 – 1941), Polski Słownik Biograficzny, t. XVIII, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1973, s. 386–387.
• Młot A. (pseud.), Bezkarni bandyci stolicy. Powieść o Warszawie grozy i zbrodni, Głos Stolicy (13 IX – 16 XII 1932 r.).
• Michał Piasecki, Z Tomaszowa do Magnitogorska, Warszawa 1995, s. 100–101 (tu o pochodzeniu J. Łokietka).
• Rawicz J., Doktor Łokietek i Tata Tasiemka. Dzieje gangu, Warszawa 1968, s. 20 (fot.), 126 (fot. zb.), 394 (fot. zb.), 459 (fot.) i passim.
• Krzysztof Tomasz Witczak, Słownik biograficzny Żydów tomaszowskich, Łódź – Tomaszów Mazowiecki 2010: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 161–163 (biogram, fot., bibl.), ISBN 978-83-7525-358-0.