Józef Birkenmajer

Józef Birkenmajer

Józef Birkenmajer (1919; autoportret)
Data i miejsce urodzenia	19 marca 1897 Czernichów k.Krakowa
Data i miejsce śmierci	26 września 1939 Warszawa
Narodowość	polska
Dziedzina sztuki	filologia polska i klasyczna

Józef Birkenmajer

porucznik rezerwy
Data i miejsce urodzenia	19 marca 1897 Czernichów
Data śmierci	26 września 1939
Przebieg służby
Siły zbrojne	Armia Austro-Węgier Błękitna Armia Wojsko Polskie
Jednostki	5 Dywizja Strzelców Polskich
Główne wojny i bitwy	I wojna światowa wojna domowa w Rosji II wojna światowa kampania wrześniowa obrona Warszawy †
Odznaczenia

Józef Antoni Birkenmajer (ur. 19 marca 1897 w Czernichowie^[1], zm. 26 września 1939 w Warszawie) – polski slawista, historyk literatury i krytyk literacki, poeta i tłumacz, profesor. Podoficer w 5 Dywizji Strzelców Polskich; więzień obozów bolszewickich w Krasnojarsku i Omsku.

Życiorys

Józef Antoni Birkenmajer urodził się 19 marca 1897^[1] w Czernichowie, w rodzinie Ludwika Antoniego^[1], astronoma, historyka nauk ścisłych i profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego, oraz Zofii z Karlińskich^[1], córki Franciszka Karlińskiego i Ludmiły z Luckerów. Wychowanek Konwiktu oo. Jezuitów w Chyrowie (1907–1915) i maturzysta Gimnazjum św. Anny w Krakowie (23 czerwca 1915). Miał liczne rodzeństwo; spośród starszych braci Aleksander Ludwik był historykiem nauk ścisłych i filozofii oraz bibliotekoznawcą, Alfred Józef – publicystą i posłem na Sejm^[2], a młodszy Wincenty polonistą i znanym taternikiem.

Po wybuchu I wojny światowej powołany do austriackiej szkoły oficerskiej w październiku 1915 roku i następnie wysłany na front wschodni. Wzięty do niewoli rosyjskiej 7 sierpnia 1916; więziony w twierdzy w Pskowie. Zesłany do kazamatów w Czelabińsku, potem do Troickosawska na granicy mongolskiej, a stamtąd do obozu w Berezówce nad Bajkałem. W maju 1918 roku uciekł do formującej się 5 Dywizji Syberyjskiej Wojska Polskiego w Irkucku. Od 8 września dowódca plutonu 1. kompanii Polskiego Legionu Irkuckiego; front uralski; kampania kadrowa 1. Pułku Strzelców Polskich w Ufie. Od 27 lutego powołany do sztabu dowództwa Wojsk Polskich w Nowo-Nikołajewsku; redaktor „Żołnierza Polskiego” razem z Szymonem A. Nawrockim.

Po kapitulacji 5. Dywizji Syberyjskiej w dniu 10 stycznia 1920 roku, internowany przez bolszewików do obozu jenieckiego w Krasnojarsku. Skazany przez komunistyczny sąd wojenny w Omsku na ciężkie roboty w Tule. Uciekł z obozu 1 października 1920 roku i przedzierał się nocami na zachód; po miesiącu dotarł do Wojsk Polskich stacjonujących we wsi Porozoki na Litwie, 1200 km od Tuły. Po pięciu latach wojny i kazamatów powrócił do Polski 1 listopada 1920 roku i przeszedł do rezerwy jako oficer 5. pułku strzelców podhalańskich.

W latach 1921–1924 studiował polonistykę, lingwistykę porównawczą i filologię klasyczną, początkowo na Uniwersytecie Jagiellońskim, a następnie na Uniwersytecie Warszawskim. Już od 1921 roku rozwinął działalność literacką i publicystyczną^[1]. Był wybitnym tłumaczem literatury angielskiej i klasycznej. W roku 1922 ożenił się z Marią (Masią) Jętkiewiczówną, poznaną na Syberii, córką polskiego inżyniera, i osiadł na stałe w Warszawie. Aby zabezpieczyć byt rozrastającej się rodzinie, podjął pracę nauczyciela języka polskiego i łaciny w szkołach gimnazjalnych. Jednocześnie kontynuował pracę naukową, uzyskując stopień doktora filozofii na podstawie rozprawy Bolesław Chrobry w literaturze polskiej (1932) oraz pisząc pracę habilitacyjną Patrium Carmen – Bogurodzica Dziewica (1937). Od 1925 współredaktor Biblioteki Laureatów Nobla, od 1926 członek PEN Clubu, od 1927 członek Czartaka, grupy poetów beskidzkich, w latach 1932–1934 współpracownik Wielkiej Literatury Powszechnej Trzaski & Everta^[3]. W latach 1938–1939 był wykładowcą literatury słowiańskiej w Stanach Zjednoczonych na Uniwersytecie Wisconsin w Madison. W sierpniu 1939 roku wrócił do kraju, aby objąć Katedrę Historii i Literatury Polskiej na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim.

Po wybuchu II wojny światowej zgłosił się ochotniczo do wojska jako porucznik rezerwy. W dniu 26 września 1939 r. zginął śmiercią żołnierza na murach Cytadeli w obronie Warszawy. Został pochowany na nowym cmentarzu Służewie przy ul. Wałbrzyskiej.

Pozostawił żonę z sześciorgiem dzieci. Jednym z jego synów był Krzysztof Birkenmajer (zm. 2019), geolog i polarnik.

Twórczość

Zasłynął z międzywojennych przekładów angielskiej literatury przygodowej, nacechowanych dbałością stylistyczną i bogactwem języka, pozwalającym na wyzyskanie wyrazów bliskoznacznych w celu osiągnięcia wytwornej melodii i uniknięcia powtórzeń. Pomimo upływu dziesięcioleci i zmiany przyzwyczajeń czytelniczych jego doskonałe i wciąż wznawiane tłumaczenia pozostają źródłem poznania wielu dzieł obcego piśmiennictwa romantycznego.

Mniej znana jest jego własna proza (zbiór opowiadań Łzy Chrystusowe) i twórczość poetycka, na którą złożyły się dwa zbiory własnych utworów oraz przekłady poezji klasycznej (Horacego).

Józef Birkenmajer dowodził, że pieśń Bogurodzica jest dziełem św. Wojciecha^[4].

Ważniejsze prace

• Opowiadania Margośki^[5] (1927, nowele)
• Łzy Chrystusowe^[6] (1927, nowele)
• Poszumy Bajkału (1927, poezje)
• Ulicą i drogą^[7] (1928, poezje)
• artykuły i studia krytyczne w czasopismach

Przekłady

Literatura angielska

Wśród przekładów najbardziej znane są:

• Daniel Defoe – Przypadki Robinsona Kruzoe
• Rudyard Kipling – Księga dżungli, Kim, Stalky i spółka
• Robert Louis Stevenson – Wyspa skarbów, Pan dziedzic Balantrae
• Frances Hodgson Burnett – Mała księżniczka

Literatura łacińska

Wśród przekładów z języka łacińskiego znane są w szczególności (w nawiasach daty pierwszego polskiego wydania w tłum. J.B.):

• Horacy Ody, ks. I: pieśń 1 (1931), pieśń 7 (1936), pieśń 8 (1936), pieśń 12 (1936), pieśń 25 (1938), ks. II: pieśń 14, ks. III: pieśń 8 (1936), pieśń 18 (1936), pieśń 23 (1939), pieśń 26 (1937); Epody, epod 2 (1935); Satyry, ks. I: satyra 9 (1931)^[8].

Inne

• przekłady dzieł Williama Butlera Yeatsa, Rabindranatha Tagorego i in.

Ordery i odznaczenia

• Krzyż Niepodległości (17 września 1932)^[9]
• Krzyż Walecznych^[3]
• Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918–1921^[3]
• Miecze Hallerowskie
• Medal Pamiątkowy Wielkiej Wojny (Francja)^[3]
• Medal Zwycięstwa („Médaille Interalliée”)^[3]

Przypisy

Bibliografia

• Piotr Grzegorczyk: Józef Birkenmajer w 10-lecie zgonu. „Dziś i Jutro”. Nr 39 (201), 1949, s. 7–8.
• Magdalena Bajer: Birkenmajerowie, „Forum Akademickie”. 1999, nr 9.
• Marta Żmigrodzka: Gdy Niemcy zdobywali Warszawę. „List do Pani”. Nr 9 (177), wrzesień 2009, s. 20.

Linki zewnętrzne

• Józef Birkenmajer – notka w Encyklopedii Gutenberga
• Dzieła Józefa Birkenmajera w bibliotece Polona