Józef Janos

(c) Mimikla z polskiej Wikipedii, CC BY-SA 3.0

Wnętrze kościoła św. Michała Archanioła w Dębnie Podhalańskim wypełnione rzeźbami Józefa Janosa, między innymi „pającek” pod sufitem

Dwa boczne ołtarzyki w kościele Najświętszego Serca Jezusowego w Jaszczurówce są autorstwa Józefa Janosa

Grupa Ukrzyżowania autorstwa Józefa Janosa w kościele Wszystkich Świętych w Krościenku nad Dunajcem, „wyześbiona” w 1951 roku

Józef Janos^[a] (ur. 10 grudnia 1895 w Dębnie, zm. 8 lipca^[b] 1985 tamże) – polski artysta ludowy, rzeźbiarz, poeta, świątkarz; rzeźbił przydrożne kapliczki, figury do kościołów. Jego prace znajdują się w wielu muzeach etnograficznych w Polsce.

Życiorys

Jego rodzice byli biednymi góralami żyjącymi z kawałka ziemi. W dzieciństwie pasł gęsi, krowy, wraz z trojgiem rodzeństwa pomagał rodzicom w prowadzeniu ubogiego gospodarstwa. Ukończył czteroklasową szkołę wiejską. W wieku 19 lat został powołany do wojska austriackiego i walczył w czasie I wojny światowej na froncie we włoskich Alpach i w Karpatach Wschodnich. Jak pisze Edward Waligóra^[2]: „Po dwóch latach wrócił stamtąd jak z piekła, z głębokim urazem psychicznym. Wojna porozrzucała mu myśli. Wrócił jako inwalida z odmrożonymi stopami.” Zanim wrócił do Polski odmrożenia leczył w szpitalach w Brnie i Wiedniu.

Mimo inwalidztwa, w 1931 roku usamodzielnił się, rozpoczął budowę własnego domu. Sam wykonywał wszelkie prace stolarskie i snycerskie. Robił to na tyle sprawnie, że zaczęto go prosić o wykonywanie różnych detali. Naprawiał i wzbogacał kapliczki, wstawiał świątki w miejsca skradzionych rzeźb. Nie traktował takich zadań zarobkowo, gdy widział, że gdzieś skradziono z kapliczki świątka – dorabiał nowego i wstawiał^[1].

Był niechętny sprzedaży swoich dzieł, o czym świadczy epizod z Witoldem Małcużyńskim, który również interesował się sztuką ludową. Małcużyński – wspólnie z miejscowym proboszczem (parafii w Dębnie) – odwiedził Janosa. Proboszcz tak zrelacjonował tę wizytę^[3]: „Józef tym razem wpuścił nas do izby, choć humoru nie miał. Małcużyński, żeby mu się przypodobać, mówi, że ma już jed­ną jego rzeźbę. »Mogę odkupić« – odburknął Józef Janos. »Józefie, pan Małcużyński to wielki artysta, odwiedza go wielu znanych ludzi, jak mu sprzedacie rzeźbę, będą ją oglądać wielcy ludzie, będziecie znani« – próbowałem go przeko­nać. »Dy jak taki artysta, to niech se sam zrobi« – odburknął Janos i nic nie sprzedał”.

Józef Janos pisał o sobie:

Ja prostacek, ja prostacek

Jestem nic nieokrzesany

Tylko w drzewie dłubać, wiercić

Jestem to w tym zakochany (...)^[1].

Bardziej znane dzieła

Józef Janas rzeźbił przede wszystkim postacie świętych, kapliczki, stacje Męki Pańskiej. W latach 50. XX wieku wyrzeźbił też kilka płaskorzeźb przedstawiających Mikołaja Kopernika, Jana Matejkę, Wita Stwosza. Wiele razy tworzył symboliczne postacie harnasia czy zbójnika. Stworzył kilkaset rzeźb, z których część należy do najwybitniejszych osiągnięć współczesnej sztuki ludowej.

Credo artystyczne Janosa brzmiało tak^[3]:

Wyposażenie kościołów

• W kościele św. Michała Archanioła w Dębnie Podhalańskim: płaskorzeźba Michała Archanioła, misternie wykonany konfesjonał z płaskorzeźbą Syna Marnotrawnego (1934), krzyż procesyjny, kapliczka (wszystkie rzeźby dostosowane do tradycji gotyckiej), a także okazały świecznik w kształcie pająka. Artysta mówił: „Zrobiłem pającka, coby świecki z wysoka niesły światło na ludzi i na ich paciorki”. Ponadto są tu: dwa klęczniki (jeden z płaskorzeźbą św. Franciszka został później przeniesiony do kościoła salwatorianów w Zakopanem), pulpit (1934), kropielniczka w kruchcie z Ukrzyżowanym, latarnie, oraz cztery rzeźby feretronowe, z których trzy z czasem ksiądz proboszcz kazał jednemu z mieszkańców wsi pomalować (Katarzynę, Marię i Magdalenę). Czwarta rzeźba feretronowa, późniejsza, przedstawia Frasobliwego w płaszczu, w gotyckim ażurowym łuku z szarotek; jest jedną z cenniejszych ludowych rzeźb tego czasu^[2]
• w opactwie cystersów (w kościele Najświętszej Maryi Panny Wniebowziętej i św. Stanisława) w Szczyrzycu: Matka Boska (1939), Chrystus na osiołku, Święta Rodzina, Zamek w Niedzicy, św. Sebastian
• obok wejścia do kościoła Wszystkich Świętych w Krościenku nad Dunajcem: grupa Ukrzyżowania. W bok Chrystusa wbita jest włócznia, pod krzyżem stoją Matka Boska i św. Jan Ewangelista. U stóp krzyża umieszczona jest płaskorzeźba św. Marii Magdaleny. Całość przykryta jest daszkiem z koronkową oprawą. Na podstawie figury Matki Boskiej widnieje napis: „Wyześbione w roku 1951 Pzysły do Krościenka w roku 1963”^[4]
• w kościele pw. Miłosierdzia Bożego w Rzepienniku Strzyżewskim: stacje drogi krzyżowej, różaniec (1953), Pasyjka, krzyż procesyjny (wys. 132 cm, 1953) oraz rzeźby: św. Józefa z Dzieciątkiem (1953), św. Franciszka (1953) i św. Hieronima
• w kościele w Jaszczurówce: dwa boczne ołtarzyki (1954), nawiązujące do motywów zdobniczych, używanych w łyżnikach podhalańskich. W prawym ołtarzu umieszczona została figura św. Józefa, natomiast w lewym – Matki Bożej z Dzieciątkiem. Janos był też autorem rzeźby Chrystusa Frasobliwego, umieszczonej w kapliczce nad wejściem do tego kościoła^[5]
• w kościele w NMP w Murzasichlu: ołtarz (1970), a w nim Chrystus Upadający pod Krzyżem i Pietà, ponadto feretron ze św. Antonim (140 cm wysokości, ok. 1970) i Chrystus Ukrzyżowany (w tęczy, 1970)
• w kościele na Kowańcu koło Nowego Targu stacje Męki Pańskiej (1970)
• w kościele w Rogoźniku stacje Męki Pańskiej
• w kościele bernardynów na Bystrem w Zakopanem: płaskorzeźby drogi krzyżowej i kapliczka św. Antoniego^[5]
• w kościele salwatorianów w Zakopanem: kapliczka ze św. Antonim.

Rzeźby

Jego rzeźby znajdują się w zbiorach wielu muzeów etnograficznych w Polsce, w tym m.in.^[2]:

w zbiorach Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie Chrystus Frasobliwy, wym. 45 x 27 Chrystus Frasobliwy św. Antoni Matka Boska z Dzieciątkiem, wym. 72 x 35 cm św. Katarzyna, wym. 81 x 31 cm Samson dusi lwa, wym. 76 x 36 cm, 1963 Mojżesz, wym. 76 x 46 cm Kostka Napierski, wym. 73 x 30 cm, 1954 Adam Mickiewicz, wym. 64 x 29 cm, 1953 Mikołaj Kopernik, 1953 Wit Stwosz, wym. 56 x 27 cm, 1953 w zbiorach Muzeum Etnograficznego w Krakowie Chrystus Ukrzyżowany, wys. 53 cm, 1938 Madonna na ognistym smoku, wym. 57 x 32 cm Madonna na ognistym smoku, wym. 84 x 39 cm, 1970 „Idź ze mną”, wys. 62 cm Matka Boska, rzeźba feretronowa, wys. 104 cm, ok. 1938 Pogrzeb św. Rozalii, wym. 109 x 54 cm Oko Opatrzności, wym. 54 x 38 cm Daniel z lwami, wym. 48 x 48 cm św. Franciszek, wys. 74 cm Chrystus Ukrzyżowany, wym. 74 x 46 cm Chrystus Ukrzyżowany, wys. krzyża 75 cm, 1969 w zbiorach Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi św. Franciszek, wym. 65 x 32 cm

w zbiorach Muzeum Etnograficznego w Tarnowie św. Franciszek, wym. 65 x 32 cm, ok. 1968 Pietà, wys. 39 cm, 1961 Szopka, ok. 1961 w innych zbiorach lub w kapliczkach przydrożnych Chrystus u słupa, wys. 35 cm, 1934 r. w zbiorach T. Kijak-Solowskiego Kapliczka słupowa w Dębnie, 1953 Kapliczka przydrożna w Dębnie Madonna na ognistym smoku, 1938 Adam i Ewa, ok. 1939 Pogrzeb św. Rozalii (fragment) Zwiastowanie Matka Boska i w. Anna, wym. 53 x 36 cm Ofiarowanie w świątyni Chrystus w świątyni Chrystus w Ogrójcu, wym. 53 x 38 cm Biczowanie Chrystusa, wym. 53 x 38 cm Chrystus cierniem koronowany Chrystus idący na Golgotę, wym. 53 x 37 cm Chrystus Ukrzyżowany, wym. 53 x 38 cm Zmartwychwstanie, wym. 53 x 37 cm Chrystus Zmartwychwstały Zesłanie Ducha świętego Wniebowzięcie Majtki Boskiej, wym. 53 x 36 cm Koronacja Matki Boskiej, wym. 53 x 38 cm Janosik, 1953 Janosik na koniu, 1951 Pasyjka, wym. 40 x 24 cm, 1951, w zbiorach Jacka Woźniakowskiego Adoracja kielicha z hostią, wym. 75 x 30 cm, 1970, w zbiorach ks. Wł. Janczy

Inskrypcja Józefa Janosa na rzeźbie w kościele Wszystkich Świętych w Krościenku nad Dunajcem Grób Józefa Janosa na cmentarzu parafialnym w Dębnie Podhalańskim

Ponadto rzeźby Józefa Janosa znajdują się w Muzeum im. prof. Stanisława Fischera w Bochni^[6][2]

Rysunki i wiersze

w zbiorach Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie:

• Matka Boska z Dzieciątkiem, rysunek dwustronny na papierze o wym. 70 x 45 cm, ok. 1953
• Pietà, rysunek dwustronny na papierze wym. 70 x 45 cm, ok. 1953
• św. Antoni, rysunek dwustronny na papierze, wym. 70 x 45 cm, ok. 1953

w zbiorach F. Kijak-Solowskiego:

• wiersz o św. Franciszku napisany na kalendarzu ściennym, 1956.

Kamień na rondzie im. Józefa Janosa w Dębnie Podhalańskim

Nagrody

• 1985 – Nagroda im. Oskara Kolberga (nie zdążył odebrać za życia)

Życie prywatne

Józef Janos nigdy nie założył rodziny. Mieszkał samotnie w małej chacie (dwuizbowej z sienią, bez światła i wody, z małym ogródkiem, w którym była studnia) w centrum wsi Dębno.

Po śmierci został pochowany, jak chciał, we franciszkańskim habicie, na cmentarzu parafialnym w Dębnie, niedaleko słynnego drewnianego kościoła św. Michała Archanioła^[1].

Upamiętnienie

Rondo w Dębnie (skrzyżowanie drogi wojewódzkiej nr 969, czyli ul. Jana Pawła II w Dębnie, z ul. Nowotarską) nazwano Rondem im. Józefa Janosa „Rzeźbiarza”. Na jego środku stoi kamień upamiętniający artystę.

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Anna Kowalska-Lewicka. Józef Janos, rzeźbiarz ludowy z Dębna. „Konteksty. Polska Sztuka Ludowa”. 8 (3), s. 162­–173, 1954.