Józef Rajnfeld

Józef Rajnfeld
Ilustracja
Portret Rajnfelda autorstwa Romana Kramsztyka
Data i miejsce urodzenia

1 kwietnia 1908
Warszawa

Data i miejsce śmierci

sierpień 1940
Biarritz lub Bordeaux

Dziedzina sztuki

malarstwo, rysunek

Józef Rajnfeld (inny zapis nazwiska: Reinfeld lub Raynefeld[1]; (ur. 1 kwietnia 1908[2] w Warszawie, zm. w sierpniu 1940 w Biarritz lub Bordeaux) – polski artysta malarz i rysownik pochodzenia żydowskiego, autor listów.

Życie

Urodził się w Warszawie w niezamożnej kupieckiej rodzinie żydowskiej – ojciec Ignacy był właścicielem sklepu z konfekcją, matka, Hela z Bechedrów, prowadziła dom[3]. Studiował najpierw architekturę na Politechnice Warszawskiej, a później w warszawskiej ASP. Uprawiał rysunek i malarstwo. W 1928 r. w Warszawie poznał Jarosława Iwaszkiewicza, z którym połączyła go serdeczna przyjaźń i zażyłość, trwająca do końca życia. Jej ślady i charakterystykę odnaleźć można w kilku utworach Iwaszkiewicza. Był homoseksualny. W tym czasie związał się też z Janem Lechoniem.

W dwudziestoleciu międzywojennym wiele podróżował po Europie – Włoszech, Niemczech i Hiszpanii. W roku 1928 osiadł we Francji i tam też najdłużej przebywał. W Paryżu uczył się malarstwa u Édouarda Vuillarda[4].

W 1936 r. cztery rysunki Rajnfelda ukazały się drukiem w „Skamandrze[3]. Był towarzyszem Jarosława Iwaszkiewicza w jego wyprawie do Włoch i jego „Cicerone” w sprawach malarstwa – to właśnie Rajfeldowi pisarz zadedykował swoją Książkę o Sycylii, choć w jej treści pojawia się tylko jako "mój przyjaciel” niewymieniony z imienia[5].

Niezatarte piętno na przedwojennych wrażeniach „włoskich” [Iwaszkiewicza] i na ich literackim odzwierciedleniu wywarły także uczucia skierowane do młodego malarza Józefa Rajnfelda, któremu Iwaszkiewicz zadedykował „Książkę o Sycylii”. Nadały one artystycznym przeżyciom pisarza znamiona dramatycznego uniesienia, odmieniły dotychczasowe sposoby poznawania Włoch, które sam autor nazwał banalnymi, oczywistymi i powierzchownymi. Świadectwem tych uniesień są opisy fresków w San Gimigniano, wspólne oglądanie „Niewolników” Michała Anioła, a także tajemnicza noc w Agrygencie.

Dorota Kozicka „Dwa skrzydła rzeczywistości”[6]

Dedykacja na, wydanej w 1966, Książce o Sycylii brzmi: „Pamięci Józefa Rajnfelda”[7].

Po wybuchu II wojny światowej Rajnfeld przebywał w Paryżu, gdzie zgłosił się do Lechonia (który był attaché kulturalnym ambasady polskiej) błagając o możliwość ewakuacji z personelem dyplomatycznym. Tej prośbie Lechoń, nie mogąc, ale i nie chcąc pomóc (jak tłumaczył po latach „ze wstydem” w dzienniku), odmówił[8]. Następnie udał się na południe, zamierzając przejść granicę francusko-hiszpańską. Poszukiwany przez Niemców i osaczony przez Gestapo w Biarritz lub Bordeaux, popełnił samobójstwo[9].

Twórczość rozproszona i dochowana

Jak podawał Iwaszkiewicz, malarskim ideałem Rajnfelda był Constantin Guys; spośród malarzy sdobie współczesnych najbardziej cenił Henri Matisse'a, którego odwiedził w jego willi na Lazurowym Wybrzeżu[10].

Twórczość plastyczna artysty uległa zniszczeniu lub rozproszeniu; prace ze zbiorów prywatnych we Francji nie są szerzej znane. Paweł Hertz wspomina, że duży zespół prac Rajnfelda ze swego paryskiego zbioru krytyk muzyczny Doda Conrad (który poznał Rajnfelda w Paryżu w 1928) przekazał w 1982 r. do warszawskiego Muzeum Narodowego, gdzie jednak nie były eksponowane (spoczywają w magazynie)[11]. Pozostaje więc w kulturze polskiej jako autor listów. W latach młodości Rajnfeld był najpierw kochankiem poety Jana Lechonia (poznanego w 1928 w Paryżu)[12], a później związał się z Iwaszkiewiczem – namiętny związek miłosny stał się z czasem tylko przyjaźnią. Jej świadectwem jest dochowany zespół listów do kochanka i przyjaciela, ocalały w Stawisku, przygotowany przez Iwaszkiewicza do druku w roku 1947, a opublikowany pół wieku później. Listy te zajmują wyjątkowe miejsce w epistolografii polskiej jako świadectwo homoerotycznej namiętności i uczucia. Zawierają też obserwacje na temat sztuki (zwłaszcza malarstwa dawnego i najnowszego) i współczesnego życia kulturalnego[13]. Iwaszkiewicz określa je w dzienniku jako „wielki dokument epoki”[14].

Prace plastyczne Józefa Rajnfelda weszły w skład wystawy zatytułowanej „Montparnasse Déporté – Artisti Europei da Parigi ai lager” wystawianej od 24 stycznia do 9 kwietnia 2007 r. w Museo Diffuso della Resistenza, della Deportazione, della Guerra, dei Diritti e della Libertà w Turynie (kurator wystawy: Sylvie Buisson)[15]. Wystawa pomyślana była jako hołd dla artystów związanych życiem i pracą z paryską dzielnicą artystów Montparnasse, a którzy stali się ofiarami niemieckiego nazizmu.

W 2009 r. prace Rajnfelda eksponowano na wystawie czasowej grafik w Musée d’Art et d’Histoire du Judaïsme w Paryżu[16]

Odnośniki w kulturze

Miasteczko San Gimignano z relacji Miłosza

O spotkaniu z Rajnfeldem wspomina również Czesław Miłosz:

Dla mnie Rajnfeld to moja pierwsza podróż do Włoch i San Gimignano. Swoją podróż samokształceniową odbyłem wiosną 1937, pomiędzy wyrzuceniem mnie z Polskiego Radia w Wilnie i zaczęciem pracy w Polskim Radio w Warszawie. [...] Podróżowałem oczywiście pociągami. Nie wszędzie można było łatwo nimi dojechać. Na San Gimignano namówił mnie Iwaszkiewicz i skierował do mieszkającego tam Rajnfelda [...] San Gimignano: słynne zagęszczenie wież, strome uliczki brukowane łbami, miasto jakby opuszczone przez mieszkańców, tak mało ludzi. Żadnych turystów. Rajnfelda odnalazłem bez trudu, choć nie miałem adresu, bo przecież miasto, ściśnięte swoimi murami, jest malutkie. Mieszkał w pensione za murami z jakimś jasnowłosym Anglikiem, też malarzem, jak mi sie zdaje. [...]
Pamiętam ten wieczór z Rajnfeldem i jego przyjacielem w ogródku ich
pensione. piliśmy wino, patrząc w ciemność pełną świetlików latających nad parowem i nad winnicami. Rajnfeld, czarnowłosy, z okrągłą twarzą, wydał mi się ujmujący i radosny. właśnie ta radosność [...] pozostała w moim wspomnieniu.
Podczas tej samej podróży do San Gimignano zwiedziłem Orvieto, to znaczy katedrę stojącą pod miastem na łące z bujną trawą, która sięgała aż do marmurowych schodów. Oglądany tam fresk Signorellego Przyjście Antychrysta był na czasie i miał wywrzeć na mnie trwały wpływ.
Gdyby Rajnfeld został we Włoszech, pewnie by się uratował.
[17]

Śladami Iwaszkiewicza i Rajnfelda do Włoch podróżował pisarz i krytyk literacki Ryszard Matuszewski. Swoje relacje opisał w książce Przyleciał anioł cały malinowy wydanej w 1995 r.[18] Podobną podróż odbył Marek Zagańczyk, czego rezultatem jest wydana w 1999 r. książka Krajobrazy i portrety[19] oraz sześć lat później Droga do Sieny[20]. Postać Józefa Rajnfelda oraz jego związku z Janem Lechoniem pojawia się w powieści Wojciecha Dutki „Czarna Pszczoła” wydanej przez wydawnictwo Albatros w roku 2017.

Portrety Józefa Rajnfelda wykonywał malarz i grafik Roman Kramsztyk, czynny i uznany głównie w okresie międzywojennym[21]. „Kramsztyk w typie urody Reinfelda odnajdywał swoisty wdzięk, który [...] eksplorował w rozmaitych ujęciach i technikach”[4]. Znanych jest pięć takich prac:

  • rysunek postaci kredką na papierze, 14,5" × 19,0", w zbiorach Toma Podla,
  • portret w krymce w zbiorach prywatnych,
  • portret w berecie w zbiorach Muzeum Sztuki w Tel Awiwie,
  • portret sangwinowy w zbiorach prywatnych,
  • portret litograficzny w zbiorach Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie (z teki Les Visages).

Przypisy

  1. Wersja pisowni nazwiska stosowana w publikacjach francuskich
  2. Edycja listów Rajnfelda do Iwaszkiewicza – Portret młodego artysty. Listy Józefa Rajnfelda do Jarosława Iwaszkiewicza. Oprac. Paweł Hertz i Marek Zagańczyk. Wydawnictwo Tenten, 1997, ISBN 83-86628-35-9 – jest chaotyczna pod względem komentarza i daty życia artysty podaje dopiero na tylnej stronie okładki, jako rok urodzenia wskazując: 1902. Tymczasem w pierwszym publikowanym liście do Iwaszkiewicza, z 1928 roku, Rajnfeld po wyznaniu „Uwielbiam Pana” dodaje „mam lat dwadzieścia” (s. 15), co wskazuje na rok 1908. Taki rok urodzin artysty podaje też Hertz w późniejszym artykule o Rajnfeldzie w Polskim słowniku biograficznym.
  3. a b Tomasz Wójcik: Biografie niezwykłe: Józef Rajnfeld. [dostęp 2009-08-14].
  4. a b Portret Józefa Rajnfelda w kolekcji Toma Podla wraz z notatką biograficzną.
  5. Jarosław Iwaszkiewicz, [w:] Kulturologia polska XX wieku [zarchiwizowane z adresu 2016-03-07].
  6. Dorota Kozicka Dwa skrzydła rzeczywistości, recenzja „Książki o Sycylii” w serwisie DekadaLiteracka.pl, dostęp 2009-08-04
  7. Jarosław Iwaszkiewicz: Książka o Sycylii. Kraków, Wyd. Literackie, 1966, s. 5, brak numeru ISBN
  8. Jan Lechoń: Dziennik. Warszawa, PIW, 1992, tom i, s. 50 (zapis z 20 IX 1949), isbn 83-06-02203-3
  9. Szczegóły biograficzne w komentarzach w: Portret młodego artysty. Listy Józefa Rajnfelda do Jarosława Iwaszkiewicza. 1928–1938. Z notatami adresata wydali Paweł Hertz i Marek Zagańczyk. Warszawa, Wydawnictwo Tenten, 1997, ISBN 83-86628-35-9. Tam jako miejsce samobójstwa Iwaszkiewicz podaje we wstępie Biarritz (s. 5). Jan Lechoń (Dziennik, tom 1. op. cit., ISBN 83-06-02203-3, s. 50, zapis z 20 września 1949 r.) wymienia w tym kontekście Bordeaux.
  10. Z notatek Jarosława Iwaszkiewicza we wstępie do książkowego wydania listów Józefa Rajnfelda
  11. Portret młodego artysty. Listy Józefa Rajnfelda do Jarosława Iwaszkiewicza. 1928–1938. Z notatami adresata wydali Paweł Hertz i Marek Zagańczyk. Warszawa, Wydawnictwo Tenten, 1997, ISBN 83-86628-35-9, s. 19–21
  12. Portret młodego artysty. Listy..., s. 76–77
  13. Katarzyna Sierakowska: Listy Józefa Rajnfelda. Kilka uwag o homoseksualizmie w dwudziestoleciu międzywojennym. W zbiorze: Kobieta i rewolucja obyczajowa. Społeczno-kulturowe aspekty seksualności. Wiek XIX i XX. Red. Anna Żarnowska, Andrzej Szwarc, Warszawa, DiG, 2006, ISBN 83-7181-401-1
  14. Zapis z 27 maja 1950 r. Jarosław Iwaszkiewicz: Dzienniki. Tom 1: Dzienniki 1911–1955. Oprac. Agnieszka i Robert Papiescy. Warszawa, Czytelnik, 2007, ISBN 978-83-07-03114-9, s. 308
  15. Informacja o wystawie „Montparnasse Déporté – Artisti Europei da Parigi ai lager” w serwisie artelabonline.com, dostęp 2009-08-14
  16. Informacja o wystawach czasowych w serwisie Musée d’Art et d’Histoire du Judaïsme w Paryżu, dostęp 2009-08-14
  17. Czesław Miłosz: Abecadło Miłosza [wyd. pełne]. Kraków, Wydawnictwo Literackie, 2001, ISBN 83-08-03172-2, hasło: Rajnfeld, Józio, s. 262–264. Cytat zaczerpnięty ze strony swiatzielonookiej.blox.pl, dostęp 2009-08-20
  18. Ryszard Matuszewski, Przyleciał anioł cały malinowy, Warszawa: Wydawnictwo Tenten, 1995, ISBN 83-86628-07-3, OCLC 751173323.
  19. Marek Zagańczyk, Krajobrazy i portrety, Gdańsk: Słowo/Obraz Terytoria, 1999, ISBN 83-87316-82-2, OCLC 169662952.
  20. Marek Zagańczyk Droga do Sieny. Warszawa, Zeszyty Literackie, 2005, ISBN 83-60046-05-0
  21. Krzysztof Prochaska, Roman Kramsztyk - w stronę Podkowy Leśnej, www.podkowianskimagazyn.pl [dostęp 2022-02-18].

Bibliografia

  • Paweł Hertz: Rajnfeld Józef (1908–1940). Artykuł w: Polski Słownik Biograficzny. Tom XXX (zeszyt 126). Kraków, Polska Akademia Nauk, 1987, s. 486–487, ISBN 83-04-02733-X.
  • Czesław Miłosz: Abecadło Miłosza [wyd. pełne]. Kraków, Wydawnictwo Literackie, 2001, ISBN 83-08-03172-2, hasło: Rajnfeld, Józio, s. 262–264.
  • Katarzyna Sierakowska: Listy Józefa Rajnfelda. Kilka uwag o homoseksualizmie w dwudziestoleciu międzywojennym. W zbiorze: Kobieta i rewolucja obyczajowa. Społeczno-kulturowe aspekty seksualności. Wiek XIX i XX. Red. Anna Żarnowska, Andrzej Szwarc, Warszawa, DiG, 2006, ISBN 83-7181-401-1

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

San Gimignano.JPG
Autor: Autor nie został podany w rozpoznawalny automatycznie sposób. Założono, że to RicciSpeziari~commonswiki (w oparciu o szablon praw autorskich)., Licencja: CC-BY-SA-3.0

It shows the view at the city of San Gimignano.

Source: photo uploaded by User:RicciSpeziari. Photographer: Basilio Speziari
Roman Kramsztyk - Józef Rajnfeld.jpg
Portret Józefa Rajnfelda