Jędrzej Gałka

Jędrzej Gałka z Dobczyna (ur. ok. 1400 w Dobczynie, zm. po 1451) – ksiądz, filozof, pisarz, profesor i dziekan wydziału sztuk wyzwolonych Uniwersytetu Krakowskiego.

Karcer klasztoru oo. cystersów w Mogile, w którym więziony był Andrzej Gałka (obecnie przejście do ogrodu z krużganków)

Życiorys

Wywodził się zapewne z warstwy drobnej szlachty wielkopolskiej. W roku 1420 wstąpił na wydział artium (wydział sztuk wyzwolonych) Uniwersytetu Krakowskiego. Dwa lata później uzyskał tytuł bakałarza (bakalaureat), natomiast w roku 1425 został magistrem. Na swoim wydziale od 1429 r. prowadził wykłady, a w latach 1436–1441 był dwukrotnie dziekanem. Został kanonikiem w kościele św. Floriana na Kleparzu w 1439 r.

Gałka pozostawał pod wpływem idei husyckich, płynących z Pragi. Poznał również systemem filozoficzny i krytykę rzymskiego Kościoła sformułowaną przez oksfordzkiego uczonego Johna Wycliffe’a. Gałka pozytywnie odnosił się do głoszonej przez Wycliffe’a teorii realizmu pojęciowego. W pieśni sławił reformatorskiego Wycliffe’a i krytykował zeświecczenie kleru. W listach wytykał duchowieństwu posiadanie majątków i wiązanie się z władzą państwową. W demokratyzacji organizacji Kościoła widział możliwość jego odrodzenia^[1].

W tym czasie w środowisku uniwersyteckim dominowały poglądy nominalistyczne, przeciwne herezji. Z tego powodu w 1447 r. Gałka został zawieszony w obowiązkach wykładowcy i wysłany na pokutę do klasztoru cystersów w Mogile. Podczas rewizji jego prywatnego mieszkania, znaleziono kopie dzieł Wycliffe’a oraz polskie wiersze ku jego czci. Na tej podstawie w 1449 r. Jędrzej Gałka został oskarżony przez kard. Zbigniewa Oleśnickiego o szerzenie herezji. Do procesu nie doszło, gdyż uczony zbiegł na Śląsk do Głogówka, na dwór sprzyjającego husytom Bolka V księcia głogówecko-prudnickiego^[2]. Przebywając w Głogówku, między połową kwietnia a 23 czerwca 1449 r. Jędrzej Gałka stworzył Pieśń o Wiklefie oraz łaciński traktat o Wiklefie i jego nauce, stanowiący komentarz do utworu poetyckiego in lingua vulgari (po polsku). Wstawiennictwo Bolka V sprawiło, iż kwestia herezji Gałki została przekazana do rozpatrzenia diecezji wrocławskiej. Uratowany Gałka wyjechał do Czech.

Twórczość

Dzieła

• Tractatus... de dotatione Constantini (O darowiźnie Konstantyna), powst. 1445, fragm. ogłosił J. Heyne Dokumentierte Geschichte des Bistums und Hochstiftes Breslau, Wrocław 1868, s. 58-59; całość wyd. F.M. Bartoš "Posláni M. Ondřeje Gałky králi Vládislavu Varnenčikovi", Věstnik Král. České Společnosti Nauk, t. 1 (1934); rękopis: biblioteka kapituły katedry Św. Wita w Pradze, sygn. D 118, (traktat husycki przeciw świeckiej władzy papieża i bogactwom materialnym Kościoła, skierowany do Władysława Warneńczyka)
• Pieśń o Wiklefie, tzw. Cantilena vulgaris, powst. 1449, wydano fragm.: P. Czaykowski Miscellaneorum Cracoviensium, zeszyt 2 (1815), s. 79; S.B. Linde Pamiętnik Warszawski 1816, t. 5; S. Potocki Pochwały i mowy, t. 2, Warszawa 1816, S. 422-425; J. Rakowiecki Prawda ruska, t. 2, Warszawa 1822; przedr. M. Wiszniewski Historia literatury polskiej, t. 3, Kraków 1841, s. 425-427; rękopis: kopia z połowy XVI wieku według starego źródła, prawdopodobnie ręki Flaciusa Illyrica, Biblioteka Wolffenbüttel nr 306, (najdawniejszy znany utwór reformacji polskiej, melodia jest identyczna z antywiklefowską pieśnią Omnes attendite, animadvertite, opartej z kolei na pieśni kościelnej Imber nunc coelitus)

Listy i materiały

• Do Zbigniewa Oleśnickiego, Mały Głogów (Głogówek), 23 czerwca 1449, wyd. M. Wiszniewski Historia literatury polskiej, t. 3, Kraków 1841, s. 231-233; J. Heyne Dokumentierte Geschichte des Bistums und Hochstiftes Breslau, Wrocław 1868, s. 64-65; Ż. Pauli Codex diplomaticus Universitatis Studii Generalis Cracoviensis, t. 2 (1873); fragm. przekł. polski: R. Heck, E. Maleczyńska Ruch husycki w Polsce. Wybór tekstów źródłowych (do r. 1454), Wrocław 1953; przekł. całości: S. Kolbuszewski "Jędrzej Gałka. (Z dziejów myśli postępowej na Opolszczyźnie w XV w.)", Kwartalnik Opolski 1955, nr 1
• Do magnata polskiego (prawdopodobnie podkomorzego krakowskiego Szafrańca), 23 czerwca 1449, wyd. J. Heyne Dokumentierte Geschichte des Bistums und Hochstiftes Breslau, Wrocław 1868, s. 65-66; Ż. Pauli Codex diplomaticus Universitatis Studii Generalis Cracoviensis, t. 2 (1873); fragm. przekł. polski: R. Heck, E. Maleczyńska Ruch husycki w Polsce. Wybór tekstów źródłowych (do r. 1454), Wrocław 1953; przekł. całości: S. Kolbuszewski "Jędrzej Gałka. (Z dziejów myśli postępowej na Opolszczyźnie w XV w.)", Kwartalnik Opolski 1955, nr 1
• Do profesorów Akademii Krakowskiej (m.in. Jana z Ludziska), 23 czerwca 1449, wyd. M. Wiszniewski Historia literatury polskiej, t. 3, Kraków 1841, s. 233-235; J. Heyne Dokumentierte Geschichte des Bistums und Hochstiftes Breslau, Wrocław 1868, s. 67-68
• Pismo Z. Oleśnickiego do biskupa wrocławskiego Piotra Nowaka i do kapituły wrocławskiej w sprawie A. Gałki, Kraków, 1449, wyd. M. Wiszniewski Historia literatury polskiej, t. 3, Kraków 1841, s. 228-230; M. Dzieduszycki Zbigniew Oleśnicki, t. 2, Kraków 1854, nr XXXII; J. Heyne Dokumentierte Geschichte des Bistums und Hochstiftes Breslau, Wrocław 1868, s. 59-60
• Pismo Z. Oleśnickiego do książąt śląskich w sprawie A. Gałki, Kraków, 1449, wyd. M. Wiszniewski Historia literatury polskiej, t. 3, Kraków 1841, s. 230-231; M. Dzieduszycki Zbigniew Oleśnicki, t. 2, Kraków 1854, nr XXXIII
• Pismo rektora i profesorów Akademii do biskupa Piotra Nowaka w sprawie A. Gałki, Kraków, 10 maja 1449, wyd. J. Heyne Dokumentierte Geschichte des Bistums und Hochstiftes Breslau, Wrocław 1868, s. 58-59
• 2 pisma Jana Elgota do Z. Oleśnickiego z 1449 w sprawie A. Gałki, wyd. A. Sokołowski, J. Szujski Codex Epistolaris Saeculi XV, t. 1 (1876), Monumenta Medii Aevi Historica, t. 2; fragm. przekł. polski: R. Heck, E. Maleczyńska Ruch husycki w Polsce. Wybór tekstów źródłowych (do r. 1454), Wrocław 1953

Oryginały pism A. Gałki, Z. Oleśnickiego i Akademii w Archwium Diecezjalnym (Wrocław)

Przypisy

Bibliografia

• Polska poezja świecka XV wieku, oprac. M. Włodarski, Wrocław - Warszawa - Kraków 1997
• Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut, t. 2 Piśmiennictwo Staropolskie, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1964, s. 178-181
• Praca zbiorowa: Słownik biograficzny historii powszechnej do XVII stulecia. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1968.

Linki zewnętrzne

• "Pieśń o Wiklefie". staropolska.gimnazjum.com.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-01-31)].
• Agata Lorenc - "Pieśń o Wiklefie" Jędrzeja Gałki z Dobczyna próba eksplikacji. staropolska.gimnazjum.com.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-05-06)].