Język islandzki

Íslenska
Obszar

Islandia

Liczba mówiących

320 tysięcy

Pismo/alfabet

łacińskie

Klasyfikacja genetyczna
Status oficjalny
język urzędowy Islandia
Organ regulującyInstytut Árniego Magnússona
Ethnologue1 narodowy
Kody języka
Kod ISO 639-1is
Kod ISO 639-2ice/isl
Kod ISO 639-3isl
IETFis
Glottologicel1247
Ethnologueisl
GOST 7.75–97исл 225
WALSice
SILICE
Występowanie
Ilustracja
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Wikipedia w języku islandzkim
Słownik języka islandzkiego
w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język islandzki (isl. íslenska) – język z grupy języków nordyckich, którym posługują się mieszkańcy Islandii. Posługuje się nim około 320 tys. osób, głównie Islandczyków w kraju i na emigracji. Zapisywany jest alfabetem łacińskim.

Historia

Etapy rozwoju języka islandzkiego to okres staroislandzki (do 1550 r.) i nowoislandzki (po 1550 r.).

Początkowo był to język osadników norweskich, tzw. norse, czyli język staronordyjski. Z tego pierwotnego języka wykształciły się islandzki i norweski. Jednak ze względu na izolację wyspy, język islandzki zmienił się nieznacznie od początku drugiego tysiąclecia, dlatego współcześni Islandczycy mogą bez wcześniejszego przygotowania czytać sagi spisane w XII i XIII wieku. Zaszły jednak głębokie zmiany w artykulacji i wymowie wyrazów.

Umiejętność pisania i czytania była na Islandii powszechna, nawet wśród chłopów, którzy przechowywali stare rękopisy sag, czytane podczas długich zimowych nocy. Po przyjęciu chrześcijaństwa w 1000 roku, w wyniku decyzji Althingu, wprowadzono na wyspie alfabet łaciński. Alfabet islandzki zawiera kilka dodatkowych liter (w nawiasie litery rzadko używane):

A Á B (C) D Ð E É F G H I Í J K L M N O Ó P (Q) R S T U Ú V (W) X Y Ý (Z) Þ Æ Ö

Współczesny język islandzki to przykład puryzmu językowego. Wszystkie obce wyrazy, szczególnie z języka angielskiego, zastępowane są islandzkimi neologizmami, tworzonymi przez specjalną komisję rządową.

Bardzo purystyczna forma języka islandzkiego to język wielko- lub wysokoislandzki (Háfrónska).

Pierwszą książką wydaną w języku islandzkim był Nowy Testament przetłumaczony przez Oddura Gottskálkssona[1]. W 1584 roku staraniem biskupa Guðbrandura wydrukowano pierwszy pełny przekład Pisma ŚwiętegoGuðbrandsbiblía[2]. Odmiana wyrazów w języku islandzkim jest prezentowana w internetowej bazie danych Beygingarlýsing íslensks nútímamáls, nad którą rozpoczęto prace w 2002 roku.

Fonologia

Spółgłoski

W przypadku spółgłosek zwartych język islandzki posiada raczej rozróżnienie na głoski przydechowe i bezprzydechowe, niż dźwięczne i bezdźwięczne. Tradycyjne rozróżnienie cechuje spółgłoski szczelinowe, półotwarte, a także, co jest zjawiskiem wyjątkowym wśród języków naturalnych świata, głoski nosowe.

Spółgłoski języka islandzkiego (wraz z allofonami)
 dwuwargowewargowo-zębowezębowedziąsłowepodniebiennemiękkopodniebiennekrtaniowe
zwartepʰ p tʰ t cʰ ckʰ kʔ
nosowe m  n ɲ̊ ɲŋ̊ ŋ 
szczelinowesyczące s
niesyczące f vθ ðç jx ɣh
drżące    r   
boczne    l   

/s/ jest spółgłoską dziąsłową apikalną bezdźwięczną[3][4]. /θ/ i /ð/ są spółgłoskami dziąsłowymi szczelinowymi niesyczącymi[4][5]; pierwsza jest laminalna, natomiast druga z reguły apikalna[4][5].

Dźwięczne głoski szczelinowe [v], [ð], [j] i [ɣ] realizowane są często jako aproksymanty.

Wśród językoznawców toczy się dyskusja, czy uznać głoski [c] i [cʰ] za oddzielne fonemy, czy też allofony [k] i [kʰ]. Z jednej strony pary minimalne: gjóla [couːla] „lekki wiatr” a góla [kouːla] „krzyk” i kjóla [cʰouːla] „ubrania” a kóla [kʰouːla] „kola” świadczą o statusie niezależnych fonemów. Jednak przed powyższymi samogłoskami mogą pojawić się tylko spółgłoski zwarte podniebienne, a nie zwarte miękkopodniebienne. Niektórzy lingwiści opowiadają się w związku z tym za tym, że pierwotne formy dla [couːla] i [cʰouːla] wyglądały następująco: /kjoula/ i /kʰjoula/, jak również za wystąpieniem procesu fonologicznego /k(ʰ)j/ → [c(ʰ)].

Głoski dziąsłowe szczelinowe niesyczące [θ] i [ð] są allofonami jednego fonemu. [θ] pojawia się na początku słów, np. þak [θaːk] „dach”, oraz przed spółgłoskami bezdźwięcznymi, np. maðkur [maθkʏr] „robak”. [ð] stoi wewnątrz słów, np. iða [ɪːða] „wir”, oraz w wygłosie, np. bað [paːð] „wanna”, gdzie może być także ubezdźwięcznione, gdy koniec słowa to również koniec całego wyrażenia.

Spośród samogłosek nosowych bezdźwięcznych tylko [] występuje na początku słowa, np. hné [n̥jɛː] „kolano”. Ostatnio nasila się tendencja, by udźwięczniać spółgłoski w tej pozycji, np. hnífur [nivʏr] „nóż” zamiast [n̥ivʏr]). Głoska nosowa podniebienna stoi przed głoskami zwartymi podniebiennymi, a nosowa miękkopodniebienna przed zwartymi miękkopodniebiennymi. [ŋ] stoi również przed [l] i [s] w przypadku utraty głoski [k] w połączeniach [ŋkl] i [ŋks].

Spółgłoski z przydechem nagłosowym [hp ht hc hk] (np. löpp [lœhp] „stopa”) nie pojawiają się na początku słowa. Geminaty [pp tt cc kk] wymawiane są w tej samej długości co zwykłe spółgłoski [p t c k], sprawiają jednak, że poprzedzająca je samogłoska czytana jest jako krótka (jak w języku niemieckim).

Samogłoski

Język islandzki posiada 8 samogłosek pojedynczych i 5 dyftongów. Wszystkie samogłoski, w tym również dyftongi, mogą być długie bądź krótkie. Długość samogłosek jest jednak zależna od kontekstu i przez to nie stanowi cechy dystynktywnej.

Samogłoski islandzkie
 przedniecentralnetylne
przymkniętei u
prawie przymknięteɪ ʏ  
półotwarteɛ œ ɔ
otwarte a 

Dyftongi: [ai], [au], [ei], [øy], [ou].

Gramatyka

Islandzki, w odróżnieniu od innych germańskich języków, jest językiem fleksyjnym. Zachował on wiele form starogermańskich, które zanikły choćby w językach skandynawskich.

  • Rzeczownik Rzeczowniki przyporządkowane są do trzech rodzajów gramatycznych: męskiego, żeńskiego i nijakiego i odmieniają się przez cztery przypadki: mianownik, biernik, celownik i dopełniacz.
liczbaprzypadekr. męskir. żeńskir. nijakineuter
pojedynczamianownikhatturborgglasgler
biernikhattborgglasgler
dopełniaczhattiborgglasigleri
celownikhattsborgarglassglers
mnogamianownikhattarborgirglösgler
biernikhattaborgirglösgler
dopełniaczhöttumborgumglösumgler(j)um
celownikhattaborgaglasagler(j)a

Dla każdego rodzaju istnieją dwa główne deklinacyjne paradygmaty: rzeczowniki słabe i mocne, które – w zależności od dopełniacza l. poj. oraz mianownika liczby mnogiej – dzielą się na podklasy. Dla przykładu, w odmianie rzeczowników mocnych rodzaju męskiego, w podklasie 1 rzeczownikowi w dopełniaczu l. poj. przyporządkowana jest końcówka -s, oraz -ar mianownikowi l.mn.

hestur („koń”) – dop. l. poj.: hests – mian. l. mn.: hestar

Natomiast w subklasie 3 rzeczowniki mocne otrzymują odpowiednio końcówki -ar oraz -ir

hlutur („rzecz”) – dop. l. poj.: hlutar – mian. l. mn.: hlutir

  • Przymiotnik

Przymiotnik odmienia się zgodnie z rodzajem i liczbą rzeczownika. Odmiana przymiotnika dzieli się na słabą i mocną. Przykład odmiany mocnej:

Islandzkir. męskir. żeńskir. nijaki
Liczba

pojedyncza

mian.íslenskuríslenskíslenskt
bier.íslenskaníslenskaíslenskt
cel.íslenskumíslenskriíslensku
dop.íslensksíslenskraríslensks
Liczba

mnoga

mian.íslenskiríslenskaríslensk
bier.íslenskaíslenskaríslensk
cel.íslenskum
dop.íslenskra

Przykład użycia w zdaniu:

Ég bý með íslenskri konu – „Mieszkam z Islandką (dosłownie z islandzką kobietą)”.
  • Rodzajnik

W języku islandzkim nie występuje rodzajnik nieokreślony, natomiast rodzajnik określony występuje - podobnie jak w językach skandynawskich – jako przyrostek: hvalur: „(jakiś) wieloryb” – hvalurinn: „(ten) wieloryb”; klukka: „(jakiś) zegar” – klukkan: „(ten) zegar”.

  • Czasownik

Czasowniki podlegają odmianie przez osobę, liczbę, tryb, stronę i czas. Wyróżnia się trzy odmiany, z zakończeniem -ar, -ir, bądź -ur Przykładowe odmiany w czasie teraźniejszym:

tala (mówić)

Liczbapojedynczamnoga
osobaég
ja
þú
ty
hann/hún/það
on/ona/ono
við
my
þið

wy

þeir/þær/þau
oni
tala
mówić
talatalartalartölumtaliðtala

vera* („być”):

veraerertererumeruðeru

* czasownik nieregularny

Læra („uczyć się”) - czasownik zakończony na -ir

læralærilærirlærirlærumlæriðlæra

Velja („wybierać”), czasownik zakończony na -ur:

veljavelvelurvelurveljumveljið

Wyróżnia się dziesięć czasów. Podobnie jak w innych językach germańskich istnieją dwa czasy proste (teraźniejszy i przeszły), pozostałe czasy tworzy się przy użyciu czasowników posiłkowych.

W islandzkim są trzy strony: czynna, bierna i medialna.

  • Liczebnik
1einn19nítján
2tveir20tuttugu
3þrír21tuttugu og einn
4fjórir30þrjátíu
5fimm40fjörutíu
6sex50fimmtíu
7sjö60sextíu
8átta70sjötíu
9níu80áttatíu
10tíu90níutíu
11ellefu100(eitt) hundrað
12tólf101hundrað og einn
13þrettán200tvö hundruð
14fjórtán1000(eitt) þúsund
15fimmtán10000tíu þúsund
16sextán100000hundrað þúsund
17sautján1000000ein milljón
18átjánzeronúll

Zabytki języka islandzkiego

Zobacz też

Przypisy

  1. biblical literature, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2020-07-26] (ang.).
  2. Treasure is02, web.archive.org, 5 listopada 2004 [dostęp 2020-07-26] [zarchiwizowane z adresu 2004-11-05].
  3. Kress 1982 ↓, s. 23-24.
  4. a b c Pétursson 1971 ↓.
  5. a b Ladefoged i Maddieson 1996 ↓, s. 144-145.

Bibliografia

Media użyte na tej stronie