Język keczua

Qhiswa Simi / Runa Simi (Quechua)

Obszar	Andy (Argentyna, Brazylia, Boliwia, Chile, Ekwador, Kolumbia, Peru)
Liczba mówiących	11 milionów
Pismo/alfabet	łacińskie
Klasyfikacja genetyczna
Języki keczua Język keczua
Status oficjalny
język urzędowy	Boliwia, Kolumbia, Peru
Organ regulujący	Academia Mayor de la Lengua Quechua
Kody języka
Kod ISO 639-1↗	qu
Kod ISO 639-2↗	que
Kod ISO 639-3↗	que
?↗	qwe
IETF	qu
Glottolog	quec1387
Ethnologue	que
GOST 7.75–97	кеч 300
SIL	QUE
Występowanie
Dialekty języka keczua
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata Wikipedia w języku keczua Słownik języka keczua w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język keczua, kiczua (runa simi – „język ludzi”; hiszp. quechua) – język z rodziny keczua, którym posługują się Indianie Keczua. Był językiem urzędowym imperium inkaskiego aż do jego upadku, a po konkwiście do jego rozpowszechnienia przyczynili się misjonarze, przyjmując go za oficjalny język ewangelizacji (język misyjny). Obecnie językiem keczua posługuje się ok. 11 mln osób, głównie w Andach, od Argentyny, przez Ekwador po Kolumbię, a w Peru oraz Boliwii jest jednym z języków urzędowych (obok hiszpańskiego). Z języka keczua wywodzą się takie polskie wyrazy, jak inka, lama, puma, kauczuk, kondor czy guano.

Dialekty

Keczua jest językiem silnie zróżnicowanym dialektalnie. Wyróżnia się 44 odmiany, często wzajemnie niezrozumiałe^[1], wobec czego niektórzy badacze mówią raczej o rodzinie języków keczuańskich, bądź o tzw. makrojęzyku keczua. Największym prestiżem cieszy się odmiana z Cuzco, używana również jako lingua franca na terenach od jeziora Titicaca do Ayacucho^[2].

Alfabet

Do zapisu keczua stosuje się alfabet łaciński. Alfabet keczua składa się z następujących znaków: a, ch, chh, ch', h, i, k, kh, k', l, ll, m, n, ñ, p, ph, p', q, qh, q', r, s, t, th, t', u, w, y.

Fonetyka

Spółgłoski

Samogłoski

Język keczua ma trzy samogłoski: /a/, /i/, /u/. Po spółgłosce języczkowej /i/ i /u/ brzmią jak [e] i [o]. Akcent zawsze pada na przedostatnią sylabę wyrazu. Nie ma tonów ani iloczasu.

Gramatyka

Keczua jest bardzo regularnym językiem aglutynacyjnym. Typowy szyk wyrazów w zdaniu to SOV. Szczególną cechą gramatyczną jest dwuosobowa odmiana czasownika (zgodność czasownika z podmiotem i jednocześnie z dopełnieniem). Język keczua także gramatycznie oddaje przekonanie nadawcy o prawdziwości stwierdzenia (ang. evidentiality). Osobne przyrostki gramatyczne wskazują, kto odniesie korzyść z danej akcji i stosunek nadawcy na temat akcji.

Poszczególne sufiksy są „przylepiane” (łac. agglutinare) do wyrazu, precyzując w ten sposób znaczenie. Przykład:

• wasi – dom
• wasi-yki – twój dom
• wasiyki-kuna – twoje domy
• wasiykikuna-manta – z twoich domów

Rzeczownik

Rzeczowniki są nieodmienne, funkcje gramatyczne zaznaczane są przez szereg dodawanych doń przyrostków:

• llaqta – miasto
• llaqtata – do miasta
• llaqtamanta – z miasta
• llaqtapi – w mieście
• llaqtakama – aż do miasta

Przymiotnik

Przymiotniki są nieodmienne

• hatun wasi – duży dom
• hatun wasikuna – duże domy

Czasownik

Czasowniki odmieniają się przez osoby, czasy i tryby za pomocą licznych specjalnych przyrostków, które bliżej charakteryzują określany wyraz – mają znaczenie np. wątpiące, potwierdzające itd. Nie ma czasowników nieregularnych^[3].

Przykład odmiany czasownika rimay (mówić) w czasie teraźniejszym:

• noqa rima-ni – mówię
• qan rima-nki – mówisz
• pay rima-n – on/ona mówi
• noqayku rima-yku – mówimy (tzw. my ekskluzywne, nieobejmujące rozmówcy)
• noqanchis rima-nchis – mówimy (my inkluzywne, obejmujące także rozmówców)
• qanhuna rima-nkichis – mówicie
• paykuna rima-nku – mówią

Czas przeszły tworzy się poprzez dodanie -ra- pomiędzy temat a końcówką: rima-ra-ni, rima-ra-nki itd.

Przeczenie tworzy się za pomocą podwójnej partykuły mana … chu np. mana riman-chu (on nie mówi).

Inne często używane sufiksy

• -chi- – znaczenie kauzatywne, np. qhaway – patrzeć, qhawa-chi-y – pokazać;
• -yoq – „z” np. lichi-yoq – z mlekiem
• -cha – zdrobnienie np. wasi-cha – domek
• -lla – „tylko” np. noqa-lla – tylko ja

Słownictwo

Zasób leksykalny języka keczua opiera się na słownictwie lokalnym, choć istnieje również pewna liczba zapożyczeń z języka hiszpańskiego np. sirwisa – piwo, mediko – lekarz, turu – byk itd. Większość użytkowników jest dwujęzyczna, i również w peruwiańskiej odmianie języka hiszpańskiego istnieje wiele słów przejętych z keczua, np. papa ziemniaki.

Przypisy

Bibliografia

• Monografia keczua, perskiego, portugalskiego i rumuńskiego, pod red. Adama Weinsberga. – Warszawa : Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1987. ISBN 83-230-0476-5 ss. 13–37.
• RonalR. Wright RonalR., Quechua Phrasebook, Lonely Planet Publications, 1989, ISBN 0-86442-039-0 .

Linki zewnętrzne

• Gramatyka języka keczua (ang.)
• Minirozmówki (ang.)