Język literacki

Język literacki – wieloznaczny termin lingwistyczny. Według jednego z ujęć język literacki to odmiana języka narodowego o szczególnym prestiżu społecznym, używana w postaci pisanej i ustnej jako ponadgwarowy środek komunikacji. Kształtuje się w toku rozwoju kultury i piśmiennictwa[1], w okresie formowania się narodu uzyskując status zasadniczej formy egzystencji języka narodowego[2]. Na tle innych form wyróżnia się podległością formalnej kodyfikacji (w postaci wydawnictw normatywnych)[3] oraz poważaniem jako kanoniczny, ogólnonarodowy wzorzec językowy. Jednocześnie ma większy zasięg geograficzny niż dialekty lokalne i cechuje się większym stopniem wypracowania funkcjonalnego.

W kontekście podziału języka ogólnonarodowego termin „język literacki” bywa także odnoszony do pewnej warstwy stylistycznej języka ogólnego lub jego realizacji pisanej, nieustnej[4]. W takim rozumieniu język literacki odróżnia się w sposób bardziej precyzyjny od ogólnego języka mówionego lub potocznego[5][6][7], który w szerokim ujęciu również stanowi jego część składową[1].

Różni autorzy podkładają pod to pojęcie odmienne treści, włączając w jego zakres różne formy egzystencji języka[8].

Błędne jest potoczne przekonanie, jakoby literackie formy języków były bardziej „gramatyczne” od form mówionych. Zasadami gramatyki kieruje się zarówno język pisany, jak i język ustny[9].

Terminologia

Szeroko pojmowany język literacki może być utożsamiany z językiem standardowym (ogólnym), czyli ponadgwarowym wariantem języka narodowego, przeciwstawianym dialektom o zasięgu lokalnym[10][11][12][3]. Określenie „język literacki”, wskazujące na dawniejszy nośnik tej szczególnej odmiany języka (piśmiennictwo)[13], jest szczególnie zadomowione na gruncie słowiańskim[14][15]. Termin ten można uznać za mniej nacechowany od nowszego, angielskiego określenia „język standardowy”, któremu przypisuje się dodatkowe zabarwienie emocjonalne[16]. Pojęcie języka literackiego stosowane jest jednak także w odniesieniu do takich oficjalnych lub kulturalnych odmian języka, które w odróżnieniu od form standardowych mają ograniczony zasięg funkcjonowania i nie służą jako rzeczywiste środki komunikacji ponadregionalnej[17]. Ponadto termin „język literacki” może się odnosić do języków piśmiennych, tj. języków mających pewną formę piśmiennictwa[8][2][18].

Pojęcie języka literackiego rozumie się czasem jeszcze węziej niż jako pisany standard języka (grafolekt[19]), utożsamiając je z językiem literatury pięknej (stylem artystycznym), pewną odmianą funkcjonalną języka. Wyróżniać można także odmiany szeroko rozumianego języka literackiego, kształtujące się ze względu na cele i okoliczności jego użycia[20]. Rozumienie tego terminu uzależnione jest od przyjętych tradycji i konwencji terminologicznych, odmiennie ujmowanych przez różnych badaczy i przez różne szkoły językoznawcze[21][1][8]. Określenie „język literacki”, choć zakorzenione w piśmiennictwie językoznawczym, pozbawione jest ogólnie przyjętej, ujednoliconej definicji[22].

Język literacki a potoczny

Rozróżnienie między językiem literackim a potocznym nie jest rygorystycznie określone, gdyż pojęcia te nie muszą być sobie przeciwstawne, a sam termin „język literacki” bywa, jak przedstawiono powyżej, rozumiany na rozmaite sposoby. Na gruncie językoznawstwa polskiego język (styl) literacki od potocznego odróżniał przede wszystkim Zenon Klemensiewicz. Język literacki (pisany) od języka potocznego (przede wszystkim mówionego) różni się przede wszystkim słownictwem i składnią. W zakresie słownictwa język literacki od potocznego odróżnia z jednej strony specyficzna tylko dla niego leksyka (tzw. „wyrazy książkowe”, jak rzec, bowiem), z drugiej nasycenie wyrazami abstrakcyjnymi, większy stopień nominalności (większy udział rzeczowników w stosunku do czasowników) oraz większa precyzyjność znaczeniowa. W zakresie składni język literacki odznacza się w stosunku do potocznego większym bogactwem środków, częstszym występowaniem zdań wielokrotnie złożonych oraz odmiennym (bardziej logicznym i starannym) tokiem zdania[20]. Unika się w nim leksyki gwarowej i ekspresywnej[23].

Język literacki, utożsamiany z pisanym, służy komunikowaniu treści nieodnoszących się do życia codziennego lub poruszaniu takiej tematyki w sposób niepotoczny (w publicystyce, pismach urzędowych itp.)[23]. Wypowiedzi piśmiennicze są pełniejsze pod względem treściowym, lepiej przemyślane i doprecyzowane od mówionych, które z kolei charakteryzuje większa spontaniczność i niestaranność, wynikająca ze specyfiki języka ustnego. W komunikacji pisanej, zwłaszcza formalnej, dąży się do bardziej rygorystycznego przestrzegania społecznie poważanych ideałów i norm językowych, takich jak wzorce języka standardowego. Język pisany, w porównaniu do języka mówionego, podlega autorytatywnej standaryzacji w stosunkowo dużym stopniu[24][25]. Ponadto, jako świadomie ukształtowany twór, rządzi się kodyfikowanymi przepisami ortograficznymi i interpunkcyjnymi, pozbawionymi zastosowania w przypadku języka ustnego.

Pochodzenie języka literackiego

Standard literacki wywodzi się najczęściej z narzecza dominującej elity politycznej/gospodarczej w danym państwie[26][27].

Przykład języka polskiego

Problematyka pochodzenia polszczyzny literackiej jest przedmiotem kontrowersji naukowej. Początkowo (od XIX wieku) wykształciły się dwie główne hipotezy: o wielkopolskim i o małopolskim pochodzeniu polskiego języka literackiego. Zwolennicy hipotezy wielkopolskiej opierali się przede wszystkim na fonetycznym podobieństwie literackiego języka polskiego do dialektu wielkopolskiego, jako że w odróżnieniu od większości dialektów języka polskiego (w tym małopolskiego), a podobnie do dialektu wielkopolskiego w języku polskim literackim nie występuje zjawisko mazurzenia. Posługiwano się także argumentacją historyczną (Wielkopolska jako kolebka państwowości polskiej). Zwolennicy hipotezy małopolskiej starali się dowieść, że mazurzenie jest zjawiskiem późnym, głosząc też, że jego centrum było Mazowsze, skąd dopiero rozprzestrzeniło się ono na Małopolskę w XV i XVI wieku. Polski dialekt literacki kształtował się według zwolenników tej hipotezy już po przeniesieniu centrum politycznego kraju do Krakowa, wiążąc się z dworem krakowskim. Później podniesiono także zagadnienie wymowy samogłosek nosowych, bliższej w języku literackim dialektowi wielkopolskiemu. Stopniowo wykształciły się także stanowiska kompromisowe, o wspólnej wielkopolsko-małopolskiej genezie języka literackiego, w których zaznaczano także wpływ od XVI wieku form mazowieckich, a nawet polszczyzny kresowej. W późniejszej fazie sporu koncentrowano się na zagadnieniach niepewności autorstwa i terytorialnego pochodzenia pierwszych polskich utworów literackich oraz na zagadnieniu stosunku polszczyzny literackiej polskich tekstów średniowiecznych do późniejszej polszczyzny literackiej (zwraca uwagę niewielka liczba form regionalnych już w najstarszych polskich dziełach literackich).

Według badań dokonanych w latach 90. XX wieku obecni mieszkańcy Szczecina (obok mieszkańców Wrocławia) posługują się polszczyzną najbardziej zbliżoną do języka literackiego spośród wszystkich mieszkańców Polski[28].

Przykład języka albańskiego

Innym bliskim przykładem jest język albański, w którym po II wojnie światowej utworzona została nowa norma języka literackiego w oparciu o gwary toskijskie (czyli południowe). Miało to związek z przejęciem władzy przez komunistów z Enverem Hodżą na czele, który sam był Toskiem (pochodził z miasta Gjirokastra). Doszło wtedy do paradoksu, gdyż albańska przedwojenna elita intelektualna, posługująca się standardem językowym zbudowanym na gwarach północnych (czyli na dialekcie gegijskim), przestała mówić normatywnie i musiała nauczyć się nowej formy języka, a wszystkie podręczniki należało przetłumaczyć na nowy język literacki Albanii. Natomiast albańszczyzną bliską standardowi mówili górale, pasterze z epirskich wiosek.

Zobacz też

Przypisy

  1. a b c Polański 1999 ↓, s. 271.
  2. a b Jan Miodek, Kultura języka w teorii i praktyce, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1983, s. 28.
  3. a b Jože Toporišič, Enciklopedija slovenskega jezika, Ksenija Dolinar (red.), Lublana: Cankarjeva založba, 1992, s. 83, ISBN 86-361-0756-3 (słoweń.).
  4. „Polonistyka: czasopismo dla nauczycieli”, Tom 16,Wydanie 1, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1963, s. 38.
  5. Bogdan Walczak, Geneza polskiego języka literackiego, „Teksty Drugie: teoria literatury, krytyka, interpretacja”, 3 (27), 1994, s. 35.
  6. Stanisław Barańczak, Język poetycki Mirona Białoszewskiego, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1974, s. 132.
  7. Adam Kalbarczyk, Dariusz Trześniowski, Nowe zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka: Cz. 1, Romantyzm – pozytywizm, wyd. 3, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 2017, s. 352–353, ISBN 978-83-02-14690-9, OCLC 995452687.
  8. a b c Adam Kryński, Prace filologiczne, tom 46, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2001, s. 36.
  9. Elie Wardini, Lebanese Place-names: Mount Lebanon and North Lebanon: a Typology of Regional Variation and Continuity, Peeters and Departement Oosterse Studies, 2002, s. 133, ISBN 978-90-429-1248-9 [dostęp 2020-01-16] (ang.).
  10. język ogólny, [w:] Słownik terminów gramatycznych [online], Edupedia [dostęp 2018-11-18].
  11. Grażyna Balowska, Problematyka czeszczyzny potocznej nieliterackiej (tzw. obecná čeština) na łamach czasopisma „Naše řeč” w latach dziewięćdziesiątych, „Bohemistyka” (1), Opole 2006, ISSN 1642-9893.
  12. knjížni jêzik, [w:] Nataša Logar, Dejan Verčič, TERMIS: Terminološka podatkovna zbirka odnosov z javnostmi, Uniwersytet Lublański, 2014 (słoweń.).
  13. Mirosław Bańko, język literacki, [w:] Poradnia językowa [online], PWN, 23 czerwca 2003 [dostęp 2019-07-21].
  14. Eva Eckert, Varieties of Czech: Studies in Czech Sociolinguistics, Rodopi, 1993, s. 89, ISBN 978-90-5183-490-1 (ang.).
  15. Danko Šipka, Exclusion Labels in Slavic Monolingual Dictionaries: Lexicographic Construal of Non-Standardness, „Colloquium: New Philologies”, 1 (1), 2016, s. 6, DOI10.23963/cnp.2016.1.1, ISSN 2520-3355 (ang.).
  16. Літературна мова (стандарт) (ukr.). W: Соціологія [on-line].
  17. Mate Kapović, Čiji je jezik, wyd. 1, Zagrzeb: Algoritam, 2010, s. 55–74, ISBN 978-953-316-282-9 (chorw.).
  18. Arnold Barrett McMillin, The Vocabulary of the Byelorussian Literary Language in the Nineteenth Century, “The” Anglo-Byelorussian Society, 1973, s. 29 (ang.).
  19. Walter J. Ong, Technologizace slova: mluvená a psaná řeč, vyd. české 1, Praga: Karolinum, 2006, s. 18, ISBN 80-246-1124-4, OCLC 85715882 (cz.).
  20. a b Urbańczyk 1992 ↓, s. 134–135.
  21. Ewa Siatkowska, Standaryzacja po kurpiowsku, „Polonica”, 37, 2017, s. 5, DOI10.17651/polon.37.12, ISSN 0137-9712.
  22. Alicja Pihan-Kijasowa, Alicja Pihan, Literacka polszczyzna kresów północno-wschodnich XVII wieku: Fonetyka, Wydawnictwo Naukowe UAM, 1999, s. 8, ISBN 978-83-232-0968-3.
  23. a b Kordian Bakuła, Mówione: komunikacja, język, tekst, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2008, s. 14, ISBN 978-83-229-2939-1 [dostęp 2019-10-06].
  24. Leo Daugherty, The English Grapholect and the Introductory Composition Class, „College Composition and Communication”, 30 (2), 1979, s. 134–140, DOI10.2307/356315, ISSN 0010-096X, JSTOR356315 (ang.).
  25. E.K. Brown, R.E. Asher, J.M.Y. Simpson, Encyclopedia of language & linguistics, Elsevier, 2006, s. 702, ISBN 978-0-08-044299-0 [dostęp 2019-10-16] (ang.).
  26. John Lyons, Introduction to Theoretical Linguistics, Cambridge University Press, 1968, s. 42–44, ISBN 978-0-521-29775-2 (ang.).
  27. Peter Trudgill, Standard English: what it isn’t, [w:] R.J. Watts T.Bex, Standard English: The Widening Debate, London: Routledge, 1999, s. 117–128 (ang.).
  28. Jan Miodek: Pomorze mówi poprawnie, Serwis Głosu Szczecińskiego, 24 kwietnia 2008 [dostęp 2009-03-12].

Bibliografia