Język makian zachodni
| Obszar | wyspy Makian, Kayoa, Halmahera (Moluki Północne, Indonezja) | ||
|---|---|---|---|
| Liczba mówiących | 12 tys. (1977) | ||
| Klasyfikacja genetyczna | |||
| |||
| Status oficjalny | |||
| Ethnologue | 6a żywy↗ | ||
| Kody języka | |||
| Kod ISO 639-3↗ | mqs | ||
| IETF | mqs | ||
| Glottolog | west2600 | ||
| Ethnologue | mqs | ||
| WALS | wma | ||
| W Wikipedii | |||
| |||
| Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. | |||
Język makian zachodni (makian barat, makian luar), także moi – język zachodniopapuaski używany w prowincji Moluki Północne w Indonezji. Jego użytkownicy zamieszkują wyspy Makian i Kayoa oraz południowo-zachodnie wybrzeże Halmahery. Według danych z 1977 roku posługuje się nim 12 tys. osób[1], w tym 7 tys. na wyspie Makian[2].
Należy do rodziny języków północnohalmaherskich[1]. Jest odrębny od pobliskiego języka makian wschodniego (taba, makian dalam), który jest przedstawicielem rodziny austronezyjskiej[3].
Jest określany różnymi nazwami: zachodniomakiański[4], makian barat[1], makian luar[1], moi[5], jitinee[6], titinee[4], destine[4]. Rodzimą nazwę moi dzieli z językiem moi z Papui Zachodniej[7][8], przypuszczalnie spokrewnionym w ramach rodziny zachodniopapuaskiej. Niemniej nie wykazuje bliskiego pokrewieństwa z żadnym innym językiem (w obrębie swojej rodziny jest klasyfikowany jako język izolowany)[1][9].
Społeczność komunikuje się także w malajskim Moluków Północnych i indonezyjskim[10]. Znaczna część osób zna również język makian wschodni[11].
Został słabo udokumentowany w literaturze. Opublikowano pobieżne listy słownictwa[12]. Skrótowy opis jego gramatyki opracował C.L. Voorhoeve[13].
Klasyfikacja i cechy
Jest silnie odrębny od pozostałych języków regionu, toteż jego przynależność przez dłuższy czas pozostawała nieustalona[14]. Pierwotnie został zaliczony do języków austronezyjskich, podobnie jak język taba ze wschodniej części wyspy. W 1890 roku F.S.A. de Clercq zwrócił uwagę na brak wzajemnej zrozumiałości między oboma językami wyspy Makian. Wcześniej, w 1872 roku, Robidé van der Aa postulował związek między makian zachodnim a językami północnej Halmahery, lecz propozycja ta nie przyjęła się w literaturze[12]. W toku późniejszych badań potwierdzono słuszność tej opinii, ujawniając, że języki wschodni i zachodni w ogóle nie są ze sobą spokrewnione. W 1976 roku indonezyjski językoznawca F.S. Watuseke wykazał, że makian zachodni to jeden z języków północnohalmaherskich (North Halmahera, NH), na podstawie analizy zbieżności słownikowych[15][16]. Klasyfikację tę potwierdził C.L. Voorhoeve (1982), stwierdzając istnienie regularnych zależności dźwiękowych między nim a językiem tidore[17]. Został sklasyfikowany jako język izolowany na poziomie rodziny NH[1].
Z uwagi na wpływy obce jest najbardziej odrębnym spośród języków NH[18]. Na płaszczyźnie gramatyki i słownictwa wykazuje wpływy języków austronezyjskich – makian wschodniego i malajskiego – a także języka ternate[19]. Wskutek kontaktów handlowych zaczerpnął też pewną grupę słów niderlandzkich i portugalskich. Wyspa Makian słynęła bowiem z dobrej jakości pożywienia i doskonałych goździków[20]. Od XVII do początku XX w. wyspa znajdowała się pod kontrolą Sułtanatu Ternate, a w niepodległej Indonezji za pośrednictwem systemu edukacji zaczęto promować język indonezyjski[21]. Pożyczki z języka ternate to często wyrazy należące do bahasa halus, czyli uprzejmego wariantu języka[22]. Dziś język narodowy jest najważniejszym źródłem zapożyczeń[23].
Jego struktura gramatyczna została prawdopodobnie przekształcona pod wpływem bliżej nieokreślonego austronezyjskiego otoczenia językowego. Pierwotnie musiał być typologicznie bliski innym papuaskim językom Halmahery i okolic (szyk zdania SOV, obecność poimków, złożona morfologia czasownika). Jego cechy charakterystyczne to: szyk zdania SVO, występowanie przyimków, mało rozbudowana odmiana czasownika (formy czasowników nie wyrażają dopełnienia, ale nadal zawierają informację o podmiocie)[24]. Nie występuje rozróżnienie między rodzajem męskim a żeńskim w trzeciej osobie liczby pojedynczej[25]. Obecna jest harmonia samogłosek[26]. Zachował się charakterystyczny dla tej rodziny szyk wyrazów w konstrukcjach dzierżawczych (określnik dzierżawczy występuje przed rzeczownikiem określanym). Występuje też system klas rzeczowników, podobnie jak w innych językach NH[25].
System dźwiękowy
- Samogłoski
W języku moi występują cztery samogłoski: a, ə, i, u[27].
- Spółgłoski
| dwuwargowe | zębowe | podniebienne | miękkopodniebienne | krtaniowe | ||
|---|---|---|---|---|---|---|
| zwarte | bezdźwięczne | p | t̪ | c | k | |
| dźwięczne | b | d̪ | ɟ | g | ||
| szczelinowe | ɸ | h | ||||
| nosowe | m | n̪ | (ɲ) | ŋ | ||
| aproksymanty | l̪ | |||||
| drżące | r̪ | |||||
/ɲ/ występuje prawie wyłącznie w zapożyczeniach z języka indonezyjskiego. Jedyne rodzime słowo z głoską /ɲ/ to /miɲe/ „jeden”.
Przypisy
- ↑ a b c d e f Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Makian, West, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 21, Dallas: SIL International, 2018 [dostęp 2018-04-25] [zarchiwizowane z adresu 2018-06-23] (ang.).
- ↑ Clemens L. Voorhoeve: The languages of the North Halmaheran stock. W: Papers in New Guinea linguistics. No. 26. Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1988, s. 181–209, seria: Pacific Linguistics A-76. DOI: 10.15144/PL-A76.181. ISBN 0-85883-370-0. OCLC 220535054. [dostęp 2022-08-08]. (ang.).
- ↑ Robert Blust: The Austronesian Languages. Canberra: Asia-Pacific Linguistics, Research School of Pacific and Asian Studies, The Australian National University, 2013, s. 9. ISBN 978-1-922185-07-5. OCLC 851066712. [dostęp 2022-08-12]. (ang.).
- ↑ a b c Alfred Franciszek Majewicz, Języki świata i ich klasyfikowanie, wyd. 1, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1989, s. 96, ISBN 83-01-08163-5, OCLC 749247655 (pol.).
- ↑ Holton i Klamer 2018 ↓, s. 573.
- ↑ M. Junus Melalatoa, Ensiklopedi Suku Bangsa di Indonesia Jilid L-Z, Jakarta: Direktorat Jenderal Kebudayaan, Departemen Pendidikan dan Kebudayaan, 1995, s. 506–507, OCLC 1027453789 [dostęp 2022-08-03] (indonez.).
- ↑ Holton i Klamer 2018 ↓.
- ↑ David Bradley, Maya Bradley, Language Endangerment and Language Maintenance: An Active Approach, London: Routledge, 2013, s. 118, ISBN 978-1-136-85271-8, OCLC 1290081641 (ang.).
- ↑ Sandra Gay Wimbish: An Introduction to Pagu Through the Analysis of Narrative Discourse. University of Texas at Arlington, 1991, s. 3. OCLC 840019823. [dostęp 2022-09-29]. (ang.).
- ↑ Moi (Maluku, Indonesia). Endangered Languages Project. [dostęp 2022-09-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-09-05)]. (ang.).
- ↑ John Bowden: Taba: Description of a South Halmahera Language. Canberra: Pacific Linguistics, Research School of Pacific and Asian Studies, The Australian National University, 2001, s. 23, seria: Pacific Linguistics 521. DOI: 10.15144/PL-521. ISBN 978-0-85883-517-7. OCLC 50166340. [dostęp 2022-01-27]. (ang.).
- ↑ a b Voorhoeve 1982 ↓, s. 3.
- ↑ Voorhoeve 1982 ↓.
- ↑ Mark Taber (red.): Atlas bahasa tanah Maluku. Ambon: Pusat Pengkajian dan Pengembangan Maluku, Universitas Pattimura, 1996, s. 8. ISBN 978-979-8132-90-2. OCLC 40713056. [dostęp 2022-08-13]. Cytat: Bahasa Makian Luar menarik perhatian orang karena bahasa ini lama menjadi teka-teki bagi para linguis untuk bagaimana mengelompokkannya, karena tampaknya tidak ada hubungannya dengan bahasa-bahasa lainnya dalam wilayah tersebut. Walaupun demikian, penelitian baru-baru ini menunjukkan bahwa bahasa tersebut termasuk dalam rumpun bahasa Halmahera Utara. (indonez.).
- ↑ Voorhoeve 1982 ↓, s. 4, 46.
- ↑ F. S. Watuseke. West Makian, a Language of the North-Halmahéra Group of the West-Irian Phylum. „Anthropological Linguistics”. 18 (6), s. 274–285, 1976. ISSN 0003-5483. OCLC 773555532. JSTOR: 30027583. (ang.).
- ↑ Voorhoeve 1982 ↓, s. 37.
- ↑ Holton i Klamer 2018 ↓, s. 577.
- ↑ Voorhoeve 1982 ↓, s. 5, 47.
- ↑ Voorhoeve 1982 ↓, s. 5.
- ↑ Voorhoeve 1982 ↓, s. 5–6.
- ↑ Voorhoeve 1982 ↓, s. 47.
- ↑ Voorhoeve 1982 ↓, s. 6.
- ↑ Voorhoeve 1982 ↓, s. 7, 12.
- ↑ a b Voorhoeve 1982 ↓, s. 7.
- ↑ Voorhoeve 1982 ↓, s. 10.
- ↑ West Makian, PHOIBLE Online [dostęp 2020-03-05] [zarchiwizowane z adresu 2020-03-05].
Bibliografia
- Gary Holton, Marian Klamer, The Papuan languages of East Nusantara and the Bird’s Head, [w:] Bill Palmer (red.), The Languages and Linguistics of the New Guinea Area: A Comprehensive Guide, Berlin–Boston: Walter de Gruyter, 2018 (The World of Linguistics 4), s. 569–640, DOI: 10.1515/9783110295252-005, ISBN 978-3-11-029525-2, OCLC 1041880153 (ang.).
- Clemens L. Voorhoeve, The West Makian language, North Moluccas, Indonesia: a fieldwork report, [w:] Clemens L. Voorhoeve (red.), The Makian languages and their neighbours, Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1982 (Pacific Linguistics D-46; Materials in languages of Indonesia 12), s. 1–74, DOI: 10.15144/PL-D46.1, ISBN 0-85883-277-1, OCLC 12421689 [dostęp 2022-08-23] (ang.).