Język malajski Moluków Północnych

bahasa pasar
Obszar

Moluki Północne (Indonezja)

Liczba mówiących

700 tys. (2001)[1]

Pismo/alfabet

łacińskie

Klasyfikacja genetyczna

bliżej nieustalona, kreolski na bazie malajskiego lub jeden z języków (dialektów) malajskich

Status oficjalny
Ethnologue3 środek szerszej komunikacji↗
Kody języka
Kod ISO 639-3↗max
IETFmax
Glottolognort2828
Ethnologuemax
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język malajski Moluków Północnych, także malajski wyspy Ternate[1][2][3][4] – język pochodzenia austronezyjskiego, który służy jako lingua franca w prowincji Moluki Północne w Indonezji. Bywa klasyfikowany jako język kreolski oparty na malajskim[1] albo też jako odmiana (dialekt) języka malajskiego/indonezyjskiego[5][6].

Miejscowa nazwa języka to bahasa pasar („język bazarowy”)[7], a w literaturze jest określany jako Melayu Maluku Utara lub Melayu Ternate[2]. Na uwagę zasługuje fakt, że w wielu zakątkach prowincji wchodzi w kontakt z niespokrewnionymi językami[8]. Rodzime języki ternate i tidore, które również mają znaczenie ponadlokalne, użyczyły mu pewnych elementów gramatyki i leksyki. Określany bywa też jako bahasa Ternate („język ternate”), niemniej nazwa ta jest niejednoznaczna, gdyż odnosi się także do języka z grupy zachodniopapuaskiej[9][10]. E.K.M. Masinambow posiłkował się terminem Melayu Halmahera („malajski Halmahery”), którym określał wspólny język Halmahery (największej z wysp Moluków) i pewnych innych obszarów[11].

Sporządzono opis jego gramatyki, wraz ze zbiorem tekstów (Ternate Malay: Grammar and Texts, 2012). Autorka publikacji skupiła się na odmianie wyspy Ternate i w takim znaczeniu posłużyła się terminem Ternate Malay[12]. W samej Indonezji bywa mylony z blisko spokrewnionym malajskim miasta Manado[13].

Historia i użycie

Język malajski rozpowszechnił się w regionie wiele stuleci temu, za sprawą rozwiniętego handlu przyprawami korzennymi. Nastąpiło to jeszcze przed przybyciem pierwszych Europejczyków na początku XVI wieku. Z terenów dzisiejszej prowincji Moluki Północne pochodzi najstarszy zachowany rękopis w języku malajskim (list sułtana Ternate Abu Hayata(ang.) z 1521 r.)[14]. Tutaj też Włoch Antonio Pigafetta, uczestnik wyprawy Magellana, sporządził bardzo wczesną listę słownictwa malajskiego (1522)[15]. Choć malajski musiał być używany na wyspach od stuleci (już w 1512 r. był znany mieszkańcom wyspy Tidore[3]), to przez dłuższy czas pozostawał językiem drugim[14]. Do gwałtownego upowszechnienia go w roli języka ojczystego (pierwszego) doszło dopiero w XX wieku, wskutek rozwoju ekonomicznego miasta Ternate i innych ośrodków regionalnych oraz migracji ludności o różnym pochodzeniu etnicznym[6].

Według danych Ethnologue posługuje się nim 700 tys. osób (2001)[1]. Zróżnicowane etnolingwistycznie miasto Ternate pozostaje dużym skupiskiem rodzimych użytkowników tego języka (wiejska ludność wyspy Ternate zachowuje natomiast swój własny język)[16]. Jest powszechnie wykorzystywany do kontaktów swobodnych, nieoficjalnych, współistniejąc z językiem indonezyjskim[2]. Rodowici jego użytkownicy zamieszkują także miejscowość Soa Siu na wyspie Tidore oraz Tobelo na Halmaherze. Jako dodatkowy język jest znany na terenie całej prowincji, również na mniejszych okolicznych wyspach[17]. Występują przy tym pewne różnice regionalne, uzależnione od lokalnego kolorytu językowego[11]. Północne Moluki to bowiem region silnie zróżnicowany językowo, a zarazem strefa kontaktów między językami austronezyjskimi i papuaskimi[18]. W charakterze lingua franca przyjęły się też lokalne języki ternate i tidore[19][20][21].

Historycznie był szerzej używany w północnej części wyspy Buru (dzisiejsza prowincja Moluki)[22]. Od XVI wieku region ten (wyspy Buru i Ambelau) znajdował się pod wpływem kultury i polityki Sułtanatu Ternate[23]. Jednakże w latach 80. XX wieku odnotowano, że na Buru wzrasta użycie malajskiego ambońskiego. Doprowadziły do tego częste kontakty z ludnością wyspy Ambon i grupami komunikującymi się w tym języku (dzieci coraz częściej posyłano tam do szkoły, a oprócz tego na Buru zaczęli przybywać nauczyciele i urzędnicy z zewnątrz)[22].

Większość jego użytkowników porozumiewa się także w standardowym j. indonezyjskim[1], który jest stosowany w piśmiennictwie i kontaktach oficjalnych[5]. Miejscowa sytuacja językowa stanowi przykład dyglosji, w której lokalny malajski służy jako odmiana niska, a pokrewny mu standardowy j. indonezyjski pełni funkcję odmiany wysokiej[24]. Istnieje kontinuum bytów językowych – od „czystego” lokalnego malajskiego (tzw. basilektu), przez formy mieszane aż do j. indonezyjskiego (akrolektu)[25]. Pojawił się także wpływ dżakarckiej odmiany języka narodowego, która jest szerzona za pośrednictwem środków masowego przekazu[26]. Dominacja j. malajskiego/indonezyjskiego ma negatywny wpływ na żywotność autochtonicznych języków północnych Moluków[27][28].

Cechy

W malajskim wyspy Ternate występuje dość duża grupa słownictwa nieobecnego w zachodnich odmianach języka malajskiego, względnie niewywodzącego się ze rdzeni austronezyjskich. Zawiera zapożyczenia z języków europejskich (portugalskiego i niderlandzkiego) oraz j. indonezyjskiego[29]. Z rodzimego języka ternate zaczerpnął dużą część leksyki[30], a także niektóre zaimki osobowe: ngana (2. os. lp.), ngoni (2. os. lm.)[31]. Na płaszczyźnie składni i semantyki wykazuje silne wpływy języków zachodniopapuaskich[32]. Znaczący zasób cech zapożyczył z języków ternate i tidore[33].

Do jego cech charakterystycznych należą: użycie formy kita jako nieformalnego zaimka 1. os. lp.[34], szyk possessor-possessum w konstrukcjach dzierżawczych (określnik dzierżawczy przed elementem określanym, wykorzystanie łącznika pe)[35], brak ścisłego rozróżnienia między częściami mowy (wyrazy mogą pełnić różne funkcje semantyczne i składniowe)[36], niezbyt rozbudowana morfologia (konstrukcje kauzatywne z wykorzystaniem czasowników kase – „dawać” i biking – „robić”)[37], formy przeczenia tara i bukang[38].

Lokalnie jest określany różnymi nazwami: bahasa pasar („język bazarowy”)[7], bahasa Melayu pasar („bazarowy malajski”), bahasa sehari-hari lub bahasa hari-hari („język codzienny”)[5]. Bliższa klasyfikacja wschodnich odmian języka malajskiego (w kategorii języków kreolskich bądź dialektów) pozostaje nierozstrzygnięta[39][40].

Związki z innymi językami

Wśród samych użytkowników uchodzi za gorszą (niekulturalną i bazarową) postać języka indonezyjskiego[41]. Z perspektywy historycznej reprezentuje jednak inny typ języka malajskiego niż dialekty zachodnie i język narodowy. W odróżnieniu od języka indonezyjskiego, który powstał z literackiej formy malajskiego, malajski Moluków Północnych ma swoje źródło w bazarowej odmianie tegoż języka (Bazaar Malay), która rozwinęła się wiele stuleci temu w wyniku kontaktów handlowych, wyprzedzając powstanie państwa indonezyjskiego[31][42].

R. B. Allen i R. Hayami-Allen (2002) stoją na stanowisku, że malajski wyspy Ternate jest prekursorem innych języków malajskich ze wschodniej Indonezji, takich jak malajski miasta Manado i malajski papuaski. Świadczy o tym fakt, że zachowują one warstwę pożyczek leksykalnych z języka ternate[43]. Najbliższy krewny tego języka, malajski miasta Manado (z prowincji Celebes Północny), ma znacznie większą społeczność użytkowników. Odmiana ta miała się rozprzestrzenić w XVII wieku pod wpływem znaczenia Sułtanatu Ternate w handlu korzennym[6]. Potwierdza to historyczną rolę, jaką odgrywały w regionie sułtanaty Ternate i Tidore[44]. Oba języki utrzymują wiele wspólnych cech, w tym zasób zaimków oraz sposób tworzenia konstrukcji dzierżawczych (malajski miasta Manado używa jednak innej formy przeczenia – nyanda)[45]. Według jednej z propozycji wykazują nieco dalszy związek z językiem malajskim Sri Lanki, któremu przypisano rodowód indonezyjski[46].

Współcześnie lokalny malajski wypiera tradycyjne języki regionu i umacnia się jego pozycja jako lingua franca[47]. Dzieje się tak wskutek postępującej urbanizacji oraz z powodu wieloetnicznego charakteru prowincji i powszechności mieszanych małżeństw, w których rodzice nie decydują się na przekazanie dzieciom własnych języków etnicznych[48]. Wraz z ekspansją malajskiego osłabiło się użycie języka ternate, zarówno w randze lingua franca, jak i wśród ludności Ternate[49].

Lokalny malajski, zwłaszcza w swoim niskim rejestrze (basilekcie), niekoniecznie jest wzajemnie zrozumiały zarówno z językiem indonezyjskim, jak i innymi odmianami malajskiego. Niemniej większość osób potrafi odpowiednio dostosować swój język, aby możliwe było porozumienie się z osobami z zewnątrz[25].

Jego wzajemna zrozumiałość z malajskim ambońskim (z południowych Moluków) przybiera ograniczony charakter[50][51]. Nie jest wzajemnie zrozumiały ze znacznie odrębnym (i bliżej niespokrewnionym[23]) malajskim wyspy Bacan (językiem bacan), którego związek z językami malajskimi pozostawał przez dłuższy czas niezauważony[4]. Język ten wywodzi się z Brunei[52]. Dziś na wyspach Bacan dominuje malajski wyspy Ternate[23], choć nie jest to odmiana w pełni tożsama, jako że występują pewne różnice w użyciu partykuł i prozodii[11].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ a b c d e M. Paul Lewis, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Malay, North Moluccan, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 19, Dallas: SIL International, 2016 [zarchiwizowane z adresu 2016-08-14] (ang.).
  2. ↑ a b c Ensiklopedia sejarah dan kebudayaan Melayu: A-E. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, Kementerian Pendidikan, Malaysia, 1994, s. 655. ISBN 978-983-62-4246-4. OCLC 34186039. [dostęp 2021-10-17]. Cytat: Di Ternate dan Tidore serta seluruh Maluku Utara, selain bahasa Indonesia yang umum diketahui dan dimanfaatkan sebagai bahasa formal, dialek Melayu Ternate – yang juga dikenal sebagai dialek Melayu Maluku Utara – digunakan sebagai bahasa perhubungan dalam keadaan yang akrab dan tidak rasmi. (malajski).
  3. ↑ a b Harald Hammarström, Robert Forkel, Martin Haspelmath, Sebastian Bank: North Moluccan Malay. Glottolog 4.6. [dostęp 2022-08-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-08-13)]. (ang.).
  4. ↑ a b Steinhauer 1991 ↓, s. 179.
  5. ↑ a b c Paul Michael Taylor: North Moluccan Malay: Notes on a "Substandard" Dialect of Indonesian. W: J. Collins (red.): Studies in Malay Dialects. Cz. II. Jakarta: Badan Penyelenggara Seri NUSA, 1983, s. 14–27, seria: NUSA Monograph Series 17. (ang.).
  6. ↑ a b c Bowden 2005 ↓, s. 136.
  7. ↑ a b Danu Damarjati: Saruma Payungi Perbedaan di Bacan. Detik News, 2019-03-26. [dostęp 2021-10-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-10-17)]. (indonez.).
  8. ↑ Litamahuputty 2012b ↓, s. 3–4.
  9. ↑ Litamahuputty 2012b ↓, s. 3–4. Some people in Ternate refer to it as bahasa Ternate ‘Ternate language’, but this term may lead to misunderstanding because for others bahasa Ternate refers to the local language of Ternate. [...] It is a non-Austronesian language and together with Northeast Halmaheran, Sahu, and West Makian, forms the North Moluccan sub-group of the West Papuan Phylum.
  10. ↑ Viveka Velupillai: Pidgins, Creoles and Mixed Languages: An Introduction. Amsterdam–Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, 2015, s. 236, seria: Creole Language Library 48. DOI: 10.1075/cll.48. ISBN 978-90-272-6884-6. OCLC 900333013. [dostęp 2022-07-16]. Cytat: [...] Moluccan Malay (Bahasa Ternate) [...] Ternate (the indigenous language of the island [...]. (ang.).
  11. ↑ a b c Litamahuputty 2012b ↓, s. 3.
  12. ↑ Litamahuputty 2012b ↓, s. 3. Therefore the term Ternate Malay is used here to refer explicitly to the Malay variety that is spoken in Ternate.
  13. ↑ Litamahuputty 2012b ↓, s. 12.
  14. ↑ a b Bowden 2005 ↓, s. 135–136.
  15. ↑ Adelaar 2000 ↓, s. 231.
  16. ↑ Litamahuputty 2012a ↓, s. 333–335.
  17. ↑ Bowden 2005 ↓, s. 134.
  18. ↑ R. Z. Leirissa, G.A. Ohorella, Djuariah Latuconsina: Sejarah Kebudayaan Maluku. Jakarta: Direktorat Jenderal Kebudayaan, Departemen Pendidikan dan Kebudayaan, 1999, s. 54. ISBN 978-979-9335-07-4. OCLC 43569359. [dostęp 2022-09-01]. (indonez.).
  19. ↑ Dirk Teljeur: The symbolic system of the Giman of South Halmahera. Wyd. e-book (2019). Dordrecht–Providence: Foris Publications, 1990, s. 17, seria: Verhandelingen van het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde 142. DOI: 10.1515/9783111672380. ISBN 978-3-11-167238-0. OCLC 1110710205. [dostęp 2022-02-24]. (ang.).
  20. ↑ Bellwood 1998 ↓, s. 133.
  21. ↑ E. K. M. Masinambow (red.): Halmahera dan Raja Ampat: konsep dan strategi penelitian. Jakarta: Lembaga Ekonomi dan Kemasyarakatan Nasional, Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia (LEKNAS-LIPI), 1980, s. 82. OCLC 7407482. [dostęp 2022-07-16]. (indonez.).
  22. ↑ a b Grimes 2000 ↓, s. 93.
  23. ↑ a b c James T. Collins: Penelitian Bahasa di Maluku. Ambon: Kantor Bahasa Provinsi Maluku, Kementerian Pendidikan dan Kebudayaan, 2018, s. 14–18, 25. ISBN 978-602-52601-2-4. OCLC 1099540304. [dostęp 2022-07-27]. (indonez.).
  24. ↑ Bowden 2005 ↓, s. 137.
  25. ↑ a b Bowden 2012 ↓, s. 315.
  26. ↑ Litamahuputty 2012a ↓, s. 336.
  27. ↑ Bowden 2012 ↓.
  28. ↑ Mahdi Ahmad i inni, Pemertahanan bahasa Ternate pada masyarakat multilingual, „International Seminar Prasasti III: Current Research in Linguistics”, s. 466–473, DOI: 10.20961/pras.v0i0.1574 (indonez.).
  29. ↑ Adelaar i in. 1996 ↓, s. 683.
  30. ↑ Noerwidi 2019 ↓, s. 196.
  31. ↑ a b Bowden 2005 ↓, s. 136–137.
  32. ↑ Paul Michael Taylor: Introduction. W: F.S.A. de Clercq: Ternate: The Residency and its Sultanate. Smithsonian Institution Libraries, s. i–xviii. [dostęp 2022-08-06]. (ang.).
  33. ↑ Staden 1998 ↓, s. 693. In this paper we will only look at the influences of 'foreign' languages on Tidore, although the reverse also holds: North Moluccan Malay vernacular has also incorporated many features from Tidore and Ternate.
  34. ↑ Litamahuputty 2012b ↓, s. 142–143.
  35. ↑ Litamahuputty 2012b ↓, s. 141–142, 52.
  36. ↑ Litamahuputty 2012b ↓, s. 42–51.
  37. ↑ Litamahuputty 2012b ↓, s. 107.
  38. ↑ Litamahuputty 2012b ↓, s. 222.
  39. ↑ Steinhauer 1991 ↓, s. 178.
  40. ↑ Angela Kluge: A grammar of Papuan Malay. Berlin: Language Science Press, 2017, s. 2–10, seria: Studies in Diversity Linguistics 11. DOI: 10.5281/zenodo.376415. ISBN 978-3-944675-86-2. OCLC 1030818290. [dostęp 2022-08-19]. (ang.).
  41. ↑ Paul Michael Taylor: The Folk Biology of the Tobelo People: A Study in Folk Classification. Washington, D.C.: Smithsonian Institution Press, 1990, s. 13, seria: Smithsonian Contributions to Anthropology 34. DOI: 10.5479/si.00810223.34.1. ISBN 978-0-8357-4325-9. OCLC 490529608. [dostęp 2022-08-07]. (ang.).
  42. ↑ Prentice 1994 ↓, s. 411.
  43. ↑ Robert B. Allen, Rika Hayami-Allen: Orientation in the Spice Islands. W: Marlys Macken (red.): Papers from the Tenth Annual Meeting of the Southeast Asian Linguistics Society, 2000. Tempe, Arizona: Arizona State University, Program for Southeast Asian Studies, Monograph Series Press, 2002, s. 21–24. ISBN 978-1-881044-29-1. OCLC 50506465. (ang.).
  44. ↑ Adat istiadat daerah Maluku. Jakarta: Departemen Pendidikan dan Kebudayaan, Proyek Penerbitan Buku Bacaan dan Sastra Indonesia dan Daerah, 1978, s. 14. OCLC 8570881. [dostęp 2022-09-19]. (indonez.).
  45. ↑ Betty Litamahuputty: Poco-poco: sing, swing, and sweat!. W: Shin Chong, Karim Harun, Yabit Alas (red.): Essays in Honour of Professor James T. Collins: Reflections in Southeast Asian seas. Pontianak: STAIN Pontianak Press, 2006, s. 155–178. ISBN 978-979-24-8444-1. OCLC 156994792. [dostęp 2022-08-20]. (ang.).
  46. ↑ Prentice 1994 ↓, s. 411–412.
  47. ↑ Bowden 2012 ↓, s. 314.
  48. ↑ Bowden 2012 ↓, s. 314, 329.
  49. ↑ Farida Maricar, Ety Duwila. Vitalitas bahasa Ternate di Pulau Ternate. „Jurnal Etnohistori: Jurnal Ilmiah Kebudayaan dan Kesejarahan”. 4 (2), s. 136–151, 2017. [dostęp 2022-12-19]. (indonez.). 
  50. ↑ M. Paul Lewis, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Malay, Ambonese, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 19, Dallas: SIL International, 2016 [dostęp 2016-09-13] [zarchiwizowane z adresu 2016-09-13] (ang.).
  51. ↑ Barbara F. Grimes, Richard Saunders Pittman, Joseph Evans Grimes: Ethnologue: Languages of the World. Wyd. 13. Dallas, Texas: Summer Institute of Linguistics, 1996, s. 642. ISBN 978-1-55671-026-1. OCLC 36787271. (ang.).
  52. ↑ Bowden 2012 ↓, s. 317.

Bibliografia

Języki kreolskie na bazie malajskiego

Media użyte na tej stronie

Incubator-notext.svg
Autor: NielsF, Licencja: CC BY-SA 3.0
Wikimedia Incubator logo.
Incubator-logo.svg
Autor: NielsF, Licencja: CC BY-SA 3.0
Wikimedia Incubator logo.