Język maryjski

марий йылме

Obszar	Rosja
Liczba mówiących	388 tys. (2010)[1]
Pismo/alfabet	grażdanka
Klasyfikacja genetyczna
Języki uralskie Języki ugrofińskie Język maryjski
Status oficjalny
język urzędowy	Mari El
UNESCO	3 zdecydowanie zagrożony↗
Kody języka
Kod ISO 639-2↗	chm
Kod ISO 639-3↗	chm
IETF	chm
Glottolog	mari1278
Ethnologue	chm
GOST 7.75–97	мач 445
WALS	mah, mme
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata Słownik języka w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język maryjski (nazwa własna: марий йылме), także język czeremiski – język z podgrupy wołżańskiej języków ugrofińskich.

Występowanie

Maryjski jest narodowym językiem Czeremisów (Maryjczyków), zamieszkujących na wschodzie europejskiej części Rosji. Język maryjski jest językiem urzędowym w Republice Mari El (obok rosyjskiego), ponadto jego użytkownicy zamieszkują sąsiadujące z tą republiką inne rosyjskie jednostki polityczno-administracyjne: Tatarstan, Baszkirię, Udmurcję oraz obwody: kirowski, niżnonowogrodzki, orenburski, swierdłowski i Kraj Permski.

Użytkownicy i dialekty

Dialekty maryjskie:

     górski

     północno-zachodni

     łąkowy

     wschodni

Na obszarze występowanie języka maryjskiego wyróżnia się cztery dialekty:

• dialekt górski,
• dialekt północno-zachodni, stanowiący obszar przejściowy między dialektem górskim i łąkowym,
• dialekt łąkowy,
• dialekt wschodni, stanowiący kontynuację dialektu łąkowego.

Duże różnice między dialektem górskim i łąkowym, głównie w zakresie fonetyki i słownictwa, przyczyniły się do powstania dwóch standardów literackich, rozwijających się szczególnie wyraźnie od lat dwudziestych XX wieku, po powstaniu Maryjskiego Obwodu Autonomicznego.

W 2010 roku w Rosji język maryjski był używany przez ok. 388 tys. osób, z czego ok. 23 tys. przypadało na użytkowników dialektu górskiego^[1].

Standardy literackie

Występują w nim dwa standardy literackie: górnomaryjski (zachodniomaryjski) i wschodniomaryjski.

Historia

Historia języka maryjskiego jest słabo poświadczona. Jest on kontynuacją hipotetycznego języka praugrofińskiego. Wykształcił się przed XIII w. na terenach leżących na zachód od obszarów obecnie zamieszkanych przez Maryjczyków. Na rozwój języka wpływ miały języki tureckie i słowiańskie. Piśmiennictwo istnieje od XVIII w.

Alfabet

Alfabet języka maryjskiego (1887)

Alfabet maryjski jest oparty na rosyjskiej cyrylicy i składa się z 31 liter:

• а, б, в, г, д, е, ж, з, и, й, к, л, м, н, ҥ, о, ӧ, п, р, с, т, у, ӱ, ч, ш, ъ, ы, ь, э, ю, я.

Alfabet dialektu zachodniomaryjskiego posiada dodatkowo litery ӓ i ӹ, ale nie używa ҥ. W nowych zapożyczeniach występują ponadto pozostałe litery alfabetu rosyjskiego: ё, ф, х, ц i щ.

Twardy znak (ъ) występuje w wyrazach złożonych, żeby podtrzymać prejotowaną wymowę samogłosek е, ю i я na początku drugiego elementu złożenia, np.:

Miękki znak (ь) jest używany po л i н, żeby wskazać miękką wymowę tych spółgłosek na końcu wyrazu lub przed innymi literami niż е, и, ю i я, np.:

Ponadto twardy znak i miękki znak występują w rosyjskich zapożyczeniach, które z reguły są wymawiane jak w języku rosyjskim.

Wymowa

Samogłoski

W języku maryjskim nie występują dwugłoski ani nie ma kategorii iloczasu samogłosek.

Ze względu na stopień zaokrąglenia ust samogłoski dzieli się tradycyjnie na:

• płaskie: [i], [e], [ə], [a],
• zaokrąglone: [y], [u], [ø], [o].

Nowsze badania sugerują jednak, że jedynie [i] jest płaskie, a [y] i [o] są zaokrąglone, podczas gdy pozostałe samogłoski ([u], [e], [ø], [ə], [a]) są częściowo zaokrąglone, przy czym ich stopień zaokrąglenia zmienia się pod wpływem sąsiednich głosek.^[2]

Spółgłoski

Redukcja samogłosek

Centralna samogłoska [ə] jest zredukowana w każdej sylabie. Samogłoski średnie [e], [ø] i [o] ulegają redukcji w wygłosie wyrazu, a ich wymowa przechodzi wówczas w [ə]; w pozostałych pozycjach w wyrazie nie ulegają redukcji.

Akcent

Akcent wyrazowy pada na ostatnią sylabę wyrazu zawierającą pełną (niezredukowaną) samogłoskę. Jeśli wyraz zawiera wyłącznie zredukowane samogłoski, akcent pada na pierwszą sylabę.

Gramatyka

Rzeczowniki

Deklinacja w języku maryjskim obejmuje dziewięć przypadków:

• nominativus (mianownik)
• accusativus (biernik)
• genetivus (dopełniacz)
• dativus (celownik)
• comparativus
• comitativus
• inessivus
• illativus
• lativus

Poniżej jest odmiana czterech rzeczowników: ола ‘miasto’ i ача ‘ojciec’ jako przykłady rzeczowników zakończonych samogłoską oraz пӧрт ‘dom’ i йолташ ‘przyjaciel’ jako przykłady rzeczowników zakończonych spółgłoską – ten podział jest podstawą wyróżnienia dwóch głównych typów deklinacji. Dodatkowo ача i йолташ to przykłady rzeczowników żywotnych, które w przeciwieństwie do rzeczowników nieżywotnych (jak ола i пӧрт) z reguły nie występują w trzech przypadkach lokatywnych.

Zaimki osobowe

W przeciwieństwie do większości rzeczowników zaimki osobowe odmieniają się tylko przez cztery przypadki. Pozostałe funkcje składniowe są wyrażane połączeniami z poimkami.

Przymiotniki

Wykładnikiem stopnia wyższego przymiotników jest końcówka -рак, np.:

Wykładnikiem stopnia najwyższego przymiotników jest przysłówek эн ‘najbardziej’, np.:

Liczebniki główne

Liczebniki 1–9 mają po dwa warianty: krótsza forma jest używana w grupie rzeczownikowej, a dłuższa – samodzielnie. Dotyczy to również liczebników złożonych, które w miejscu jedności mają któryś z liczebników 1–9, np.:

Liczebniki porządkowe

Liczebniki porządkowe są tworzone na podstawie liczebników głównych przy pomocy przyrostka -ымше/ -ымшо.

Czasowniki

Czasowniki w trybie oznajmującym odmieniają się przez trzy czasy proste: teraźniejszy, przeszły 1 i przeszły 2. Dwa pozostałe tryby, wolitywny i rozkazujący, nie mają opozycji czasowych.

Bezokolicznik

Czasowniki w bezokoliczniku są zakończone na -аш, np.:

Czas teraźniejszy

Czasowniki odmieniają się według dwóch typów koniugacji: „ам” i „ем”. Poniżej czasowniki кочкаш 'jeść' i малаш 'spać' ilustrują odmianę w czasie teraźniejszym. Formy przeczące są tworzone analitycznie i podobnie jak np. w języku fińskim składają się z posiłkowego czasownika przeczącego, odmiennego przez osoby i liczby, oraz formy tematycznej głównego czasownika.

Czas przeszły 1

Poniżej czasowniki кочкаш 'jeść' i малаш 'spać' ilustrują odmianę w czasie przeszłym 1. Podobnie jak w czasie teraźniejszym formy przeczące w czasie przeszłym również składają się z posiłkowego czasownika przeczącego oraz formy tematycznej głównego czasownika.

Czas przeszły 1 jest używany do opisania czynności, których mówiący był świadkiem lub które wydarzyły się względnie niedawno chwili mówienia i mają jakiś związek z teraźniejszością.

Czas przeszły 2

Poniżej czasowniki кочкаш 'jeść' i малаш 'spać' w czasie przeszłym 2. Przeczenie składa się z imiesłowu przysłówkowego (gerundium) i odpowiednich form czasownika przeczącego.

Tryb wolitywny

Poniżej czasowniki кочкаш 'jeść' i малаш 'spać' w trybie wolitywnym, którego wykładnikiem jest afiks -не-. Przeczenie składa się z odpowiednich form posiłkowego czasownika przeczącego oraz formy tematycznej głównego czasownika.

Tryb wolitywny wyraża chęć, zamiar wykonania czynności.

Tryb rozkazujący

Poniżej czasowniki кочкаш 'jeść' i малаш 'spać' w trybie rozkazującym.

Słownictwo

Ogół słownictwa maryjskiego tworzą trzy warstwy leksykalne. Najstarsza warstwa to rodzime słownictwo, odziedziczone z czasów wspólnoty ugrofińskiej. Druga warstwa to dawne zapożyczenia z języków turkijskich, często w formie dostosowanej do systemu fonetycznego języka maryjskiego. Trzecia warstwa to w większości względnie niedawne zapożyczenia z języka rosyjskiego. Poniżej podano przykłady wyrazów poszczególnych grup słownictwa.

Zobacz też

• języki wołżańskie, języki ugrofińskie, języki fińskie
• Yrjö Jooseppi Wichmann

Przypisy

Bibliografia

• P. Hajdú: Narody i języki uralskie. Warszawa: 1971.
• E. Kangasmaa-Minn: Mari. W: The Uralic Languages. D. Abondolo (red.). London: 1998, s. 219–248. ISBN 0-415-08198-X.
• Е.И. Коведяева: Марийский язык. W: Языки мира: Уральские языки. В.Н. Ярцева (red.). Москва: 1993, s. 148–164. ISBN 5-02-011069-8.