Język połabski

slüv́onsťĕ/venskă rec

Obszar	Niemcy (do 1756)
Liczba mówiących	język wymarły
Pismo/alfabet	łacińskie
Klasyfikacja genetyczna
Języki indoeuropejskie Języki bałtosłowiańskie Języki słowiańskie Języki zachodniosłowiańskie Języki lechickie Język połabski
Kody języka
Kod ISO 639-2↗	sla
Kod ISO 639-3↗	pox
IETF	pox
Glottolog	pola1255
WALS	plb
SIL	POX
Występowanie
Zasięg języków słowiańskich z ok. VIII wieku na terenie dzisiejszych Niemiec      Język połabski      Języki serbołużyckie
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata Słownik języka połabskiego w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

     Obszar występowania języka połabskiego tuż przed jego wymarciem w XVIII wieku (Wendland)

     Współczesny obszar występowania języków serbołużyckich (Łużyce)

     Język kaszubski

Język połabski, język drzewiański (drzewiańsko-połabski: venskă rec^[1], slüv́onsťĕ^[2], slüvensťĕ lub vensťĕ – obie formy znaczyły to samo, tj. „słowiański”^[3]) – wymarły język zachodniosłowiański, należący do tzw. grupy języków lechickich. Był to język plemion, które od ok. VIII wieku zasiedlały północno-zachodni skraj Słowiańszczyzny^[4].

Określenie „język połabski” jest używane często – np. przez prof. Kazimierza Polańskiego – w odniesieniu do dialektu Drzewian^[4], jako że gwary właściwych Połabian zostały wcześniej zgermanizowane i nie zachowały się po nich żadne zabytki poza toponimami. Inne określenia tego narzecza to: język Wendów lüneburskich, względnie lünebursko-wendyjski, język drzewiańsko-połabski, język Drzewian połabskich, język Drzewian załabskich, język drzewiański^[5].

Język Drzewian połabskich

Historia

Język połabski używany był na lewym brzegu Łaby w okolicach miast Wustrow, Lüchow i Dannenberg do 3 października 1756 roku (został wyparty przez język dolnoniemiecki), kiedy zmarła ostatnia kobieta, mówiąca jeszcze tym językiem. Obszar ten znany jest pod nazwą Drawehn oraz późniejszym określeniem Wendland. Ludność używająca tego języka prawdopodobnie była potomkami plemienia Drzewian, wymienionego po raz pierwszy w dokumencie króla niemieckiego Henryka II z 1004 roku^[6]. Język połabski istniał tylko w formie ustnej aż do XVIII wieku, kiedy miejscowi Niemcy (głównie pastorzy) sporządzili pierwsze zapisy. Miał duże zróżnicowanie dialektalne, co wynikało z izolacji poszczególnych skupisk ludności połabskiej.

Język połabski zapisywany był w alfabecie łacińskim, zachowało się jednak niewiele tekstów pisanych. Świadectwa pisane obejmują przede wszystkim wyrazy i zwroty z tłumaczeniem na język niemiecki i francuski.

Fonologia synchroniczna i diachroniczno-porównawcza

Fonologia synchroniczna

Akcent

Akcent w języku połabskim padał na ostatnią niezredukowaną sylabę wyrazu. Mogła to być sylaba ostatnia bądź przedostatnia, także w ramach paradygmatu jednego wyrazu – stąd też akcent połabski był ruchomy^[7].

Spółgłoski^[8]

Fonologia diachroniczno-porównawcza

W niniejszym rozdziale przedstawiony zostanie wywód połabskich głosek ze stanu prasłowiańskiego, względnie pralechickiego (zgodnie z ustaleniami Tadeusza Lehra-Spławińskiego i Kazimierza Polańskiego). Rekonstruowane głoski prasłowiańskie oznaczane będą gwiazdką (*), kierunek zmian symbolizuje strzałka.

Samogłoski

Płb. a

a < *ь_P (P = spółgłoska palatalna), np. pan < *pьnь `pień`

ar < *ŕ̥ (/r/ sonant miękkie), np. varbă < *vŕ̥ba `wierzba`

a < *i, y przed *r, np. sar < *syrъ `ser`

a < *j_e przed T (T = spółgłoska zębowa twarda), np. jadlă < *jedla `jodła`

Płb. å

å < *v_o_!P (!P = spółgłoska nie-palatalna), np. vådă < *voda `woda`

å < *r_a-, np. rånü < *rano `rano`

å < *j_ь_!P (nieakcentowane), np. jåglă < *jьgl'a `igła`

å < *ъ (mocny), np. dråvnü < *drъvьno `drewno`

å < ь_!P, np. p'ås < *pьsъ `pies`

rå- < *or- (tzw. grupa orT), np. råmą < *ormę `ramię`

lå- < *ol- (tzw. grupa olT), np. låbi < *olbe `Łaba`

Płb. e

e < *e_!P, np. led < *ledъ `lód`

e < *e_ŕ, np. berĕ < *beretъ `bierze`

e < *ě_

e < *ě_!T, np. svećă < *světja `świeca`

-re- < *_ĕr_!P (tzw. grupa TerT), np. breză < *bĕrza `brzoza`

Płb. ė

ė < *X_ъ_P (X = spółgłoski tylnojęzykowe), np. x́ėmil < *xъmelь `chmiel`

ė < *j_ь-, np. jėver < *jьverъ `wiór, trzaska`

ė < *ь_j, np. bėjĕ < *bьjetъ `bije`

ė < samogłoska epentetyczna po ť, ď, przed P, np. vǫďėl < *vǫglь `węgiel`

Płb. ö

ö < *o_(T, ŕ), np. prösü < *proso `proso`

Płb. o

o < *a (staropołabskie długie), np. zobo < *žaba `żaba`

’o < *ě_T (przegłos lechicki), np. ľotü < *lěto `lato`

-or- < *_ar_ < *_ăr_ (tzw. grupa TorT), np. korvo < kărva `krowa`

-or- < *r̥, np. gornăk < *gr̥nъk `garnek`

-or- < *ŕ̥_T, np. źornü < *zŕ̥no `ziarno`

Płb. i

i < *e_P, np. lizĕ < *ležitъ `leży`

vi- < *o_P- np. viďėn < *ognjь

i < v_o_P, np. vićă < *ovьca `owca`

Płb. ü

ü < *o_, np. våknü < *okъno `okno`

ü < *o_(!T, !r, !ŕ), np. büg < *bogъ `bóg`

Samogłoski nosowe

’ǫ̇ < *ę_T (przegłos lechicki), np. ṕǫ̇tĕ < *pętъjь `piąty`

ą < *P_ǫ, np. zimą < *zemjǫ `ziemię`^[9]

ǫ̇ < *ǫ, np. pǫ̇p < *pǫpъ `pępek`

ą < *ę, np. vązĕ < *vęžetъ `wiąże`^[10]

Dyftongi

ai < *i, *u (w przyimkach i prefiksach), *u (zawsze w niektórych gwarach), np. ai tibĕ < *u tebe `u ciebie`, aibezăt < *uběžati `uciec`, ďaimnĕ < *gumьno `gumno`

au < *u (poza przyimkami i prefiksami), np. dausă < *duša `dusza`

åi < *y, np. dåim < *dymъ `dym`

åu < *ĺ̥, *l̥, np. cåun < *čĺ̥nъ `czółno`, dåug < *dl̥gъ `dług` (z wyjątkiem gwary Süthen, gdzie *ĺ̥, *l̥ > /u/)^[11]

Samogłoski zredukowane

ă < zredukowane *a, *ě, *ъ, *ь, *aje, *oje

ĕ < zredukowane *u, *y, *i, *o, *e^[12]

Leksyka i korpus tekstów

Pierwsza strona Vocabularium Venedicum.

Zachowane słownictwo nie tworzyło jednolitego systemu, co związane było z niewykształceniem się standardu literackiego oraz ubożeniem leksykalnym na skutek germanizacji^[13]: każdy wyraz miał wiele znaczeń i każde znaczenie mogło być wyrażone kilkoma wyrazami, np. słowo zaivăt (por. pol. żywot) oznaczało ciało, serce, brzuch lub nawet życie; słowo råt znaczyło usta, wargi oraz dziób, pysk.

Teksty ciągłe w języku połabskim są bardzo nieliczne i ubogie: modlitwa Ojcze nasz i pieśń weselna. Ponieważ zapisywali je Niemcy, mają one złożoną pisownię, nie oddającą najlepiej dźwięków połabskich. Ponadto pochodzą one wyłącznie z końcowego okresu istnienia języka, kiedy mówili nim już tylko najstarsi mieszkańcy Wendlandu – z tego powodu widoczne są w nim bardzo liczne zapożyczenia z miejscowego dialektu północnodolnosaksońskiego. Język połabski miał cechy języka pozbawionego normy literackiej, rozwijającego się w izolacji od innych języków słowiańskich i używanego przez ludność wiejską (dużą zmienność i innowacyjność).

Fragment drzewiańskiej pieśni weselnej Ptasie wesele

Modlitwa Pańska

(zapis oryginalny ze słownika Henniga^[14])

Porównanie słownictwa z innymi językami słowiańskimi

Zobacz też

• gwary meklemburskie
• dialekt rugijski
• gwary zachodniopomorskie
• etnolekt słowiński
• Połabie

Przypisy

Bibliografia

• KazimierzK. Polański KazimierzK., Słownik etymologiczny Drzewian połabskich, t. 5, Warszawa 1993 .
• KazimierzK. Polański KazimierzK., Słownik etymologiczny Drzewian połabskich, t. 6, Warszawa 1994 .
• KazimierzK. Polański KazimierzK., Gramatyka języka połabskiego, 2010 .
• EwaE. Rzetelska-Feleszko EwaE., Polabisch, [w:] Wiener Enzyklopädie des Europäisches Ostens. Band 10: Lexikon der Sprachen des Europäischen Ostens, Klagenfurt 2002 [zarchiwizowane z adresu 2007-09-27] .
• EwaE. Siatkowska EwaE., Rodzina języków zachodniosłowiańskich, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992, ISBN 83-01-10061-3 .

Literatura

• Słownik etymologiczny języka Drzewian połabskich, zeszyt 1: ed. Tadeusz Lehr-Spławiński & Kazimierz Polański, Wrocław, 1962, od zeszytu 2: ed. K. Polański, Wrocław, 1971-
• Kazimierz Polański & Janusz Sehnert: Polabian-English Dictionary. The Hague: Mouton 1967

Linki zewnętrzne

• Gramatyka języka połabskiego – autorstwa Kazimierza Polańskiego (pod redakcją Jana Okuniewskiego) wydanie elektroniczne
• czeska strona o języku połabskim – zawiera również teksty w tym języku oraz słownik polsko-połabski i połabsko-polski