Język praindoirański

Praindoirański
Ilustracja
Kultura andronowska (na czerwono) często jest uważana za kolebkę indoirańczyków[1]
Rekonstrukcja dla

języki indoirańskie

Obszar

południowy Ural, Kazachstan

Okres

III–II tysiąclecie p.n.e.

Przodek

język praindoeuropejski

Przodek dla

język praindoaryjski
język prairański
język pranuristański

Język praindoirański[2][3] (skrót pii) – rekonstruowany prajęzyk będący wspólnym przodkiem języków indoirańskich, należących do indoeuropejskiej rodziny językowej. Był językiem satemowym.

Czasami uważa się, że praindoirański tworzy podgrupę wraz z greckim, ormiańskim i frygijskim, na podstawie wielu uderzających podobieństw w strukturze morfologicznej. Kwestia ta pozostaje jednak nierozstrzygnięta[4].

Jest wspólnym przodkiem języków indoaryjskich, irańskich i nuristańskich.

Obszar i okres

Współcześnie najbardziej rozpowszechnioną teorią dotyczącą pochodzenia Indoirańczyków jest teoria, wedle której wywodzą się oni bezpośrednio od ludności wschodniego stepu. Od końca III tysiąclecia p.n.e. na południowym Uralu i w Kazachstanie pojawiają się kultury, które wydają się posiadać wszystkie przesłanki tego, czego można by oczekiwać od najwcześniejszych Indoirańczyków. Te warunki wstępne obejmują konia domowego i rydwan, który po raz pierwszy pojawia się w takich miejscach jak Sintaszta na południowym Uralu tuż przed rokiem 2000 p.n.e. Bardziej mobilny sposób życia, widoczny w najwcześniejszych hymnach wedyjskich, jest również widoczny w tym regionie wraz z pierwotną gospodarką hodowlaną[5].

Kulturą najczęściej kojarzoną z najwcześniejszymi Indoirańczykami jest kultura andronowska, będąca w rzeczywistości ogólnym określeniem różnych kultur usytuowanych na terenach leśno-stepowych, stepowych, a później na północnych rubieżach Azji Środkowej[5].

Fonetyka

Spółgłoski[6]
WargowePrzedniojęzykowePodniebienneMiękko-podniebienneGardłowe
dziąsłowe/przednio-językowo-dziąsłowezadziąsłowepierwszedrugie
Zwartebezdźwięczne‎*p‎*t‎*ć‎*č‎*k
dźwięczne‎*b‎*d‎*ȷ́‎*ǰ‎*g
przydechowe‎*bʰ‎*dʰ‎*ȷ́ʰ‎*ǰʰ‎*gʰ
Szczelinowebezdźwięczne‎*s‎*š‎*H
dźwięczne(‎*z)(‎*ž)
Nosowe‎*m‎*n
Płynne(‎*l)‎*r, ‎*r̥
Półotwarte‎*y‎*w
Samogłoski[6]
Przymknięte‎*i, ‎*ī‎*u, ‎*ū
Otwarte‎*a, ‎*ā
Dyftongi‎*ay, ‎*aw, ‎*āy, ‎*āw

Dwie serie podniebienne

Hipotetyzuje się, że język praindoirański zawierał dwie serie spółgłosek zwartych podniebiennych[7]:

  • pierwsza: ‎*ć, ‎*ȷ́, ‎*ȷ́ʰ
  • druga: ‎*č, ‎*ǰ, ‎*ǰʰ

Pierwsza kontynuuje kolejno praindoeuropejskie ‎*ḱ, ‎*ǵ, ‎*ǵʰ, natomiast druga jest efektem palatalizacji spółgłosek miękkopodniebiennych. Nie jest jasne, dlaczego istnieją te dwie serie spółgłosek zwartych; według Aleksandra Markowicza Łubockiego pierwsza seria musiała być wymawiana z językiem blisko zębów (podniebienno-przedniojęzykowo-dziąsłowa), jako [tś], [dź], [dźh], a gdy zaszła palatalizacja i pojawiła się druga seria, pierwsza seria przesunęła się do przodu, by zachować odrębność[7].

Tabela przedstawiająca rozwój obu serii z praindoirańskiego do zachowanych języków indoirańskich[8][9]
PraindoirańskiPraindoaryjskiSanskrytPrairańskiAwestyjskiStaroperskiNuristańskie
‎*ć‎*ś ([ɕ])ś ([ɕ])‎*tssθċ ([ts]) / š
‎*ȷ́‎*j ([ɟ])j ([ɟ])‎*dzzdj ([dz]) / z
‎*ȷ́ʰ‎*źh ([ʑʱ])h ([ɦ])
‎*č‎*c ([c])c ([c])‎*čččč
‎*ǰ‎*j ([ɟ])j ([ɟ])‎*ǰǰǰǰ / ž
‎*ǰʰ‎*źh ([ʑʱ])h ([ɦ])

Laryngały

Zazwyczaj zakłada się, że w języku praindoeuropejskim występowały trzy do czterech spółgłosek krtaniowych, z których każda mogła wystąpić w pozycji sylabicznej lub niesylabicznej. W języku praindoirańskim, spółgłoski krtaniowe połączyły się jako jeden fonem /*H/. Robert Beekes sugeruje, że niektóre przypadki tego fonemu przetrwały w sanskrycie wedyjskim i w języku awestyjskim (Gathy), o czym świadczą rozziewy zachowane w archaicznych tekstach, które można wyjaśnić znajdowaniem się między samogłoskami niezapisanych zwarć krtaniowych[10].

Rozwój fonetyczny

Najbardziej charakterystyczną zmianą fonologiczną oddzielającą język praindoirański od praindoeuropejskiego jest zlanie się samogłosek przegłosowych ‎*e, ‎*o w jedną praindoirańską ‎*a (ale patrz prawo Brugmanna). Prawo Grassmanna, prawo Bartholomaego i zasada ruki były również kompletne w języku praindoirańskim.

Pie. spółgłoski podniebienne ‎*ḱ, ‎*ǵ, ‎*ǵʰ przechodzą w ‎*ć, ‎*ȷ́, ‎*ȷ́ʰ, natomiast uwargowione spółgłoski miękkopodniebienne ‎*kʷ, ‎*gʷ i ‎*gʷʰ zostają odwargowione i przechodzą w ‎*k, ‎*g i ‎*gʰ[11]:

Pie.Pii.SanskrytAwestyjskiŁacinaPolskiZnaczenie
‎*ḱm̥tóm‎*ćatámśatámsatəmcentumsto(?)sto
‎*ǵónu‎*ȷ́ā́nujā́nuzānugenūzwonokolano
‎*ǵʰimós‎*ȷ́ʰimáshimáziiā̊hiemszimazima
‎*kʷós‎*káskáskaquiskto, ki, co, czkto
‎*gʷṓws‎*gā́wšgausgaobōsgumnobydło
‎*gʷʰormós‎*gʰarmásgharmágarəmaformusgarnek, garniecciepło, upał

Pie. spółgłoski płynne ‎*l, ‎*r, ‎*l̥, ‎*r̥ przechodzą w praindoirańskie ‎*r ‎*r̥[12]:

Pie.Pii.SanskrytAwestyjskiŁacinaPolskiZnaczenie
‎*ḱléwos‎*ćráwasśrávassrauuaclueōsłowosława
‎*wĺ̥kʷos‎*wŕ̥kasvŕ̥kasvəhrkalupuswilkwilk

Pie. sylabiczne spółgłoski nosowe ‎*m̥ ‎*n̥ przeszły w ‎*a[12]:

Pie.Pre-pii.Pii.SanskrytAwestyjskiŁacinaPolskiZnaczenie
‎*déḱm̥‎*dáĉm̥‎*dáćadáśadasādecemdziesięćdziesięć
‎*gʷm̥tós‎*gm̥tás‎*gatásgatágataventus–przeszły, miniony, nieobecny
‎*n̥bʰrós‎*n̥bʰrás‎*abʰrásabhráaβraimber–deszcz, chmura

Prawo Bartholomaego: spółgłoska przydechowa, po której bezpośrednio następuje spółgłoska bezdźwięczna, staje się dźwięczną spółgłoską zwartą + dźwięczną spółgłoską przydechową. Ponadto, ‎*dʰ + ‎*t > ‎*dᶻdʰ[13]:

Pie.Pii.SanskrytAwestyjskiPolskiZnaczenie
‎*ubʰtós‎*ubdʰássámubdhaubdaēna–tkany
‎*wr̥dʰtós‎*wr̥dᶻdʰásvr̥ddʰávərəzda~wrzódwyrosły, dojrzały
‎*dʰéwgʰti‎*dáwgdʰidógdhi*daogdidągdoić

Zasada ruki: ‎*s przechodzi w ‎*š gdy poprzedzone spółgłoskami płynnmi (‎*l, ‎*r, ‎*l̥, ‎*r̥), samogłoskami przymkniętymi (‎*i, ‎*o), spółgłoskami miękkopodniebiennymi (‎*ḱ, ‎*ǵ, ‎*ǵʰ, ‎*k, ‎*g, ‎*gʰ, ‎*kʷ, ‎*gʷ, ‎*gʷʰ) lub sylabicznym gardłowym ‎*H̥[14]. Alofon ‎*z przechodzi w ‎*ž[12]:

Pie.Pii.SanskrytAwestyjskiŁacinaPolskiZnaczenie
‎*wisós‎*wišásvíṣasvišavīrus–trucizna, jad
‎*ḱeHs-‎*ćH̥šamaśiṣamsīšā––ucz!
‎*ǵéwseti‎*ȷ́áwšatijóṣatizaošōgustus–lubić, kosztować (coś)
‎*kʷsép-‎*kšáp-kṣáp-xšap-––ciemność, noc
‎*plúsis‎*plúšišplúṣi*frušipūlexpchłapchła
‎*nisdós‎*niždásnīḷá/nīḍá*niždanīdusgniazdogniazdo

Przed zwarto-wybuchowymi spółgłoskami zębowymi, ‎*ĉ przechodzi w ‎*š a ‎*ĵ przechodzi w ‎*ž. ‎*ĵʰ przechodzi w ‎*ž gdy występuje przed przydechową spółgłoską zwarto-wybuchową[15]:

Pie.Pre-pii.Pii.SanskrytAwestyjskiŁacinaPolskiZnaczenie
‎*h₁oḱtṓ‎*Haĉtā́‎*Haštā́aṣṭáaštaoctōosiemosiem
‎*dr̥ḱtós‎*dr̥ĉtás‎*dr̥štásdr̥ṣṭádərəšta––widoczny
‎*mr̥ǵt-‎*mr̥ĵd-‎*mr̥žd-mr̥ḷ-/mr̥ḍ-mərəžd-––przepraszać
‎*uǵʰtós‎*uĵdʰás‎*uždʰásūḍhá*uždavectorwóz, wozić, wiosłoprzeniesiony

Druga palatalizacja: ‎*k, ‎*g, ‎*gʰ przechodzi w ‎*č, ‎*ǰ, ‎*ǰʰ jeżeli poprzedzone samogłoskami rozwartymi ‎*i, ‎*e[13] przez pośrednie ‎*kʲ, ‎*gʲ, ‎*gʲʰ:

Pie.Pre-pii.Pii.SanskrytAwestyjskiŁacinaPolskiZnaczenie
‎*-kʷe‎*-kʲa‎*-ča-ca-ča-quejesz-czei
‎*gʷih₃wós‎*gʲiHwás‎*ǰiHwásjīvásjuuōvīvusżywyżywy
‎*gʷʰénti‎*gʲʰánti‎*ǰʰántihántijaiṇti-fenditgnaćzabić

Prawo Brugmanna: ‎*o w otwartej sylabie wzdłuża się do ‎*ō, a następnie przechodzi w ‎*ā[16]:

Pie.Pre-pii.Pii.SanskrytAwestyjskiŁacinaPolskiZnaczenie
‎*deh₃tórm̥‎*daHtā́rm̥‎*daHtā́ramdātā́ramdātārəmdator–dawcę (biernik lp od dawca)

Samogłoski ‎*e, ‎*o przechodzą w ‎*a. Podobnie, ‎*ē, ‎*ō przechodzą w ‎*ā[17]:

Pie.Pii.SanskrytAwestyjskiŁacinaPolskiZnaczenie
‎*dédeh₃ti‎*dádaHtidádātidadāitidatdaćdać
‎*h₃dónts‎*Hdántsdantdantandēnsdziąsno (> dziąsło)ząb
‎*bʰréh₂tēr‎*bʰráHtābhrā́tr̥brātarfrāterbratbrat
‎*wṓkʷs‎*wā́kšvā́kvāxšvōx–głos

W konkretnych pozycjach laryngały przechodziły w ‎*i. Zmiana ta poprzedzała drugą palatalizację[18][19].

  • Po spółgłosce i przed zbitką spółgłoskową:
Pie.Pii.SanskrytAwestyjskiŁacinaPolskiZnaczenie
‎*ph₂tréy‎*pitráypitrépiθrēpatrī–ojcu (celownik od ojciec)
  • Po spółgłosce i na końcu wyrazu:
Pie.Pii.SanskrytAwestyjskiZnaczenie
‎*‑medʰh₂‎*‑madʰHi‑mahi‑maidī/‑maiδi(1 os lm końcówka środkowa)

Wszystkie pie. spółgłoski krtaniowe połączyły się w jeden fonem ‎*H, który mógł być zwarciem krtaniowym[10]:

Pie.Pii.SanskrytAwestyjskiŁacinaPolskiZnaczenie
‎*ph₂tḗr‎*pHtā́pitā́ptāpater–ojciec

Według prawa Łubockiego, ‎*H zanikało, gdy po nim następowała dźwięczna spółgłoska zwarta i inna spółgłoska[20]:

Pie.Pii.SanskrytAwestyjskiZnaczenie
‎*bʰeh₂g-‎*bʰáǰatibhájatibažat̰dzielić, rozdzielać

Pełna ewolucja fonetyczna

Rozwój fonetyczna z pie. do najstarszego poświadczonego języka indoaryjskiego i irańskiego[21]
Pie.Sans. wed.Awest.Pie.Sans. wed.Awest.
‎*p>pp‎*ph̥₂tḗr „ojciec”pitā́ „ojciec”pitar- „ojciec”
‎*b>bb‎*bél- „silny”bálam „siła”–
‎*bʰ>bhb‎*bʰréh₂tēr „brat”bhrā́tār- „brat”brātar- „brat”
‎*t>tt‎*tuHóm „ty”tuvám „ty”tvəm „ty”
‎*d>dd‎*dóru „drewno”dā́ru „drewno”dāru- „drewno”
‎*dʰ>dhd‎*dʰoHnéh₂- „ziarno”dhānā́- „ziarno”dāna- „ziarno”
‎*ḱ>śs‎*déḱm̥ „dziesięć”dáśa „dziesięć”dasa „dziesięć”
‎*ǵ>jz‎*ǵónu „kolano”jā́nu „kolano”zānu- „kolano”
‎*ǵʰ>hz‎*ǵʰimós „zimno”himá- „zimno, mróz”zəmaka- „śnieżyca”
‎*k>k ~ cx ~ č‎*kruh₂rós „krwawy”krūrá- „krwawy”xrūra- „krwawy”
‎*téket „uciekaj”–tačat̰ „uciekaj”
‎*g>g ~ jg ~ ǰ‎*h₂éuges- „siła”ójas- „siła”aoǰah „siła”
‎*h₂ugrós „silny”ugrá- „silny”ugra- „silny”
‎*gʰ>gh ~ hg ~ ǰ‎*dl̥Hgʰós „długi”dīrghá- „długi”darəga- „długi”
‎*dleHgʰistos „najdłuższy”–draǰišta- „najdłuższy”
‎*kʷ>k ~ ck ~ č‎*kʷós „kto”káḥ „kto”kō „kto”
‎*kʷe „i”ca „i”́ča „i”
‎*gʷ>g ~ jg ~ ǰ‎*gʷou- „krowa”gav- „krowa”gau- „krowa”
‎*gʷih₃wós „żywy”jīvá- „żywy”staropers. ǰīva- „żyjący”
‎*gʷʰ>gh ~ hg ~ ǰ‎*gʷʰnénti „bicie” (pl.)ghnánti „bicie” (pl.)–
‎*gʷʰénti „uderza”hánti „uderza”ǰainti „uderza”
‎*s>ss ~ h‎*septm̥ „siedem”saptá „siedem”hapta „siedem”
‎*h₁ésti „jest”ásti „jest”asti „jest”
‎*y>yy‎*yugóm „uzda”yugam „uzda”yuga- „uzda”
‎*w>vv‎*wéǵʰeti „wozi, jedzie”váhati „wozi”vazaiti „podróżuje”
‎*m>mm‎*méh₂tēr „matka”mātár- „matka”mātar- „matka”
‎*n>nn‎*nós „nas”nas „nas”nō „nas”
‎*l>l ~ rr‎*kʷeleti „rusza”carati „rusza”caraiti „rusza”
‎*r>rr‎*bʰréh₂tēr „brat”bhrā́tār- „brat”brātar- „brat
‎*n̥>aa‎*n̥- „nie-”a- „nie-”a- „nie-”
‎*m̥>aa‎*ḱm̥tóm „sto”śatám „sto”satəm „sto”
‎*l̥>r̥ərər‎*wĺ̥kʷos „wilk”vŕ̥ka- „wilk”vəhrka- „wilk”
‎*r̥>r̥ərər‎*ḱŕ̥d- „serce”hŕ̥d- „serce”zərəd- „serce”
‎*i>ii‎*linékʷti „opuszcza”riṇákti „opuszcza”irinaxti „uwalnia”
‎*e>aa‎*déḱm̥ „dziesięć”dáśa „dziesięć”dasa „dziesięć”
‎*ē>āā‎*h₂nḗr „mężczyzna”nā „mężczyzna”nā „mężczyzna”
‎*a>aa‎*h₂éǵeti „powozi”ájati „powozi”azaiti „powozi”
‎*ā>āā‎*méh₂tēr „matka”mātā́ „matka”mātar- „matka”
‎*o>a ~ āa ~ ā‎*ǵómbʰos „ząb, kołek”jā́mbha- „ząb, kieł”–
‎*ǵónu „kolano”jānu „kolano”zānu- „kolano”
‎*ō>āā‎*dʰoHnéh₂- „ziarno”dhānā́- „ziarno”dāna- „ziarno”
‎*u>uu‎*yugóm „jarzmo”yugám „jarzmo”yuga- „jarzmo”
‎*ū>ūū‎*mū́s „mysz”mū́ṣ- „mysz”pers. mūs „mysz”
‎*h₁>∅∅‎*h₁ésti „jest”ásti „jest”asti „jest”
‎*h₂>∅∅‎*h₂ŕ̥tḱos „niedźwiedź”ŕ̥kṣa- „niedźwiedź”arəša- „niedźwiedź”
‎*h₃>∅∅‎*h₃ókʷs(i) „oko”ákṣi „oko”aši „oko”
‎*h₄>∅∅‎*h₄órǵʰis „jądro”–ərəzi- „jądro”

Morfologia

Rzeczowniki odmieniało się przez trzy liczby: pojedynczą, podwójną, mnogą, przez osiem przypadków: wołacz, mianownik, biernik, narzędnik, celownik, pochodnik, dopełniacz i miejscownik. Rzeczowniki mogły mieć rodzaj męski, żeński lub nijaki. Wołacz, mianownik i biernik były zawsze jednolicie reprezentowane w liczbie podwójnej i wszystkich liczbach rodzaju nijakiego. Rodzaj męski i żeński był związany z płcią opisanego np. zwierzęcia[22].

Przymiotniki odmieniane były jak rzeczowniki (poza tematami -nt i -s), przez trzy rodzaje, oraz były stopniowane przez stopień równy, wyższy i najwyższy[23].

Czasowniki posiadały trzy osoby, trzy liczby, czas przeszły i teraźniejszy, tryb oznajmujący, nakazujący, rozkazujący, życzący, łączący[24].

Zapożyczenia

W słownictwie praindoirańskim znajdują się słowa, dla których nie da się opracować wiarygodnej etymologii praindoeuropejskiej i nie posiadają odpowiedników w innych językach indoeuropejskich. W związku z czym uznaje się, że już do języka praindoirańskiego przechodziły słowa z języków nieindoeuropejskich w III i wczesnym II tysiącleciu p.n.e.[25]

Jednym ze źródeł zapożyczeń jest język rozwiniętej, zurbanizowanej kultury archeologicznej Baktryjsko-Margiańskiej; niektóre z nich to[25]:

Do języka praindoirańskiego zostały zapożyczone też słowa z języków ugrofińskich, np. indoirańskie słowa na ‘marihuanę, konopie’: pii. ‎*bʰangá- z praural. ‎*paŋká-, pii. ‎*k̑aná- z praugrof. ‎*kənä, pii. ‎*ganǰā- z prafińskoperm. *kančá[26].

Istniały też zapożyczenia w drugą stronę, np. wczesne pii. ‎*kētstro- ‘wrzeciono’ > praugrof. ‎*kešträ,por. sa.ćattra : fiń. kehrä[5].

Owca i konie w języku praindoirańskim

Áwis áćwās-ka

Áwis yasiās wŕ̥ˀnā na āst áćwans dádarća; tam gurúm waj́ʰam waj́ʰantam tam maj́⁽ʰ⁾ā́ntam bʰaram, tam wīrám āćú bʰárantam. Áwis áćwabʰyas áwaučat: „j́ʰr̥d mā rišyati, náram čaćšwi áćwans áj́antam.” Áćwās áwaučánt: „ćrudʰí áwi! J́ʰr̥d nās rišyati čaćšwi, nār, pátis, áwīnām wŕ̥ˀnām gʰarmám wástram tanáwai kr̥náuti awīnām-ka wŕ̥ˀnā na asti.” Tad ćaćruwás áwis aj́rám ábʰuj́at[27].

Przypisy

  1. ↑ Mallory 1997b ↓, s. 20–21.
  2. ↑ Walczak 1999 ↓, s. 17.
  3. ↑ Bednarczuk 2007 ↓, s. 25.
  4. ↑ Fortson 2004 ↓, s. 203.
  5. ↑ a b c Adams i Mallory 1997a ↓, s. 309.
  6. ↑ a b Łubockij 2018 ↓, s. 1875–1878.
  7. ↑ a b Łubockij 2018 ↓, s. 1880.
  8. ↑ Sims-Williams 1998 ↓, s. 133–135.
  9. ↑ Jain i Cardona 2003 ↓, s. 27.
  10. ↑ a b Beekes 1988 ↓, s. 50.
  11. ↑ Burrow 1973 ↓, s. 74–75.
  12. ↑ a b c Fortson 2004 ↓, s. 182.
  13. ↑ a b Fortson 2004 ↓, s. 181.
  14. ↑ Kuiper 1976 ↓, s. 242.
  15. ↑ Burrow 1973 ↓, s. 91.
  16. ↑ Fortson 2004 ↓, s. 183.
  17. ↑ Łubockij 2018a ↓, s. 1876.
  18. ↑ Beekes 1988 ↓, s. 85–86.
  19. ↑ Łubockij 1988 ↓, s. 53.
  20. ↑ Beekes 1988 ↓, s. 88–89.
  21. ↑ Adams i Mallory 1997a ↓, s. 305.
  22. ↑ Łubockij 2018b ↓, s. 1891.
  23. ↑ Łubockij 2018b ↓, s. 1897–1898.
  24. ↑ Łubockij 2018b ↓, s. 1905.
  25. ↑ a b Łubockij 2018c ↓, s. 1948–1949.
  26. ↑ Łubockij 2018c ↓, s. 1949.
  27. ↑ Quiles i López-Menchero 2019 ↓, s. 132.

Bibliografia

  • Bogdan Walczak: Zarys dziejów języka polskiego. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1999. ISBN 83-229-1867-4. (pol.).
  • Leszek Bednarczuk: Związki i paralele fonetyczne języków słowiańskich. Slawisticzny Ośrodek Wydawniczy, 2007. ISBN 83-89191-62-8. (pol.).
  • 110. The phonology of Proto-Indo-Iranian. W: Aleksandr Markowicz Łubockij: Handbook of Comparative and Historical Indo-European Linguistics. Jared Klein, Brian D. Joseph, Matthias Fritz, Mark Wenthe (red.). T. 3. Berlin: De Gruyter Mouton, 2018. ISBN 978-3-11-054243-1. (ang.).
  • 111. The morphology of Indo-Iranian. W: Aleksandr Markowicz Łubockij: Handbook of Comparative and Historical Indo-European Linguistics. Jared Klein, Brian D. Joseph, Matthias Fritz, Mark Wenthe (red.). T. 3. Berlin: De Gruyter Mouton, 2018. ISBN 978-3-11-054243-1. (ang.).
  • 113. The lexicon of Indo-Iranian. W: Aleksandr Markowicz Łubockij: Handbook of Comparative and Historical Indo-European Linguistics. Jared Klein, Brian D. Joseph, Matthias Fritz, Mark Wenthe (red.). T. 3. Berlin: De Gruyter Mouton, 2018. ISBN 978-3-11-054243-1. (ang.).
  • Robert Stephen Paul Beekes: A Grammar of Gatha-Avestan. Leiden; New York: Brill, 1988. ISBN 90-04-08332-4. (ang.).
  • Benjamin W. Fortson: Indo-European Language and Culture: An Introduction. Wyd. illustrated. Malden, MA: Blackwell Publishing, 2004. ISBN 1-4051-0316-7. (ang.).
  • Thomas Burrow: The Sanskrit Language. Wyd. 3. Faber, 1973. ISBN 0-571-04819-6. (ang.).
  • Aleksandr Markowicz Łubockij: The System of Nominal Accentuation in Sanskrit and Proto-Indo-European. Leiden; New York: Brill, 1988. ISBN 90-04-08835-0. (ang.).
  • The Iranian Languages. W: Nicholas Sims-Williams: The Indo-European Languages. Anna Giacalone Ramat, Paolo Ramat (red.). Londyn: Routledge, 1998. ISBN 0-415-06449-X. (ang.).
  • Dhanesh Jain, George Cardona: The Indo-Aryan Languages. Routledge, 2003. ISBN 0-7007-1130-9. (ang.).
  • Franciscus Bernardus Jacobus Kuiper. Old East Iranian dialects. „Indo-Iranian Journal”. 18, 1976. 
  • Indo-Iranian languages. W: Douglas Q. Adams, James Patrick Mallory: Encyclopedia of Indo-European Culture. James P. Mallory, Douglas Q. Adams (red.). Chicago: Fitzroy Dearborn, 1997. (ang.).
  • Andronovo culture. W: James Patrick Mallory: Encyclopedia of Indo-European Culture. James P. Mallory, Douglas Q. Adams (red.). Chicago: Fitzroy Dearborn, 1997. (ang.).
  • Carlos Quiles, Fernando López-Menchero: A Song of Sheep and Horses: eurafrasia nostratica, eurasia indouralica. Wyd. 3. T. 3: A Storm of Words: vetera verba, priscae linguae. Academia Prisca, 2019. ISBN 978-1-072-03529-9. (ang.).

Media użyte na tej stronie

Indo-Iranian origins.png
Autor: user:Dbachmann, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Archaeological cultures associated with the Indo-Iranian expansion, after the 1997 Encyclopedia of Indo-European culture (p. 310).