Język prasłowiański

Język prasłowiański – wspólny prajęzyk dawnych Słowian, z którego później wykształciły się poszczególne języki słowiańskie^[1]. Należał do grupy satem w ramach rodziny indoeuropejskiej^[1]. Prasłowiańszczyzna w dziejach to okres trwający około 2000 lat, od początków rozpadu prawdopodobnej wspólnoty bałto-słowiańskiej (ok. 1500–1300 r. p.n.e.) do rozpadu wspólnoty językowej prasłowiańskiej (VI–VII wiek n.e.). Ostateczny rozpad prasłowiańszczyzny niektórzy autorzy przesuwają na wieki IX–X przyjmując, że język staro-cerkiewno-słowiański jest pisaną postacią jednego z dialektów prasłowiańskich obszaru bułgarsko-macedońskiego okolic Sołunia IX wieku.

Nie istnieją żadne zabytki pisane w nim sporządzone. Historycy języka odtwarzają jego formy metodami lingwistyki historycznej, na przykład metodą porównawczą, tj. zestawiając słowa z różnych języków słowiańskich.

Fonologia

Samogłoski

samogłoski i, ь, e, ę, ě, a, o, ǫ (ą), ъ, y, u

ь, ъ – jery, czyli bardzo krótkie samogłoski o niewyraźnej wymowie (wywodzące się z dawniejszych krótkich *i i *u), odpowiednio miękki (przedni) i twardy (tylny);

ę, ǫ (ą) – e i o nosowe, podobne do polskich ę, ą, wymawianych przed szczelinowymi (np. w kęs, wąs);

ě – tzw. jać, samogłoska długa o wymowie [ä] (IPA æ:), lub pośrednia między [e] a [a], jak w angielskim słowie cat, lub dyftong [ie] w innych dialektach języka prasłowiańskiego;

y – tylnojęzykowe, inne od dzisiejszego polskiego, przypominające raczej tureckie ı (IPA ɯ:);

sonanty (spółgłoski tworzące sylaby) l, l´, r, r´; wielu badaczy uważa, że w epoce prasłowiańskiej sonantów nie było, i zamiast nich rekonstruuje grupy ъl, ьl, ъr, ьr.

Wielu lingwistów uważa, że ps. *o było wymawiane jako /a/, natomiast *a było samogłoską długą /a:/. Dowodem na to są zapożyczenia słowiańskie w innych językach, np. nowogreckie καρουτα 'koryto', gdzie prasłowiańskiemu *o odpowiada greckie /a/^[2]. prasłowiańskie wyrazy zaczynające się na samogłoskę nosową zostały poprzedzone przydechowym "w", np. *ǫžь → wąż, *ǫgorjь → węgorz (bo utożsamiany z wężem), *ǫglь → węgiel, *ǫgrija, scs. Ǫgri (Ѫгри) → Węgrzy (Onogurowie), *ǫtorъba → wątroba, ǫpyrь (ѫпырь) lub *ǫpirь → wampir (staropolskie wąpierz, porównaj rutenizm upiór), *ǫzъkъ → wąski, *ǫtorъ → wątor^[3], scs. ǫsъ (ѫсъ) → wąsy, psł. ǫda, scs. ǫda (ѫда), ǫdica (ѫдица) → wądka, wędka, węda^[4], psł. dial. *ǫdidlo → wędzidło, *ǫchati → wąchać, *ǫgъlъ → węgieł, scs. ǫzlъ (ѫзлъ) → węzeł, ps. *ǫdolъ → wądół, *ǫvozъ → wąwóz, *ǫgrъ → wągier.

Spółgłoski

x oznacza to samo, co polskie ch,

v oznacza to samo, co polskie w, choć prasłowiańskie v musiało być pierwotnie wargowe i zbliżone do angielskiego w,

ʒ (dz) oznacza spółgłoskę zwartoszczelinową zapisywaną w polskiej ortografii dwuznakiem dz,

ǯ (dž) oznacza spółgłoskę zwartoszczelinową zapisywaną w polskiej ortografii dwuznakiem dż,

spółgłoski c´, ʒ´ (dz´), č, ǯ (dž), š, ž były bardziej miękkie niż polskie c, dz, cz, dż, sz, ż.

Ponadto wszystkie spółgłoski twarde (w końcowej fazie istnienia prasłowiańskiego – z wyjątkiem s, z, k, g, x) miały warianty miękkie przed j.

Intonacja

W języku prasłowiańskim istniała pierwotnie intonacja akutowa (wznosząca) i cyrkumfleksalna (opadająca). W wyniku przemian akcentowych związanych z redukcją praindoeuropejskich i, u krótkich do jerów pojawiła się intonacja nowoakutowa. Niekiedy mówi się też o intonacji nowocyrkumfleksalnej.

Iloczas

i, ę, ě, a, ǫ (ą), y, u były długie. e, o były krótkie, ale w grupach typu TorT^[5] nieco dłuższe (Stąd ich rozwój w grupy typu TraT w grupie południowej). Jery były półkrótkie (bardzo krótkie).

e, o, ь, ъ były w pewnym sensie krótkimi odpowiednikami odpowiednio ě, a, i, y.

• ě to w zasadzie e długie. Niekiedy mówi się o opozycji ě (jać czyli ē – e długie) – ĕ (e krótkie).
• o to prawdopodobnie było w rzeczywistości ă krótkie. (zobacz akanie)
• ь prawdopodobnie przynajmniej w okresie wczesnym wymawiano jak krótkie i.
• ъ prawdopodobnie przynajmniej w okresie wczesnym wymawiano jak krótkie u lub y [ɯ]. (zobacz delabializacja)

Ponadto te głoski wymieniały się np. przy zmianie akcentu:

zametą – zamětają ? > pol. zamiotę – zamiatam

vyrobją – vyrabjają > pol. wyrobię – wyrabiam

vytьną – vytinają > pol. wytnę – wycinam

nadъmą – nadymają > pol. nadmę – nadymam

Różnice między dialektami

* na przykład

słń. č, j: sveča, meja;

schorw. ć, dź: sveća, međa [medźa] (w innych dialektach także dj > j, dž, d´, ž; tj > č, t´ ? – wszystkie pięć wariantów rozwoju dj (i trzy rozwoju tj ?) pojawia się już w dialekcie kajkawskim);

bułg. št, žd: свеща (sweszta), межда (meżda);

scs. št, žd (również): svešta, mežda;

maced. k´, g´

Te zmiany dotyczą często późniejszego rozwoju, po rozpadzie wspólnoty prasłowiańskiej.

Powstanie i rozwój

Język prasłowiański rozwinął się według niektórych szacunków na przełomie II i I tysiąclecia p.n.e. Większość badaczy jest zdania, że wyodrębnienie się języka prasłowiańskiego ze wspólnoty indoeuropejskiej poprzedził pewien okres wspólnego rozwoju z dialektami, z których uformowały się języki bałtyckie: litewski, łotewski, pruski. Z uwagi m.in. na różnice leksykalne między językami słowiańskimi a bałtyckimi niektórzy zaprzeczają jednak możliwości istnienia języka prabałtosłowiańskiego.

Przez długi czas swojego istnienia (prawdopodobnie około 2000 lat) język prasłowiański podlegał różnym zmianom. Na język prasłowiański wpływały języki ludów sąsiednich, zwłaszcza germańskie (gocki) i celtyckie, jak też irańskie (scytyjski), tureckie i ugrofińskie. Fakt ten, a także różne rozumienie procesów językowych przez różnych lingwistów, jest przyczyną istnienia różnych rekonstrukcji form prasłowiańskich. Niektórzy próbują wyróżniać kilka faz rozwojowych tego języka, najczęściej trzy, nie jest to jednak podejście powszechne.

Przed pierwszą palatalizacją system głosek języka prasłowiańskiego wyglądał najprawdopodobniej następująco: p, b, v (dwuwargowe lub u niesylabiczne), m, t, d, s, z, n, l, r, j, k, g, x (ch); i, ī, u, ū, e, ē, a, ā, ei, eu, ai, au, oraz najprawdopodobniej samogłoski nosowe ę i ą, szczególnie przed spółgłoskami szczelinowymi i na końcu wyrazu. Nie istniały wówczas sylabiczne r, l (w dialektach wschodniosłowiańskich najpewniej nigdy nie zaistniały), lecz grupy ir, ur, il, ul.

Przemiany samogłosek przy powstaniu języka prasłowiańskiego

i₁ < PIE *ī, *ei,

i₂ < *ai zredukowane (*ăi lub *ui) < PIE *ai, *oi,

ь < *i < PIE *i, czasem także ze zredukowanego PIE *e,

e < PIE *e,

ę < PIE *en, *em,

ě₁ < PIE ē,

ě₂ < *ai < PIE *ai, *oi,

a < *ā < PIE *ā, *ō,

o < *a < PIE *a, *o, *ə (w sylabach wewnętrznych *ə zanikło bez śladu),

ǫ (ą) < *an, *am < PIE *an, *on, *am, *om,

ъ < *u < PIE *u, czasem także ze zredukowanego PIE *o

y < PIE *ū

u < *au < PIE *au, *ou (PIE *eu rozwinęło się prawdopodobnie w *jau, z czego prasłowiańskie ju)

Samogłoski i₂, ě₂ powstały później niż i₁, ě₁. W końcowej fazie istnienia języka prasłowiańskiego obie samogłoski par i₁, i₂ oraz ě₁, ě₂ wymawiane były już jednakowo, wcześniej jednak wywołały różne zmiany poprzedzających spółgłosek tylnojęzykowych, por. niżej.

Przemiany spółgłosek przy powstaniu języka prasłowiańskiego

• p < PIE *p;
• b < PIE *b, *bh;
• t < PIE *t;
• d < PIE *d, *dh;
• k < PIE *k, *k^w;
• g < PIE *g, *gh, *g^w, *g^wh;
• s < PIE *s, *k´;
• z < PIE *g´, *g´h (rzadko także z < PIE *s [z] przed spółgłoską dźwięczną);
• x < PIE *s po *r, *u, *k, *i, prawdopodobnie także po *l;
• m < PIE *m;
• n < PIE *n;
• l < PIE *l;
• r < PIE *r;
• v < PIE *w;
• j < PIE *j.

W niektórych wyrazach prasłowiańskie x rozwinęło się z innych dźwięków PIE, np. z grup *kH, *ks, *sk.

Na końcu wyrazu spółgłoski często zanikały (ewentualnie pojawiał się jer, jak w (j)azъ < *e:g^h), co dało początek zasadzie sylaby otwartej.

Ponadto:

• c´ < k (II palatalizacja);
• ʒ´ (dz´) < g (II palatalizacja);
• s´ < x (II palatalizacja);
• č < kj, k (I palatalizacja);
• šč < stj, skj, sk (I palatalizacja);
• žǯ (ždž) < zdj, zgj, zg (I palatalizacja);
• š < sj, xj, x (I palatalizacja);
• ž < zj, gj, g (I palatalizacja).

Procesy fonetyczne w okresie prasłowiańskim

Palatalizacje

• pierwsza palatalizacja

k, g, x > č, ǯ (dž), š przed i₁, ě₁, e, ę, ь, j i sonantami l´, r´(ǯ uprościło się potem do ž wszędzie, w niektórych językach z wyjątkiem pozycji po z); zachodziła w III – VI w.n.e.;

• druga palatalizacja

k, g, x > c´, ʒ´ (dz´), s´ przed i₂, ě₂ (s´ zmieszało się potem z s lub š w poszczególnych dialektach słowiańskich, ʒ´ (dz´) uprościło się do z, z wyjątkiem m.in. polskiego); zachodziła ok. VI-VII w.n.e.;

• trzecia palatalizacja

k, g, x > c´, ʒ´ (dz´), s´ po samogłoskach przednich (i, ь, ě, e, ę) i sonantach l´, r´ ? – w przeciwieństwie do dwóch poprzednich miała charakter postępowy i zachodziła niekonsekwentnie, tylko w niektórych wyrazach; zachodziła ok. VIII w. n.e.

• jotacyzacja

sj, zj > š, ž;

tj, dj przetrwały i rozwijały się rozmaicie w poszczególnych dialektach (w grupie zachodniosłowiańskiej w c´, ʒ´ (dz´));

stj, zdj > šč, žǯ (ždž);

kj, gj, xj > č, ǯ (dž), š (następnie ǯ (dž) > ž);

skj, zgj > šč, žǯ (ždž);

rj, lj, nj przetrwały do końca epoki prasłowiańskiej, następnie rozwinęły się w r´, l´, n´;

pj, bj, vj, mj przetrwały do końca epoki prasłowiańskiej, następnie rozwinęły się w pl´, bl´, vl´, ml´ w większości dialektów (zasięg tej zmiany jest przedmiotem dyskusji)

(Analogicznie np. w języku litewskim t, d przed i niezgłoskotwórczym jest zastępowane przez č, dž^[6].)

• czwarta palatalizacja (polska)

ky, gy > k'i, g'i

ke, ge > k'e, g'e

zachodziła ok. XV w.

Uproszczenie grup spółgłoskowych

-gti, -kti > -c´i (w grupie zachodniej, ogólnie kt (również < gt) w pozycji pierwszej palatalizacji rozwijało się jak tj)

ps. mogti > moc´i ? > pol. móc, ale ps. moglъ > pol. mógł

ps. pekti > pec´i ? > pol. piec, ale ps. peklъ > pol. piekł

-dti, -tti > -sti

ps. jědti > jěsti > pol. jeść, ale ps. jědlъ > pol. jadł

ps. pletti > plesti > pol. pleść, ale ps. pletlъ > pol. plótł

pn, bn > n, stn > sn, bv > b

ps. sъpnъ (sъpati (>pol. spać) + -nъ) > sъnъ > pol. sen (ale ps. sedmь > pol. siedem)

Przemiany samogłosek

Po spółgłoskach miękkich (j, č, ž, š) o, y, ъ > e, i, ь. Natomiast ě > a (časъ < čěsъ). Stąd pochodzi różnica między odmianą w tematach na -o-, -a- a -jo-, -ja-.

W późniejszym okresie kъnęgъ > kъnędzь (ksiądz)

Prejotacja i prelabializacja

W nagłosie (na początku wyrazów) przed i, ь, ě, e, ę, pojawiło się j. Analogicznie przed y, ъ pojawiło się w > v, co świadczy o tym, że y wówczas jeszcze brzmiało jak ū, a ъ jak u krótkie.

Leksyka wspólna z innymi językami

z językami wczesnogermańskimi

xlěbъ (por. ang. loaf), xlěvъ, měčь, stьklo, šelmъ (por. ang. helmet), plugъ (por. ang. plough), lěkъ (por. ang. leech)

z późniejszymi językami germańskimi

pěnędzь (por. ang penny, swn. pening), kъnędzь (por. ang. king, swn. kuning), istъba (por. swn. stuba) tjudjь (por. goc. þiuda)

zapożyczenia z greki i łaciny

kupiti (goc. kaupōn, łac. caupō [właściwie z etruskiego]), dъska (swn. tisk), čeršn'a (ang. cherry, łac. ceresia), osьlъ (łac. asinus, goc. asilus), velьbǫdъ (gr. elephas, goc. ulbandus)

bezpośrednie zapożyczenia z greki i łaciny

konopja (łac. canapis), poganъ (łac. paganus), kоlęda (łac. calendae), korabjь (biz. karábion), polata (biz. palátion)

z językami tureckimi

xomǫto, kъnęga/kъniga, kolpakъ/klobukъ

z językami dackimi i północnotrackimi

mogyla, kurhan (dac. kurgan)

Fleksja

Obok liczby pojedynczej i mnogiej istniała liczba podwójna.

Deklinacja

Rzeczowniki

Deklinacja zależała raczej od tematu, a nie od rodzaju.

Niekiedy tematy na -ja- typu bogynji (deklinacja III₃) nazywa się tematami na -i-, a tematy na -en-, -er-, -ent-, -es- – odpowiednio tematami na -n-, -r-, -t-, -s-.

Deklinacja V (tematy na -u:- i spółgłoskowe) powstała w wyniku ciekawych procesów:

*u: (w mianowniku, przed *s) > ps. y

*u: (w przypadkach zależnych, przed samogłoską) > *uw > ps. ъv

*en (w mianowniku, na końcu wyrazu) > ps. ę

*en (w przypadkach zależnych, przed samogłoską) > ps. en

*er (w mianowniku, na końcu wyrazu) > *e (pod intonacja cyrkumfleksalną) > ps. i

*er (w przypadkach zależnych, przed samogłoską) > ps. er

*ent (w mianowniku, na końcu wyrazu) > ps. ę

*ent (w przypadkach zależnych, przed samogłoską) > ps. ęt

*os (w mianowniku, postać oboczna na końcu wyrazu) > ps. o

*es (w przypadkach zależnych, przed samogłoską) > ps. es

Przymiotniki

podana odmiana rzeczownikowa, zasadniczo według wzoru tematów na -o- i -a- lub -jo- i -ja-; odmiana przymiotnikowa z zaimkiem jь

Zaimki rodzajowe

Zaimki bezrodzajowe

Zaimki kto, co pierwotnie miały mianownik według wzoru zaimków rodzajowych: kъ, čь (čь to również pierwotna forma biernika zaimka co). Później dodana została partykuła wzmacniająca -to. Natomiast pierwotny dopełniacz zaimka co: čьso, česo jako nietypowy został wyparty do biernika.

Liczebniki

Liczebniki porządkowe, mnożne i wielorakie odmieniały się jak przymiotniki.

Jeden

Liczebnik jedinъ odmieniał się jak zaimek, ponieważ był pierwotnie zaimkiem o znaczeniu 'jakiś, pewien'.

Dwa – cztery

Pięć – dziesięć

Te liczebniki odmieniały się zasadniczo jak rzeczowniki o tematach na -i- typu kostь.

Sto

Liczebnik sъto odmieniał się jak rzeczownik o temacie na -o-.

Jedenaście – dziewiętnaście

Rolę tych liczebników odgrywały zestawienia typu dъva na desęte, tri na desęte.

Dwadzieścia – dziewięćdziesiąt, dwieście – dziewięćset

Rolę tych liczebników odgrywały zestawienia typu dъva desęti, tri desęti ?, pętь desętъ, dъvě sъtě, tri sъta, czyli o naturze podobnej jak polskie dwa tysiące.

Liczebniki zbiorowe

Liczebniki zbiorowe odmieniały się według deklinacji rzeczownikowej (dъvoj-ь, troj-ь) lub zaimkowej (četver-ъ, pętor-ъ...).

M. dъvoj-ь, dъvoj-a, dъvoj-e
D. r.m. dъvoj-ego ale četver-a

W staropolskim zachowało się pierwotne użycie: na dwoich stajach, z pieciora chleba.

Koniugacja

Formy tworzono od tematu czasu przeszłego:

• bezokolicznik
• imiesłowy czasu przeszłego
• imperfekt
• aoryst sygmatyczne (I i II) – z głoską s

lub teraźniejszego:

• czas teraźniejszy (przyszły czasowników dokonanych)
• imiesłowy czasu teraźniejszego
• aoryst asygmatyczny – bez głoski s

Bezokolicznik

Bezokolicznik miał końcówkę -ti:

by-ti, nes-ti, dvigną-ti, pisa-ti, xvali-ti, mog-ti > motji (sch. moći), močti (ros. мочь), mocti (cz. moct, pl. móc), plet-ti > ples-ti

Czas teraźniejszy

Czas teraźniejszy i tryb rozkazujący:

Końcówki -ą, -ątъ pochodzą od -o-mь, -o-ntъ.

Czasy przeszłe

Prócz tego istniał czas przeszły złożony typu bylъ jes-mь (perfekt) i czas zaprzeszły.

Czas przyszły

Formy formalnie teraźniejsze czasowników dokonanych miały znaczenie przyszłe.

Czas przyszły od czasowników niedokonanych tworzono przez łączenie form typy bądą i bezokolicznika lub imiesłowu przeszłego: bądą xvaliti lub bądą xvalilъ.

Tryb warunkowy

Tryb warunkowy tworzono przy pomocy form typu bimь xvalilъ.

Imiesłowy

• imiesłów czasu teraźniejszego czynny, np.

• imiesłów czasu teraźniejszego bierny

przyrostek -m-, odmiana jak przymiotnik, np.

svědo-m-ъ, reko-m-a, reko-m-o

• imiesłów czasu przeszłego czynny I

przyrostki -ъš- po spółgłoskach, -vъš- po samogłoskach, np.

końcówka -ъ, -vъ w M. l.p. r.m., -ъši, -vъši w M. l.p. r.ż.:

nes-ъ, světi-vъ, rěk-ъ, nes-ъši, světi-vъši, rěk-ъši

• imiesłów czasu przeszłego czynny II

przyrostek -l-, odmiana jak przymiotnik, np.

by-l-ъ, nes-l-o, dvigną-l-a, pisa-l-ъ, xvali-l-o, mog-l-a, plet-l-ъ

• imiesłów czasu przeszłego bierny

przyrostki -t-, -n-, -en-, odmiana jak przymiotnik, np.

bi-t-ъ, klę-t-o, vi-t-a, pozna-n-ъ, vid-en-o, ved-en-a, plet-en-ъ

Zobacz też

• Prasłowianie

Przypisy

Bibliografia

• Leszek Moszyński, Wstęp do filologii słowiańskiej. PWN. Warszawa, 1984.
• Stanisław Rospond, Gramatyka historyczna języka polskiego, PWN, Warszawa-Wrocław 2005
• JozefJ. Mistrík JozefJ., Encyklopédia jazykovedy, wyd. 1, Bratislava: Obzor, 1993, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758  (słow.).

Linki zewnętrzne

• Historia języków słowiańskich (ang.)