Język pruski

Ten artykuł należy dopracować: od 2015-02 → zweryfikować treść i dodać przypisy, od 2021-01 → usunąć/zweryfikować prawdopodobną twórczość własną, szczególnie sekcja Elementy gramatyki współczesnego języka pruskiego. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Prūsiskan^[1]

Obszar	Prusy
Liczba mówiących	język wymarły
Pismo/alfabet	łacińskie
Klasyfikacja genetyczna
Języki indoeuropejskie Języki bałtosłowiańskie Języki bałtyckie Języki zachodniobałtyckie Język pruski
Status oficjalny
UNESCO	6 wymarły↗
Ethnologue	9 drzemiący↗
Kody języka
Kod ISO 639-1↗	–
Kod ISO 639-2↗	bat
Kod ISO 639-3↗	prg
IETF	prg
Glottolog	prus1238
Ethnologue	prg
SIL	PRG
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata Słownik języka pruskiego w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język pruski, Wâr[an] Prūsiskan – wymarły język bałtyckich Prusów.

Klasyfikacja

Język pruski należy do podgrupy języków bałtyckich rodziny języków indoeuropejskich. Wraz z językiem jaćwińskim zaliczany jest do zachodniobałtyckich.

Charakteryzował się najbardziej archaicznym słownictwem wśród języków bałtyckich. Obecnie znamy jedynie ok. 2 tys. słów i wyrażeń tego języka, z powodu niewielkiej liczby dokumentów w nim zapisanych.

Historia

Przybliżony obszar terytorium Prusów ok. 1200 r.

Język pruski był ojczystym językiem Prusów – ludu bałtyckiego zamieszkującego tereny między dolną Wisłą a dolnym Niemnem. Każde z plemion mówiło osobnym dialektem, zrozumiałym jednak dla innych.

W 1226 r. książę Konrad I mazowiecki osadził na ziemi chełmińskiej Krzyżaków, którzy wkrótce zagarnęli większość ziem Prusów. Od tej pory datuje się schyłek staropruskiej kultury i języka. Resztki ocalałej ludności zostały przeniesione na zachodnie tereny Prus, co spowodowało ujednolicenie języka, choć na biskupiej Warmii utrzymała się odrębność od innych terenów zakonu.

Część wyższych warstw poddała się germanizacji, zaś wolni chłopi zostali zmienieni w poddanych feudalnych. Ziemie pruskie kolonizowano przy pomocy osadników z Niemiec, Niderlandów oraz w niewielkim stopniu ze Szwecji, Danii i Francji.

Pod koniec XIII wieku około 800 słów języka pruskiego zostało zapisanych przez niemieckich kronikarzy i bibliotekarzy. W 1561 r. ukazał się przełożony przez Abla Willa Enchiridion Marcina Lutra, będący najobszerniejszym zachowanym do dziś zabytkiem języka pruskiego (134 strony druku).

W późniejszych czasach, po likwidacji Państwa zakonu krzyżackiego i powstaniu Prus Książęcych, napłynęła rzesza kolonistów z zachodu i północy Europy oraz z Polski. Był to czas reformacji i gruntownych przemian religijnych w pośredniowiecznej Europie. Spowodowało to dalszy, stopniowy spadek liczby mieszkańców Prus posługujących się językiem pruskim.

W XVII wieku język pruski praktycznie wymarł.

Elementy gramatyki współczesnego języka pruskiego

Katechizm w języku pruskim

Podstawowe wyrażenia

Zaimki

Zaimki osobowe

Zaimki wskazujące: ten, ta...

Tryb przypuszczający

W pierwszej osobie liczby pojedynczej i w trzeciej osobie zamieniamy końcówkę bezokolicznika -twei, -tun na końcówkę -lai. W pierwszej osobie liczby mnogiej zamieniamy końcówkę bezokolicznika -twei, -tun na końcówkę -limai. W drugiej osobie liczby mnogiej o zamieniamy końcówkę bezokolicznika -twei, -tun na końcówkę -litei.

As segīlai – zrobiłbym
Tū segīlai – zrobiłbyś
Tāns segīlai – on zrobiłby
Mes segīlimai – my zrobilibyśmy
Jūs segīlitei – wy zrobilibyście
Tenēi segīlai – oni zrobiliby

Forma bezosobowa czasownika

Formę bezosobową czasownika tworzymy używając zamiast podmiotu słówka (enklityki) di, np.:

tērpaui di pagaptins – używa się narzędzi
būlai di labban – byłoby dobrze
pastāi di segītan – zostało zrobione

W przypadku konstrukcji z imiesłowem, musi on zawsze być w rodzaju nijakim:

wīrst būwus di skaitāwus – będzie się czytać
ast di aupallus – znaleziono

Dla niektórych czasowników w czasie przeszłym (za literami pt) są dwie formy. Drugiej z nich używa się w połączeniu z enklitycznym (nieakcentowanym jednosylabowym) di, tak więc:

immē di – brało się (a nie: immi di)

Koniugacja

Czasownik būtwei 'być':

As asma – ja jestem
Tū assei – ty jesteś
Tāns ast – on jest
Mes asmai – my jesteśmy
Jūs astei – wy jesteście
Tenēi ast – oni są

Przykłady użycia

Pierwszy artykuł Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka:

Wisāi zmunei gemma pawīrpan be līgu en tenēisan teīsiskwai be tikrōmiskwamans. Tenēi ast ebdajātan sen izpressenin be pawaīsenin be prawerru segītun līnku kittans en brātrijas naseīlin.

Wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi pod względem swej godności i swych praw. Są oni obdarzeni rozumem i sumieniem i powinni postępować wobec innych w duchu braterstwa.

Projekt odbudowy

Język całkowicie wymarł na początku XVIII w. Podejmowane są próby jego rekonstrukcji i ożywienia – w 2009 r. 50 osób deklarowało regularne używanie języka pruskiego jako drugiego języka^[2]. Obecnie języka zaczyna używać drugie już pokolenie – dzieci inicjatorów projektu^[3].

W języku pruskim są wydawane płyty – muzyką tworzoną w tym języku zajmują się grupy takie jak: Ola Turkiewicz i jej zespół Projekt Arboretum^[4], polski Alnestabs, Romowe Rikoito z obwodu kaliningradzkiego, litewski neofolkowy zespół Kūlgrinda. W 2015 roku wydano także pierwsze nowożytne tłumaczenie beletrystyki – przetłumaczono Małego Księcia autorstwa Antoine’a de Saint-Exupéry’ego.^[5]

Nowoczesne techniki lingwistyczne pozwoliły, na podstawie posiadanych słów i wiedzy o ewolucji języków, odtworzyć wiele wyrazów. Dużo słów opisujących nowoczesną rzeczywistość techniczną we współczesnych językach jest międzynarodowych, a ich importem rządzą względnie proste reguły.

W październiku 2015 roku internetowy słownik języka pruskiego zawierał ponad 10 tysięcy słów. W większości są one rekonstrukcjami poświadczonych w źródłach słów i rdzeni lub ich derywacjami, słowami odtworzonymi z toponimii lub gwar lokalnych, a także internacjonalizmami.

Zobacz też

• Jaćwingowie

Przypisy

Bibliografia

• Słownik Simona Grunaua
• Słownik Elbląski
• Enchiridion Pruski – przetłumaczony z niemieckiego na pruski tekst katechizmu Marcina Lutra, ukazał się w 1561 w Królewcu.

Linki zewnętrzne

• Stowarzyszenie Miłośników Historii i Kultury Prusów
• Interaktywny słownik języka pruskiego w sześciu językach
• Podstawy pruskiej gramatyki. prusaspira.ez.lv. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-01-07)].
• Bazowy Słownik Polsko–Pruski dla dalszego odrodzenia leksyki (Dialekt sambijski)
• Pruska Wikipedia (nieoficjalna). wikipedia.prusai.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-29)].