Język rosyjski

русский язык

Obszar	Europa Wschodnia i Azja Północna
Liczba mówiących	160 mln (jako język ojczysty)[1], uczących się 104 mln[2], łącznie około 260 milionów
Pismo/alfabet	alfabet rosyjski
Klasyfikacja genetyczna
Języki indoeuropejskie Języki bałtosłowiańskie Języki słowiańskie Języki wschodniosłowiańskie Język staroruski Język rosyjski
Status oficjalny
język urzędowy	Rosja,  Białoruś,  Kazachstan,  Kirgistan,  ONZ,  WNP, Euroazjatycka Unia Gospodarcza Terytoria autonomiczne:  Gagauzja[a] Terytoria sporne i państwa nieuznawane:  Naddniestrze[b],  Abchazja[c],  Osetia Południowa[d],  Republika Krymu[e],  Sewastopol[f]
Organ regulujący	Instytut Języka Rosyjskiego
UNESCO	1 bezpieczny↗
Ethnologue	1 narodowy↗
Kody języka
Kod ISO 639-1↗	ru
Kod ISO 639-2↗	rus
Kod ISO 639-3↗	rus
IETF	ru
Glottolog	russ1263
Ethnologue	rus
GOST 7.75–97	рус 570
WALS	rus
SIL	RUS
Występowanie
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata Wikipedia w języku rosyjskim Słownik języka rosyjskiego w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język rosyjski (ros. русский язык, russkij jazyk; dawniej też: język wielkoruski) – język z grupy wschodniosłowiańskiej, będący urzędowym w Rosji, Kirgistanie, Kazachstanie^[3] i na Białorusi, a także jednym z pięciu języków oficjalnych i jednocześnie jednym z sześciu języków konferencyjnych Organizacji Narodów Zjednoczonych. Posługuje się nim jako pierwszym językiem około 160 mln ludzi, a ogółem (według różnych źródeł) 260 mln. Zapisywany pismem zwanym grażdanką – graficzną odmianą cyrylicy powstałą na skutek jej upraszczania.

W czasach ZSRR język rosyjski był nauczany obowiązkowo we wszystkich krajach Układu Warszawskiego. Współcześnie stracił tam na znaczeniu ze względu na wyparcie go ze szkół przez języki Europy Zachodniej (głównie angielski i niemiecki), utratę znaczenia obszarów rosyjskojęzycznych pod względem gospodarczym, kulturowym, naukowym i militarnym oraz poprzez rządowe akcje skierowane przeciw używaniu języka rosyjskiego (kraje bałtyckie, Ukraina, Gruzja). Mimo to według badań Eurostatu jest to wciąż jeden z najpopularniejszych języków obcych znanych Polakom^[4].

Język rosyjski używany jest również w krajach, w których nie ma statusu oficjalnego. Są to: Ukraina, Stany Zjednoczone, Łotwa, Izrael, Uzbekistan, Brazylia, Mołdawia, Kanada, Estonia, Litwa, Niemcy, Azerbejdżan, Armenia, Turkmenistan, Tadżykistan, Grecja, Australia, Rumunia, Finlandia i Polska.

Liczba mówiących

Język rosyjski jako język ojczysty jest rozpowszechniony wśród etnicznych Rosjan oraz licznych narodowości dawnego Związku Radzieckiego, które zaznały rusyfikacji na poziomie językowym. Jako drugi język rosyjski stosowany jest też głównie na terytorium dawnego ZSRR oraz w licznych skupiskach emigrantów poza jego terytorium. W krajach dawnego RWPG język rosyjski był powszechnie nauczany w szkołach w latach 1950–1990, ale obecnie znajomość języka rosyjskiego w tych krajach zanika.

W Rosji (według spisu ludności) w 2010 roku było 137,5 mln osób mówiących po rosyjsku (92,2% ludności)^[5].

Na Ukrainie (według spisu ludności) w 2001 roku dla 14,3 mln osób (29,6%) rosyjski był językiem ojczystym^[6], a dla 17,2 mln osób stanowił drugi język^[7], co daje łącznie 31,5 mln osób (65,3% ludności) mówiących po rosyjsku.

W Kazachstanie (według spisu ludności) w 2009 roku było 11,4 mln osób mówiących po rosyjsku (71,2% ludności)^[8].

Na Białorusi (według spisu ludności) w 2009 roku dla 3,9 mln rosyjski był językiem ojczystym, 6,7 mln osób (70,5% ludności) posługiwała się rosyjskim w domu^[9][10].

Ponadto kilka milionów osób posługujących się językiem rosyjskim mieszka w krajach bałtyckich, Mołdawii, krajach zakaukaskich, Kirgistanie i innych krajach Azji Środkowej.

Gramatyka

Alfabet

Język rosyjski zapisywany jest grażdanką, wprowadzoną przez Piotra Wielkiego uproszczoną wersją cyrylicy, następnie nieco uproszczoną w 1918. Od tego czasu składa się z 33 liter (jednak patrz niżej nt. litery ё).

Litery э i я zostały wprowadzone w 1710, й w 1735, a ё w 1797. Oficjalny kształt liter został zatwierdzony w 1708. Modyfikacje alfabetu objęły też wykreślenie niektórych liter. Były to: i (Ii), iżyca (Ѵѵ), fita (Ѳѳ), omega (Ѡѡ), zieło (Ѕѕ), ksi (Ѯѯ), psi (Ѱѱ), jusy (Ѧѧ, Ѩѩ, Ѫѫ, Ѭѭ) i jać (Ѣѣ).

Litera ё jest używana w ograniczonym stopniu, występuje w słownikach, książkach dla dzieci, podręcznikach dla uczących się rosyjskiego oraz niekiedy w nazwach towarowych albo kiedy trzeba rozróżnić sens: все – всё (wszyscy – wszystko), небо – нёбо (niebo – podniebienie). Zazwyczaj zapisywana jest jako е (np. Алла Пугачёва jest zapisywana jako Алла Пугачева). W treści artykułów rosyjskiej Wikipedii litera ё jest zawsze używana.

Litera ъ w latach 20. i 30. była zastępowana apostrofem. Obecnie taki sposób oddawania litery ъ można spotkać w rękopisach osób starszych.

Znak akcentu rzadko jest stosowany w piśmie: występuje w słownikach i niektórych podręcznikach języka rosyjskiego. Stosunkowo rzadkie są przykłady słów nieróżniących się pisownią, lecz posiadających różne znaczenie i akcent: słowo „временная” w zależności od akcentu znaczy „tymczasowa” („вре́менная”) lub „czasowa” („временна́я”); „самой красивой” będzie tłumaczone jako „samej pięknej” („само́й красивой”) lub „najpiękniejszej” („са́мой красивой”).

Transkrypcja alfabetu rosyjskiego na alfabet polski

Transkrypcja – sposób konwersji pisma – polega na przybliżonym, możliwie wiernym zastąpieniu dźwięków mowy oznaczanych za pomocą jednego alfabetu znakami innego alfabetu^[11].

Wymowa

Pewne cechy wymowy rosyjskiej nie są uwzględniane w transkrypcji:

• О nieakcentowane wymawia się niemal jak /a/, np.: вода́ (woda) – /wa|da/, коро́ва (korowa) – /ka|rowə/, пу́сто (pusto) – /|pustə/.
• Nieakcentowane е i я (oraz а po ч, щ) wymawia się pośrednio między /e/ i /i/ (/ɪ/), np. весна́ (wiesna) – /wi|sna/, пятно́ (piatno) – /pi|tno/, часы́ (czasy) – /czisy/.
• Rosyjskie miękkie s´, z´ są mniej miękkie od polskich ś, ź, brzmią trochę jak sj, zj w jednej głosce. Połączenia си, зи należy więc wymawiać możliwie twardo, jak w sinus, rozindyczyć.
• Ч, щ są zawsze miękkie. (Ж, ш, ц są zawsze twarde.) Brzmią jak polskie ć i ś. Щ można też wymawiać jako podwójne miękkie sz.
• Rosyjskie l jest zawsze miękkie. Brzmi pośrednio między l i j. Przy jego wymowie należy przybliżyć całą przednią i środkową część języka do podniebienia. Rosyjskie ли wymawiamy jak polskie li.
• Natomiast rosyjskie ł odpowiada polskiemu ł scenicznemu (czyli jest bardziej podobne do l od polskiego potocznego ł, tzn. u niezgłoskotwórczego). Przy jego wymowie należy trzymać prawie cały język nisko i tylko jego czubkiem dotykać do zębów. Zmiękczanie л jest więc w zasadzie regularne.
• W rosyjskim в po bezdźwięcznych wymawiamy jak polskie w (a nie f). Твой należy więc wymawiać wyraźnie /twoj/.
• Połączenia -тся, -ться w zakończeniach czasowników zwrotnych wymawia się jak /-csa/.
• Г w końcówkach dopełniacza -ого, -его wymawia się jak polskie w, np. до́брого (dobrogo) – /|dobrawa/, дре́внего (driewniego) – /|dr´ewniwə/
• Wyrazy что, что́бы (czto, cztoby) wymawia się jak /szto/, /|sztoby/.

Klasyfikacja

Rosyjski jest językiem słowiańskim należącym do rodziny indoeuropejskiej.

Jeśli wziąć pod uwagę język mówiony, najbliższymi językami pokrewnymi są białoruski i ukraiński, również należące do grupy języków wschodniosłowiańskich.

Na podstawowe słownictwo, zasady słowotwórstwa oraz – do pewnego stopnia – odmiany i styl literacki rosyjskiego miał wpływ język cerkiewnosłowiański. Ten ostatni stanowił rozwinięcie i częściowo pokrywał się z językiem staro-cerkiewno-słowiańskim używanym w rosyjskiej cerkwi ortodoksyjnej. Wiele słów współczesnego rosyjskiego jest bliższych w formie współczesnemu bułgarskiemu niż ukraińskiemu czy białoruskiemu. Jednak w niektórych dialektach zachowały się formy wschodniosłowiańskie. W pewnych przypadkach stosowane są obydwie formy – wschodniosłowiańska i cerkiewnosłowiańska – z niewielkimi różnicami znaczeniowymi. Przykład: глава, głowa – szef; голова, głowa – część ciała. Również końcówki imiesłowów przymiotnikowych czasu teraźniejszego typu -ущий (-uszczij – polskie -ący) jest śladem wpływów cerkiewnosłowiańskich. Gwarowa końcówka -учий (-uczij) jest wynikiem zwykłego dla języków wschodniosłowiańskich rozwoju grupy tj.

W języku rosyjskim nazwy sportów zaczerpnięte są z angielskiego, np. баскетбол (baskietboł) – piłka koszykowa. Piłka po rosyjsku to z kolei мяч (miacz) (porównaj czeskie míč). Nazwy miesięcy pochodzą z łaciny, a zapożyczone zostały z języka greckiego przez język cerkiewnosłowiański; np. январь (janwar´) – styczeń.

Powstanie i rozwój

Język rosyjski powstał z języka prasłowiańskiego. Poniżej przedstawiono historię języka rosyjskiego w porównaniu z historią języka polskiego (zastosowano transkrypcję):

Język rosyjski należy do grupy wschodniej, z czym wiążą się już pewne różnice:

• grupy typu TorT (grupy spółgłoskowo-samogłoskowe, w których „T” oznacza dowolną spółgłoskę) przeszły w ToroT, a nie w TroT

  korva > korova > корова (korowa – pol. krowa < krova)

  melko > moloko > молоко (mołoko – pol. mleko < mleko)

  • grupy typu orT- rozwinęły się jak w grupie zachodniej

    olketь > loketь > локоть (łokot´ – pol. łokieć)

    ordlo > ralo > рало (rało – pol. radło < radlo)

• druga palatalizacja dotyczyła też grup typu kvě, gvě które dały grupy typu c´vě(цве – cwie), z´vě (зве – zwie)

  květъ > c´větъ > цвет (cwiet – pol. kwiat)

  gvězda > z´vězda > звезда (zwiezda – pol. gwiazda)

• połączenia tj, dj dały č, ž (ч, ж – cz, ż) zamiast c, dz

  vidją > vižą > вижу (wiżu – pol. widzę < vidz´ą)

• grupy tl, dl uprościły się do l (ł)

  mydlo > mylo > мыло (myło – pol. mydło)

Ponadto:

• ždž > zż

  vyjěždžatь > выезжать (wyjezżat´ – pol. wyjeżdżać – ždž < zdj)

  moždžьčьkъ > мозжечок (mozżeczok – pol. móżdżek („móżdżeczek”) – ždž < zg´)

• Brak prelabializacji ą. Np.:

  ąglь > уголь (ugol – pol. węgiel < vąglь)

• Zmiękczenie spółgłosek przed samogłoskami szeregu przedniego: i, ь, e, ę, ě zaszło konsekwentnie, jak w polskim. Np.:

  sę > ся (sia – pol. się)

• Przegłos lechicki nie zaszedł. Za to akcentowane ´e przeszło zwykle w ´o (nie dotyczy jaci) Np.:

  nesą > несу́ (nie|su – pol. niosę)

  nesešь > несёшь (nie|siosz – pol. niesiesz)

  pьsъ > пёс (pios – pol. pies)

  čr´nъjь > чёрный (|czornyj – pol. czarny)

  ale

  bělъjь > бе́лый (|biełyj – pol. biały)

vr´ba > ве́рба (|wierba – pol. wierzba)

• Zanik jerów słabych i przemiana mocnych (twardy w o, miękki w e). Np.:

  dьnь > день (dień – pol. dzień)

  sъnъ > сон (son – pol. sen)

  • Nie pojawiło się e po spółgłoskach twardych, więc э to rzadka litera. Nawet w najnowszych zapożyczeniach e zmiękcza. Np.:

    веб сайт (wieb sajt – ang web site /^ueb sajt/ – strona WWW)

• Nie ma śladów długich samogłosek:

  bogъ > бог (bog – pol. bóg)

  • Grupy typu ojo ulegały ściąganiu rzadziej niż w polskim:

  dobraja > добрая (dobraja – pol. dobra)

  • W szczególności grupy typu oje dały o, a nie e:

  starajego > старого (starogo – pol. starego)

• Zanik nosowości (denazalizacja): ą > u, ę > ä > a

  dąbъ > дуб (dub – pol. dąb)

  tęžьkъjь > тяжкий (tiażkij – pol. ciężki)

• Rozwój sonantów był raczej prosty.
  • r > or

    trgъ > торг (torg – pol. targ)

  • r´ > ´er

    zr´no > зерно (zierno – pol. ziarno)

  • l, l´ > oł

    dl´gъjь > долгий (dołgij – pol. długi)

    plkъ > полк (połk – pol. pułk)f

    vl´kъ > волк (wołk – pol. wilk)

    • Grupy ir przetrwały

      vytirati > вытирать (wytirat´ – pol. wycierać)

• Proces analogiczny do czwartej palatalizacji ky, gy, xy > ki, gi, chi. Np.:

  muxy > мухи (muchi – pol. muchy)

  maky > маки (maki – pol. maki)

  • W deklinacji druga palatalizacja się cofnęła.

  mus´ě > мухе (muchie – pol. (o) musze)

  mac´ě > маке (makie – pol. (o) maku)

  ale c´ělъjь > целый (cełyj – pol. cały)

• Wzmocnienie i przejście miękkości nie zaszło

  gostь > гость (gost´ – pol. gość)

• Zanik miękkości
  • š, ž, c´ (d)z´ straciły miekkość (proces nieuwzględniony w pisowni, ale w transkrypcji już tak, nie dotyczy č)

    šiti > шить (szyt´ – pol. szyć)

  • inne tylko czasem przed spółgłoskami

    goląbь > голубь (gołub´ – pol. gołąb)

    pьsa > пса (psa – pol. psa)

• ji > i (przynajmniej w pisowni i wymowie starannej)

  dojiti > доить (doit´ – pol. doić)

  jixъ > их (ich – pol. ich)

• l > ł (przedniojęzykowo-zębowe – w zasadzie wymowa prasłowiańskiego twardego l, brak wałczenia)

  lodъka > лодка (łodka – pol. łódka /^uutka/)

Zachował się akcent ruchomy.

Dialekty

Dialekty języka rosyjskiego

Wyróżnia się trzy grupy dialektów rosyjskich (patrz mapa po prawej):^[12]

• Północne – Charakteryzują się okaniem (czyli brakiem zlania się nieakcentowanych o i a w jedną głoskę) oraz wymową g jako g, (np. nogá). Na większości ich obszaru występuje również cakanie (zlanie się fonemów c i č w jeden, rozmaicie wymawiany: c, c´ lub č). Cechą występującą jedynie szczątkowo w niektórych gwarach, ale ważną z punktu widzienia językoznawstwa historyczno-porównawczego są ślady przejścia prasłowiańskich zbitek tl, dl w kl, gl. Cała reszta wschodniosłowiańszczyzny uprościła te grupy do l.
• Południowe – W porównaniu do gwar północnorosyjskich są dużo bardziej różnorodne. Można wśród nich wyróżnić trzy główne podgrupy: zachodnią (kursko-orłowską), wschodnią (riazańsko-tambowską) i północną (tulską). Charakteryzują się różnymi postaciami akania (zlewania się o i a w sylabach nieakcentowanych) i innych rodzajów redukcji samogłosek, oraz frykatywizacją g w γ (np. naγá) podobnie jak w języku białoruskim, z którym to te gwary płynnie się łączą. Inną ważną cechą jest wymowa zmiękczonego ḱ po spółgłoskach miękkich przedniojęzykowych oraz j (np. váńḱa zamiast vańka).
• Przejściowe czyli środkoworosyjskie – Mieszają się w nich wpływy północne i południowe. Właściwości wspólne z narzeczem północnym są na ich obszarze zwykle starsze, więc przyjmuje się, że gwary te powstały przez rozszerzenie się wpływu dialektów południowych na podłoże dialektów północnych. Występuje tu akanie tak jak na południu, ale wymowa g jako g jak na północy. W pasie gwar przejściowych znajduje się Moskwa, przez co najbliżej im do rosyjskiego języka literackiego.

Język literacki

Historię rosyjskiego języka literackiego dzieli się umownie na trzy okresy:

• okres staroruski (XI–XIV / XVI wiek), w którym powstała literatura ruska i następnie rozwijała się odmiennie w różnych częściach Rusi na skutek rozbicia dzielnicowego kraju. Największy wpływ na rozwój języka rosyjskiego wywarła północno-wschodnia część kraju (księstwa: Włodzimierskie, Suzdalskie, Rostowskie, Moskiewskie, Białojezierskie, Twerskie, Muromskie i inne).
• okres zjednoczeniowy (XVI–XVIII wiek), zwany również „okresem moskiewskim”, w którym aspiracje zjednoczeniowe Księstwa Moskiewskiego doprowadziły do odbudowy ponadlokalnej, ogólnoruskiej literatury. W okresie tym zanikła literatura ruska w Wielkim Księstwie Litewskim, ustępując polskiemu językowi literackiemu.
• okres nowożytny (od przełomu XVIII i XIX wieku), w którym rosyjski język literacki się ostatecznie ukształtował.

Język rosyjski, podobnie jak większość języków europejskich, ulegał silnym wpływom innych języków. Były to kolejno: staronordyjski, staro-cerkiewno-słowiański, greka, tatarski, polski, niemiecki, francuski i współcześnie angielski.

Związki językowe rosyjsko-polskie

Polski wpływ na język rosyjski został wywarty w okresie od XV do XVII wieku, kiedy język polski był jednym z głównych źródeł wyrazów europejskich i kiedy był popularny wśród inteligencji rosyjskiej. Poprzez język rosyjski polskie wyrazy weszły również do bułgarskiego. Przykładami są wyrazy Венгрия i Турция od polskiego „Węgry” i „Turcja”. W okresie tym są również widoczne wpływy rosyjskie na polszczyznę. Stosunkowo silny wpływ na język polski wywarł język rosyjski w okresie od XVIII do XX wieku. W czasach PRL z języka rosyjskiego została zaczerpnięta np. terminologia z zakresu kosmonautyki.

Zobacz też

• język rosyjski na Ukrainie
• literatura rosyjska
• Wikipedia rosyjskojęzyczna

Uwagi

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Akcent rosyjski. sun.aei.polsl.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-08-30)].
• ozali.org – słownik rosyjsko-polski i polsko-rosyjski
• Transkrypcja rosyjsko-polska – zasady PWN
• Russky.info – Wielojęzyczny portal do nauki języka rosyjskiego

Różne narzędzia

• Alfabet rosyjski, drukowany, pisany, wymowa, transliteracja, transkrypcja. rosyjski.bukwa.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-06-05)]. Alfabet rosyjski, drukowany, pisany, wymowa, transliteracja, transkrypcja
• Polska transkrypcja/transliteracja on-line języka rosyjskiego
• Anglosaska transliteracja on-line języka rosyjskiego
• Rosyjska klawiatura fonetyczna. rosyjska-klawiatura.bukwa.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-05-08)]. – Darmowy sterownik rosyjskiej klawiatury fonetycznej dla Polaków dla Windows oraz MacOS. Po zainstalowaniu programu i przełączeniu na język rosyjski, w miejscu liter alfabetu łacińskiego pojawią się litery alfabetu rosyjskiego (np. a-а, b-б, c-ц).
• Rosyjska Akademia Nauk (ang. • ros.)