Język ruski

рус(с)(ь)кий ѧзыкъ
проста(ѧ) мова
рус(ь)ка(ѧ) мова
Obszar

Wielkie Księstwo Litewskie, Rzeczpospolita Obojga Narodów, Hospodarstwo Mołdawskie.

Liczba mówiących

język martwy, dialekty przekształciły się we współczesne języki wschodniosłowiańskie, oprócz języka rosyjskiego; język literacki zaniknął w XVII wieku

Pismo/alfabet

cyrylica (różne graficzne odmiany)

Klasyfikacja genetyczna
Status oficjalny
język urzędowypaństwa ruskie
Wielkie Księstwo Litewskie (od XIV wieku do 1696)
Kody języka
Kod ISO 639-1
Kod ISO 639-2
Linguist Listorv-olr
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.
Wyrażenie „рꙋскй єзыкь” ze Statutu Wielkiego Księstwa Litewskiego z 1588

Język ruski (nazywany od XIX wieku także starobiałoruskim albo staroukraińskim, a jego wczesna forma staroruskim; jego nazwą własną jest руский ѧзыкъ[1][2][3][4][5] lub русский языкъ[6][7], podobnie jak języka staroruskiego i współczesnego rosyjskiego) – wymarły język wschodniosłowiański, którym posługiwano się na ziemiach dawnej Rusi Kijowskiej zajętych przez Wielkie Księstwo Litewskie, a także Hospodarstwie Mołdawskim.

Jako że podlegał dyglosji wraz ze staro-cerkiewno-słowiańskim, często był nazywany проста(я) мова (język prosty). Mimo to w księstwach ruskich oraz w Wielkim Księstwie Litewskim był językiem państwowym i kancelaryjnym.

Język ruski był językiem urzędowym w Wielkim Księstwie Litewskim do 1696, kiedy ostatecznie ustaliła się tam supremacja języka polskiego[8]; pozostał jednak językiem urzędowym w województwie bracławskim, kijowskim i wołyńskim, które po zawarciu unii lubelskiej (1569) włączono do Korony Królestwa Polskiego[9]. Jednak w serii ruskiej Metryki Koronnej wszystkie dokumenty po 1653 roku wpisywane były w języku polskim[10].

Język ruski był kancelaryjnym odpowiednikiem mówionego języka białoruskiego i języka ukraińskiego, odległy od języka używanego przez Moskwę. W akademickiej tradycji rosyjskiej język ruski bywa określany jako wczesnobiałoruski, gdyż nie istniał oddzielny rosyjski termin dla tego języka[10].

Język mówiony (dialekty)

Dialekty ruskie rozwinęły się w czasach Rusi Kijowskiej, a od XIII wieku nazywane są umownie staroruskimi. Początkowo mowę Słowian wschodnich określano terminem „mowa słowiańska” (nie „ruska”)[11]. W wyniku rozbicia dzielnicowego Rusi oraz silnej polonizacji dialektów zachodnioruskich w XV wieku istniały już istotne różnice pomiędzy różnymi dialektami ruskimi w różnych dzielnicach.

Niektórzy autorzy przyjmują rok 1300 jako datę rozejścia się dialektów moskiewskich i białorusko-ukraińskich oraz rok 1600 jako datę rozejścia się dialektów białoruskich i ukraińskich. We wszystkich trzech środowiskach własny język w dalszym ciągu był nazywanym ruskim. Różnice, pierwotnie nieznaczne, z biegiem czasu pogłębiały się coraz bardziej, w związku z czym niemożliwe jest wskazanie dokładnej daty. Zanik ruskiego języka literackiego na ziemiach polsko-litewskich w XVII wieku i zastąpienie go polskim językiem literackim zwiększyło wpływy polszczyzny na dialekty ruskie, pogłębiając jeszcze bardziej różnice pomiędzy etnolektami białorusko-ukraińskimi a etnolektem moskiewskim.

W XIX–XX wieku na bazie dialektów zachodnioruskich ukształtowały się nowe języki literackie: ukraiński, białoruski i łemkowsko-rusiński. Dla nowych języków literackich wytworzono odmienne zasady gramatyki, ortografii i fonetyki, co doprowadziło do powstania nowych, sztucznych różnic pomiędzy tymi językami. Języki literackie ze względów politycznych były często konstruowane w taki sposób, aby jak najbardziej różniły się od innych języków literackich (np. polskiego lub rosyjskiego). W 1798 roku wydano pierwszą książkę po ukraińsku – trawestację Eneidy Iwana Kotlarewskiego. Nowo powstałe języki literackie wywierały coraz większy wpływ na dialekty i z czasem zdominowały mowę potoczną Ukraińców i Białorusinów.

Język literacki

Nazewnictwo

Ruski język literacki rozwinął się bezpośrednio z języka staroruskiego. Wielki wpływ na rozwój literatury na Rusi Kijowskiej wywarł język staro-cerkiewno-słowiański, w mniejszym stopniu greka i polszczyzna. W XV wieku język ruski używany był m.in. w Wielkim Księstwie Litewskim, Hospodarstwie Mołdawskim, Wielkim Księstwie Moskiewskim oraz w Republice Nowogrodzkiej. W każdym z tych państw ruski język literacki wykształcił oryginalne formy wynikające z przenikania poszczególnych dialektów do języka literackiego. Pomimo tych różnic, gramatyka tych języków nie uległa większym zmianom.

  • Język ruski stosowany m.in. w Wielkim Księstwie Moskiewskim, księstwie twerskim i Republice Nowogrodzkiej jest od XIII wieku aż po XIV/XVI wiek nazywany staroruskim (wcześniej nazywany był „słowiańskim”), gdyż w przeciwieństwie od języka zachodnioruskiego przetrwał w prawie niezmienionej postaci. W pracach naukowych dla nazwania języka literackiego z Wielkiego Księstwa Moskiewskiego od XIV/XVI wieku rezygnuje się z określenia język staroruski zastępując je nazwą język ruski (russkij jazik), a w języku polskim od XVI wieku także nazwą język rosyjski – analogicznie do nazwy kraju Rosja (Rossija).
  • W okolicach Nowogrodu Wielkiego język ruski wykształcił w okresie od XII do XV wieku oryginalne formy literackie. W terminologii rosyjskiej język ten nazywany jest staronowogrodzkim.

Język literacki na Litwie

W wyniku podboju zachodnich księstw ruskich przez Litwę oraz asymilacji szlachty litewskiej z bojarami ruskimi, język ruski w XIII wieku zyskał rangę języka urzędowego Wielkiego Księstwa Litewskiego i wyparł używaną do tej pory łacinę.

Pierwsza książka drukowana w języku ruskim i rozprowadzana w Wielkim Księstwie Litewskim – Biblia Franciszka Skaryny (Biblia Ruska) – wydawana była przez Franciszka Skarynę w latach 1517–1519. Kancelaria litewska prowadziła korespondencję dyplomatyczną z Wielkim Księstwem Moskiewskim i Republiką Nowogrodzką w tym języku (niewielkie różnice umożliwiały sprawną komunikację). Prowadzono w nim też Metrykę Litewską i wydawano Statuty litewskie (1522, 1566, 1588). Zapisywany był cyrylicą.

Na mocy unii lubelskiej z 1569 południowe terytoria ukrainne Wielkiego Księstwa Litewskiego przyłączone zostały do Korony. Od tego czasu na terenach ukraińskich język ruski stracił status państwowego, lecz był jeszcze powszechnie używany w środowisku prawosławnym, m.in. przez Kozaków w Siczy Zaporoskiej i później także w cerkwi unickiej. Stopniowo język, używany na ziemiach koronnych, zaczął się rozwijać niezależnie od języka, w dalszym ciągu używanego w Wielkim Księstwie.

W czasie wojny polsko-rosyjskiej 1654-1667 zginęło około 50% populacji Wielkiego Księstwa Litewskiego, a kraj został zrównany z ziemią. Zniszczono miasta i sieć edukacji. Był to cios dla ludności ruskojęzycznej. Pod koniec XVII wieku język ruski był w administracji Wielkiego Księstwa już od kilkudziesięciu lat nieużywany, choć dopiero w 1699 został oficjalnie zastąpiony przez język polski. Postępująca polonizacja wyrugowała w XVII wieku ruski język literacki, co spowodowało, że język ten istniał tylko w postaci dialektów i aż do XIX wieku był ograniczony przede wszystkim do środowisk wiejskich.

Przykład

Podkanclerzy litewski Lew Sapieha dziękuje królowi Zygmuntowi III za przyjęcie Statutu Wielkiego Księstwa Litewskiego 1588. Przykład tekstu zachodnioruskiego z silnymi wpływami polskimi pochodzącego z Wlk. Ks. Litewskiego.

„Наяснейшому пану, пану Жикгимонъту Третему [...] Были тые часы, наяснейшый милостивый г[о]с[по]д[а]ру королю, коли в томъ згромаженью а посполитован[ь]ю людскомъ, которое мы речью посполитою называем, не правомъ якимъ описанымъ або статутомъ, але только своимъ зданъемъ и уподобанъемъ владность свою г[о]с[по]д[а]ры и короли того света надъ людми ростегали. Але ижъ частокроть от пристойное своее повинности отступовали, а, на свой толко пожытокъ речы натегаючы, о сполное доброе всихъ мало дбали, оттул[ь] то было уросло, же люди, брыдечысе ихъ панованьемъ и звирхностю и не господарми, але тыранами оные называючы, на самом только статуте и праве описаномъ все беспеченство и доброе речы посполитое засажали. А прото онъ великий и зацный филозофъ греческий Арыстотелесъ поведилъ, же тамъ бельлуа, а по-нашому дикое звера, пануеть, где чоловекъ водлугъ уподобанья своего владность свою ростегаеть, а где опятъ право або статутъ гору маеть, там самъ богъ всимъ владнеть.”

Transkrypcja fonetyczna

„Najasniejszomu panu, panu Żigimontu Tretiemu [...] Byli tyje czasy, najasniejszyj miłostiwyj hospodaru korolu, koli w tom zhromażenju a pospolitowanju ludskom, kotoroje my reczju pospolitoju nazywajem, nie prawom jakim opisanym abo statutom, ale tolko swoim zdanjem i upodobanjem władnost’ swoju hospodary i koroli toho swieta nad ludmi rostiehali. Ale iż czastokrot’ ot pristojnoje swojeje powinnosti otstupowali, a, na swoj tołko pożytok reczy natiehajuczi, o społnoje dobroje wsich mało dbali, ottul to było urosło, że ludi, brydieczysie ich panowaniem i zwirchnostiu i nie hospodarmi, ale tyranami onyje nazywajuczy, na samom tolko statutie i prawie opisanom wsie biespieczenstwo i dobroje reczy pospolitoje zasażali. A proto on wielikij i zacnyj fiłozof hreczeskij Arystotieles powiedił, że tam bellua, a po-naszomu dikoje zwiera, panujet’, hdie czołowiek wodłuh upodobanja swojeho władnost’ swoju rostiehajet’, a hdie opiat’ prawo abo statut horu majet’, tam sam boh wsim władniet’.”

Tłumaczenie

„Najjaśniejszemu Panu, panu Zygmuntowi Trzeciemu [...] Były te czasy, najjaśniejszy litościwy Panie królu, kiedy w tym zgromadzeniu i pospólstwu ludzkim, które my Rzeczą Pospolitą nazywamy, nie prawem jakimś pisanym albo statutem, ale tylko swoim zdaniem i upodobaniem władność swoją Panowie i królowie tego świata nad ludźmi rozciągali. Ale iż częstokroć od przystojnej swojej powinności odstępowali, a, na swój tylko pożytek rzeczy naciągając, o wspólne dobro wszystkich mało dbali, odtąd to było urosło, że ludzie, brzydząc się ich panowaniem i zwierzchnością, nie gospodarzami, ale tyranami onych nazywając, na samym tylko statucie i prawie pisanym całe bezpieczeństwo i dobro Rzeczy Pospolitej wprowadzali. A dlatego on wielki i zacny filozof grecki Arystoteles powiedział, że tam bellua, a po naszemu dzikie zwierzę, panuje, gdzie człowiek według upodobania swojego władność swoją rozciąga, a gdzie znów prawo albo statut górę ma, tam sam Bóg wszystkim włodarzy.”

Język literacki w Rosji

Ruski język literacki na obszarze dzisiejszej Rosji (od XVI wieku nazywany w literaturze polskiej coraz częściej rosyjskim) rozwija się nieustannie od czasów Rusi Kijowskiej do dziś.

Przypisy

  1. А. И. Журавский. Деловая письменность в системе старобелорусского литературного языка // Восточнославянское и общее языкознание. Moskwa, 1978, s. 185–191.
  2. Мечковская Н. Б. Социальная лингвистика: Пособие для студентов гуманит. вузов и учащихся лицеев. – 2-е изд., испр. – Moscow: Аспект-Пресс, 2000, s. 106.
  3. Языковая ситуация в Беларуси: этические коллизии двуязычия. kamunikat.fontel.net. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-08)]. // Сацыякультурная прастора мовы (сацыяльныя і культурныя аспекты вывучэння беларускай мовы): На бел. і рус. мовах / С. Ф. Іванова, Я. Я. Іваноў, Н. Б. Мячкоўская. – Minsk: Веды, 1998.
  4. Лариса Пуцилева (Болонский университет). Между Польским королевством и Российской империей: поиски национальной идентичности в белорусской поэзии // Contributi italiani al 14. congresso internazionale degli Slavisti: Ohrid, 10-16 settembre 2008 / a cura di Alberto Alberti ... [et al.]. – Firenze: Firenze University Press, 2008. [1] P. 202.
  5. Ольга Лазоркина. Дипломатическая деятельность канцелярии Великого княжества Литовского в XVII в. „Журнал международного права и международных отношений”. 1, 2008.
  6. Ж. Некрашевич-Короткая. Лингвонимы восточнославянского культурного региона (историчесикий обзор). W: Исследование славянских языков и литератур в высшей школе: достижения и перспективы: Информационные материалы и тезисы докладов международной научной конференции / Под ред. В. П. Гудкова, А. Г. Машковой, С. С. Скорвида. Moskwa, 2003, s. 150.
  7. Начальный этап формирования русского национального языка. Ленинград, 1962, s. 221.
  8. Na podstawie Coaequatio iurium Stanow W. X. Lit. z Koroną Polską Sejmu konwokacyjnego 1696 (Volumina Legum Tom 5, s. 417–421), zatwierdzonej przez Sejm koronacyjny 1697 w Approbatio coaequationis jurium W.X.Litew. z Koroną Polską (Volumina Legum Tom 6, s. 12).
  9. Mariusz Markiewicz: Historia Polski 1492–1795. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2004, s. 126. ISBN 83-08-03579-5.
  10. a b Руська (Волинська) метрика: регести документів Коронної канцелярії для українських земель (Волинське, Київське, Брацлавське, Чернігівське воєводства) 1569-1673, Kijów 2002, s. 171.
  11. Henryk Paszkiewicz Początki Rusi, Kraków 1996, s. 24.

Media użyte na tej stronie

Статут ВКЛ 1588 - русский езыкь.svg
Autor: Лобачев Владимир. Base: File:Статут ВКЛ 1588 - русский езыкь.jpg, Licencja: CC BY-SA 4.0
A fragment from the 1588 codification of Lithuanian law, regulating the official use of the "rusky" language (рꙋскй єзыкь).