Język tobelo
| Obszar | wyspy Halmahera, Morotai (Moluki Północne, Indonezja) | ||
|---|---|---|---|
| Liczba mówiących | 30 tys. (2000)[1] | ||
| Pismo/alfabet | |||
| Klasyfikacja genetyczna | |||
| |||
| Status oficjalny | |||
| Ethnologue | 5 rozwojowy↗ | ||
| Kody języka | |||
| Kod ISO 639-3↗ | tlb | ||
| IETF | tlb | ||
| Glottolog | tobe1251 | ||
| Ethnologue | tlb | ||
| BPS | 0795 5 | ||
| WALS | tlo | ||
| Występowanie | |||
 Rozprzestrzenienie języka tobelo | |||
| W Wikipedii | |||
| |||
| Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. | |||
Język tobelo – język zachodniopapuaski używany w prowincji Moluki Północne w Indonezji, m.in. na wyspie Halmahera i w północnej części Morotai[2][3]. Według danych z 2000 roku posługuje się nim ok. 30 tys. osób, członków grupy etnicznej Tobelo. Należy do grupy języków północnohalmaherskich (peryferyjna rodzina języków papuaskich)[1][3].
Wyróżnia się sześć dialektów: heleworuru, boeng, dodinga, dialekt jeziora Paca (Talaga Paca), kukumutuk i popon[4]. W literaturze opisano przede wszystkim dialekt heleworuru[3]. Dialekty ludu Togutil nie zostały dobrze przebadane[3], według publikacji Ethnologue (wyd. 18) są wyraźnie odrębne[5]. Autorzy publikacji klasyfikują tugutil (togutil) jako oddzielny język z dialektami kusuri i teluk lili[5]. Publikacja Glottolog (4.6) rozpatruje tobelo i tugutil jako dwa języki w ramach grupy tobelo-tugutil[6].
Wczesne prace dokumentacyjne nad językiem tobelo przeprowadzili misjonarze, którzy sporządzili opis jego gramatyki oraz słownik (1908, 1936), poświęcając uwagę dialektowi heleworuru. Wydano także zbiór baśni ludowych oraz literaturę religijną. C.L. Voorhoeve (1988) klasyfikuje języki tobelo, galela oraz pozostałych przedstawicieli grupy galela-loloda (Ethnologue) jako dialekty jednego języka „północno-wschodniohalmaherskiego” (North-east Halmaheran), na podstawie analizy leksykostatystycznej[3][4].
Pod względem typologii ma charakter wysoce konserwatywny. Zachował szereg archaicznych cech, które zanikły w niektórych spokrewnionych językach regionu (szyk zdania SOV, rozbudowana morfologia czasownika – wyrażanie podmiotu i dopełnienia przy użyciu przedrostków, obecność poimków)[7]. Niemniej wciąż wykazuje znaczne wpływy języków austronezyjskich, jako że obie rodziny znajdują się w strefie kontaktów[8].
Jest to najbardziej rozprzestrzeniony język spośród etnolektów północno-wschodniej Halmahery[3]. Jego użytkownicy są w stanie zrozumieć sąsiedni język galela, aczkolwiek nie bez przeszkód[4]. Społeczności migranckie Tobelo osiedliły się w różnych zakątkach prowincji (w innych regionach Halmahery oraz na wyspach Morotai, Bacan i Obi), a także na wyspach Raja Ampat, na zachód od półwyspu Ptasia Głowa[9][10].
Jest w szerokim użyciu na obszarach wiejskich, gdzie służy do komunikacji w sferach życia codziennego. W mieście Tobelo jego użytkowników spotyka się rzadziej, powszechniejsza jest natomiast znajomość regionalnej odmiany języka malajskiego oraz języka indonezyjskiego. Wynika to z dużego napływu ludności z pozostałych części prowincji i oddalonych geograficznie regionów Indonezji. Obecny jest też wpływ środków masowego przekazu, które szerzą język narodowy[8]. Na wyspie Morotai jest wypierany przez język galela[11].
Ma słabo wykształcone piśmiennictwo na bazie alfabetu łacińskiego. Teksty drukowane ograniczają się do pewnej grupy publikacji religijnych[9].
System dźwiękowy
- Spółgłoski
| dwuwargowe | przedniojęzykowo-dziąsłowe | podniebienne | miękopodniebienne | krtaniowe | |
|---|---|---|---|---|---|
| zwarte | p b | t d | k ɡ | ||
| szczelinowe | (f) | ɕ | h | ||
| zwarto-szczelinowe | (tʃ) dʒ | ||||
| nosowe | m | n | ɲ | ŋ | |
| boczne | l | ʎ | |||
| rotyczne | r | ||||
| aproksymanty | w | (j) |
Dźwięki otoczone nawiasami występują tylko w wyrazach zapożyczonych lub w innych dialektach.
- Samogłoski
| przednie | centralne | tylne | ||
|---|---|---|---|---|
| przymknięte | i | u | ||
| średnie | e~ɛ | o | ||
| otwarte | a | |||
Samogłoski średnie przednie wahają się w przedziale: /e/ ~ /ɛ/[12].
Słownictwo
Porównanie przykładowego słownictwa w językach północnohalmaherskich[13]:
| polski | indonezyjski | ternate | loloda | galela | tobelo |
|---|---|---|---|---|---|
| król | raja | kolano | kolano | kolano | kolano |
| nos | hidung | ngun | ngunungu | ngunu | ngunungu |
| włosy | rambut | hutu | utu | hutu | utu |
| jeść | makan | oho | ojomo | odo | odomo |
| umrzeć | mati | sone | sonenge | sone | honenge |
| ucho | telinga | ngau | ngauku | ngau | ngauku |
| pięć | lima | romtoha | motoa | motoha | motoa |
| człowiek | manusia | mancia | nyawa | nyawa | nyawa |
| duży | besar | lamo | lamo | lamo | iyamoko |
| pies | anjing | kaso | kaso | kaso | kaho |
| dziewięć | sembilan | sio | sio | sio | hio |
Zachowuje warstwę pożyczek słownikowych z języka ternate[14].
Zobacz też
- język tiana
Przypisy
- ↑ a b M. Paul Lewis, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Tobelo, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 18, Dallas: SIL International, 2015 [dostęp 2020-02-08] [zarchiwizowane z adresu 2016-12-01] (ang.).
- ↑ E.K.M. Masinambow (red.): Halmahera dan Raja Ampat sebagai kesatuan majemuk: studi-studi terhadap suatu daerah transisi. Jakarta: Lembaga Ekonomi dan Kemasyarakatan Nasional, Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia (LEKNAS-LIPI), 1983, s. 17, seria: Buletin LEKNAS. Vol. II. No. 2. OCLC 23557257. (indonez.).
- ↑ a b c d e f Clemens L. Voorhoeve: The languages of the North Halmaheran stock. W: Papers in New Guinea linguistics. No. 26. Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1988, s. 181–209, seria: Pacific Linguistics A-76. DOI: 10.15144/PL-A76.181. ISBN 0-85883-370-0. OCLC 220535054. (ang.).
- ↑ a b c Holton 2003 ↓, s. 2.
- ↑ a b M. Paul Lewis, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Tugutil, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 18, Dallas: SIL International, 2015 [dostęp 2020-02-08] [zarchiwizowane z adresu 2016-12-02] (ang.).
- ↑ Harald Hammarström, Robert Forkel, Martin Haspelmath, Sebastian Bank: Tobelo-Tugutil. Glottolog 4.6. [dostęp 2022-08-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-08-07)]. (ang.).
- ↑ Holton 2003 ↓, s. 2–3, 56.
- ↑ a b Holton 2003 ↓, s. 3.
- ↑ a b Tobelo. Endangered Languages Project. [dostęp 2022-08-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-08-04)]. (ang.).
- ↑ Holton 2003 ↓, s. 1–2.
- ↑ Fizri Nurdin: Dikbud Morotai Terapkan Kurikulum Bahasa Galela di Sekolah. kabarmalut.co.id, 2021-03-04. [dostęp 2021-10-21]. (indonez.).
- ↑ Holton 2003 ↓, s. 4.
- ↑ Abd. Rahman: Unveiling Loloda Historiography on the West Coast of Halmahera Through an Approach to the Non-Austronesian Local Languages of the Twentieth Century. W: Mohd Rohaizat, Abdul Wahab, Ros Mahwati Ahmad Zakaria, Muhlis Hadrawi, Zuliskandar Ramli (red.): Selected topics on archaeology, history and culture in the Malay world. Singapore: Springer, 2018, s. 117–129. DOI: 10.1007/978-981-10-5669-7_9. ISBN 978-981-10-5669-7. OCLC 1028552382. [dostęp 2022-09-20]. (ang.).
- ↑ Andrew Dalby: Dictionary of Languages: The definitive reference to more than 400 languages. London: A & C Black, 2004, s. 620. ISBN 978-1-4081-0214-5. OCLC 842286334. (ang.).
Bibliografia
- Gary Holton, Tobelo, München: Lincom Europa, 2003 (Languages of the World / Materials 328), ISBN 978-3-89586-706-4, OCLC 52602506 [dostęp 2021-08-03] (ang.).
- David M. Eberhard, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Galela-Loloda, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 25, Dallas: SIL International, 2022 [dostęp 2022-09-27] (ang.).
Linki zewnętrzne
- E.J.F. Rugebregt, O. Kakerissa, J. Pentury, C.C. Seumahu, J.J. Anakotta: Struktur Bahasa Tobelo. Jakarta: Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa, Departemen Pendidikan dan Kebudayaan, 1986. OCLC 14633890. [dostęp 2022-08-01]. (indonez.).
Media użyte na tej stronie
Autor: en:user:Gholton, Licencja: CC BY-SA 3.0
Map of Halmahera island, Indonesia, showing Tobelo-speaking locations