Język turecki
| Obszar | Europa, Azja | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Liczba mówiących | 83 mln | ||||||
| Pismo/alfabet | |||||||
| Klasyfikacja genetyczna | |||||||
| |||||||
| Status oficjalny | |||||||
| język urzędowy | Turcja, Cypr, Cypr Północny, język regionalny w Kosowie i Macedonii Północnej, uznawany za język mniejszościowy w Rumunii | ||||||
| Organ regulujący | Instytut Języka Tureckiego | ||||||
| Ethnologue | 1 narodowy↗ | ||||||
| Kody języka | |||||||
| Kod ISO 639-1↗ | tr | ||||||
| Kod ISO 639-2↗ | tur | ||||||
| Kod ISO 639-3↗ | tur | ||||||
| IETF | tr | ||||||
| Glottolog | nucl1301 | ||||||
| Ethnologue | tur | ||||||
| GOST 7.75–97 | тур 693 | ||||||
| WALS | tur | ||||||
| SIL | TRK | ||||||
| Występowanie | |||||||
 | |||||||
| W Wikipedii | |||||||
| |||||||
| Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. | |||||||
Język turecki (tur. Türkçe, IPA: [ˈtyɾct͡ʃɛ], Türk dili) – język należący do grupy oguzyjskiej języków tureckich, ojczysty dla ponad 83 mln ludzi na całym świecie[1][2][3], co czyni go najpowszechniejszym ze swojej rodziny językowej. Turecki używany jest przede wszystkim w Turcji i na Cyprze Północnym, mniejsze skupiska mówiących znajdują się w Iraku, Grecji, Bułgarii, Macedonii Północnej, Kosowie, Albanii i w innych częściach Europy Wschodniej. Turecki jest używany także przez wielu imigrantów w Europie Zachodniej, zwłaszcza w Niemczech. Turecki dzieli się na wiele dialektów; za podstawę języka literackiego i standard uważany jest turecki stambulski[4][5].
Korzeni języka należy doszukiwać się w Azji Środkowej, skąd wywodzą się pierwsze zapisy po turecku, datowane na prawie 1300 lat wstecz. Na zachód zasięg języka osmańskotureckiego (odmiany tureckiego używanej jako język administracji i literatury Imperium Osmańskiego) rozszerzył się w momencie ekspansji terytorialnej kraju. W 1928, w wyniku jednej z reform Atatürka w czasach wczesnej Republiki Tureckiej, pismo osmańskie zastąpiono alfabetem łacińskim. Obecnie standaryzację i dalsze reformy tureckiego prowadzi Instytut Języka Tureckiego.
Cechą wyróżniającą język turecki jest harmonia samogłoskowa i silna aglutynacyjność. Podstawowy szyk zdania to podmiot–dopełnienie–orzeczenie. Nie rozróżnia się klasy rzeczownikowej ani rodzaju gramatycznego. Istnieje silne rozgraniczenie w tytułowaniu osób („ty” – „wy”) oraz rozbudowany system wyrazów grzecznościowych. Turecki używa zaimków w drugiej osobie zależnie od stopnia zażyłości, grzeczności, dystansu społecznego albo wieku. Zaimek osobowy drugiej osoby liczby mnogiej i formy czasowników używane są także w odniesieniu do pojedynczej osoby celem okazania szacunku. Okazjonalnie można także zastosować w liczbie mnogiej zaimek drugiej osoby liczby mnogiej (sizler), aby okazać jeszcze większy dystans i szacunek.
Klasyfikacja
Turecki jest członkiem oguzyjskiej rodziny językowej, podgrupy języków tureckich. Pod wieloma względami pokrywa się z innymi językami oguzyjskimi, takimi jak azerski, turkmeński, kaszkajski, gagauski oraz bałkano-gagauski[6]. Rodzina języków tureckich zawiera około 30 języków używanych w Europie Wschodniej, Azji Środkowej i na Syberii. Według niektórych naukowców jest to podgrupa rodziny ałtajskiej[7], do której zalicza się między innymi także język mongolski oraz koreański. Około 40% użytkowników języka tureckiego to użytkownicy rodzimi, dla których jest on językiem ojczystym[2]. Cechy charakterystyczne tureckiego, takie jak harmonia samogłoskowa, aglutynacyjność i brak rodzaju gramatycznego są cechami uniwersalnymi pośród języków tureckich i ałtajskich[2].
Historia
Język turecki rozwijał się na terenie Anatolii od XI wieku, to jest od opanowania tych terenów przez plemiona tureckie pod wodzą Seldżuków.
- Etapy rozwoju języka tureckiego:
| Okres | Nazwa polska | Nazwa turecka |
|---|---|---|
| koniec XI w. – XIV w. | seldżucki (staroanatolijski, staroosmański) | Eski Anadolu Türkçesi = Eski Osmanlıca |
| koniec XIV w. – koniec XIX w. | osmański (osmańskoturecki) | Osmanlıca |
| od XX w. | współczesny turecki (turecki Turcji) | Türkiye Türkçesi = Öz Türkçe |
Od XIX wieku trwał proces dostosowywania języka pisanego do mówionego, oczyszczania go z zawiłych konstrukcji oraz słów pochodzących z arabskiego i perskiego. Poszukiwano przy tym słów rdzennie tureckich lub wykorzystywano zapożyczenia z języków zachodnioeuropejskich, między innymi z języka francuskiego. Proces ów, zwany „oczyszczaniem” (sadeleşme), przybrał na sile w latach 20. i 30. XX wieku, podczas rządów prezydenta Mustafy Kemala Atatürka.
Od 1928 język turecki zapisywany jest za pomocą alfabetu tureckiego, opartego na literach łacińskich. Alfabet turecki ma 29 liter.
Zarys fonetyki
Współczesny język turecki posiada 29 głosek.
| Głoska | Polski odpowiednik / wymowa |
|---|---|
| a | a |
| b | b |
| c | między dż a dź |
| ç | między cz a ć |
| d | d |
| e | e |
| f | f |
| g | g (w otoczeniu samogłosek a, ı, o, u wymawia się twardo; w otoczeniu samogłosek e, i, ö, ü wymawia się miękko) |
| ğ | (tzw. „miękkie g” – yumuşak ge) po samogłoskach: a, ı, o, u oznacza, że poprzedzająca samogłoska ma być wymawiana długo; natomiast po samogłoskach: e, i, ö, ü wymawiane jest jak pol. j |
| h | h |
| ı | y (właściwie [ɯ]) |
| i | i |
| j | między ż a ź |
| k | k (w otoczeniu samogłosek a, ı, o, u wymawia się twardo; w otoczeniu samogłosek e, i, ö, ü wymawia się miękko) |
| l | l (w otoczeniu samogłosek a, ı, o, u wymawia się twardo; w otoczeniu samogłosek e, i, ö, ü wymawia się miękko) |
| m | m |
| n | n |
| o | o |
| ö | jak niem. ö czy franc. eu ([œ]) |
| p | p |
| r | r |
| s | s |
| ş | między sz a ś |
| t | t |
| u | u |
| ü | jak niem. ü czy franc. u ([y]) |
| v | w |
| y | j |
| z | z |
Daszek ^ nad samogłoskami a, u (â, û) oznacza długość tych samogłosek i jednocześnie zmiękczenie wymowy poprzedzającej spółgłoski, np. kâr [kʲaːr] „zysk”; î zaś oznacza długą samogłoskę, np. resmî [rɛsˈmiː] „oficjalny”, dinî [diˈniː] „religijny”. Samogłoska i nie zmiękcza poprzedzającej ją spółgłoski s (jak w pol. sinus).
Znak apostrofu ’ wskazuje granicę między nazwą własną a sufiksem, który jest do niej dołączony.
W języku tureckim akcent pada z reguły na ostatnią sylabę.
Liczebniki
| Lp | Liczebnik główny | Liczebnik porządkowy |
|---|---|---|
| 0 | sıfır | (brak) |
| 1 | bir | birinci |
| 2 | iki | ikinci |
| 3 | üç | üçüncü |
| 4 | dört | dördüncü |
| 5 | beş | beşinci |
| 6 | altı | altıncı |
| 7 | yedi | yedinci |
| 8 | sekiz | sekizinci |
| 9 | dokuz | dokuzuncu |
| 10 | on | onuncu |
| 11 | on bir | on birinci |
| 20 | yirmi | yirminci |
| 30 | otuz | otuzuncu |
| 40 | kırk | kırkıncı |
| 50 | elli | ellinci |
| 60 | altmış | altmışıncı |
| 70 | yetmiş | yetmişinci |
| 80 | seksen | sekseninci |
| 90 | doksan | doksanıncı |
| 100 | yüz | yüzüncü |
| 200 | iki yüz | iki yüzüncü |
| 1000 | bin | bininci |
| 10000 | on bin | on bininci |
Miesiące
| Polski | Turecki |
|---|---|
| styczeń | Ocak |
| luty | Şubat |
| marzec | Mart |
| kwiecień | Nisan |
| maj | Mayıs |
| czerwiec | Haziran |
| lipiec | Temmuz |
| sierpień | Ağustos |
| wrzesień | Eylül |
| październik | Ekim |
| listopad | Kasım |
| grudzień | Aralık |
Dni tygodnia
| Polski | Turecki |
|---|---|
| poniedziałek | pazartesi |
| wtorek | salı |
| środa | çarşamba |
| czwartek | perşembe |
| piątek | cuma |
| sobota | cumartesi |
| niedziela | pazar |
Święta religijne i państwowe
| Polski | Turecki |
|---|---|
| Wszystkich Świętych | Azizler Günü |
| Święto Wniebowstąpienia | Miraç Kandili |
| Wigilia Bożego Narodzenia | Noel Arifesi |
| Boże Narodzenie | Noel Günü |
| Wielkanoc | Paskalya |
| Wielka Niedziela | Paskalya Pazartesi |
| Wielki Piątek | Mübarek Cuma Günü |
| wielki post | Büyük Perhiz |
| Niedziela Palmowa | Palmiye Pazarı |
| Nowy Rok | Yılbaşı |
| Ramadan | Ramazan |
| Święto Ofiary | Kurban Bayramı |
| Święta Noc | Kandil Gecesi |
| Święto Republiki | Cumhuriyet Bayramı |
| Dzień zwycięstwa | Zafer Bayramı |
Zobacz też
Przypisy
- ↑ Komisja Europejska: Special Eurobarometer 243: Europeans and their Languages. Europa, 2010-02-14.
- ↑ a b c Kenneth Katzner: Languages of the World, Third Edition. Routledge, przedruk z Taylor & Francis Books Ltd.. ISBN 978-0415250047.
- ↑ Turkish Language Program. newlll.syr.edu. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-08-23)]., Uniwersytet w Syracuse
- ↑ Geoffrey Lewis, The Turkish Language Reform: A Catastrophic Success, Oxford University Press, 2002, str. 26
- ↑ Corpus analysis and variation in ... - Yuji Kawaguchi, Makoto Minegishi, Jacques Durand - Google Books. Books.google.com. [dostęp 2011-11-03].
- ↑ Language Materials Project: Turkish. Międzynarodowy Instytut UCLA, Centrum Języków Świata, luty 2007. [dostęp 2007-04-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-10-11)].
- ↑ Gordon, Raymond G., Jr. (ed.): Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition. Language Family Trees - Altaic. 2005. [dostęp 2007-03-18].
Bibliografia
- Marek Stachowski: Gramatyka języka tureckiego w zarysie, Kraków 2007.
- B. Podolak, P. Nykiel: Kieszonkowy słownik turecko-polski polsko-turecki, Kraków 2008.
Media użyte na tej stronie
Autor: User:AtilimGunesBaydin, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Audio recording of "Turkish" (Türkçe, IPA: [tyɾctʃe]) in Turkish. Recorded and uploaded by Atilim Gunes Baydin (native speaker).
Autor: Philipp Roelli, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Inscription in Kyzyl using Turkic script