Język wilamowski

wymysiöeryś

Obszar	Polska (Wilamowice)
Liczba mówiących	ok. 25 (2016)
Pismo/alfabet	zmodyfikowane łacińskie
Klasyfikacja genetyczna
Języki indoeuropejskie Języki germańskie Języki zachodniogermańskie Język wilamowski
Status oficjalny
UNESCO	4 poważnie zagrożony↗
Ethnologue	8a umierający↗
Kody języka
Kod ISO 639-3↗	wym
IETF	wym
Glottolog	wymy1235
Ethnologue	wym
GOST 7.75–97	иди 202
SIL	WYM
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata Słownik języka wilamowskiego w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język wilamowski^{[1][2][3][4][5]}, rzadziej też etnolekt wilamowski^[6][7] lub język wilamowicki^[8] (nazwa własna: wymysiöeryś [vɘ̟mɘ̟sʲʏ̯øœrɪɕ]) – język z grupy zachodniej rodziny języków germańskich używany wyspowo w miasteczku Wilamowice koło Bielska-Białej.

Genetycznie związany jest z dialektami wschodniośrodkowoniemieckimi, w szczególności z dawnymi niemieckimi gwarami Śląska, stanowi odrębny mikrojęzyk literacki. Do końca II wojny światowej był powszechnie używany przez większość mieszkańców Wilamowic (zob. Wilamowianie), pod wpływem powojennych represji doszło jednak do zaniku przekazu międzypokoleniowego. Obecnie poważnie zagrożony wymarciem, posługują się nim wyłącznie przedstawiciele najstarszego pokolenia autochtonów i niewielka grupa tzw. nowomówców (new speakers). W 2016 liczbę rodzimych użytkowników szacowano na 25, ponadto około 350 osób znało wilamowski biernie^[9]. Od początku XXI wieku prowadzone są działania rewitalizacyjne.

Klasyfikacja

Wśród mieszkańców miasteczka silnie zakorzeniona jest legenda przypisująca im korzenie flamandzkie czy holenderskie, względnie też fryzyjskie, anglosaskie i szkockie^[10][11]. Twierdzenie to pojawia się już w źródłach XIX-wiecznych – np. w wierszu A Welmeßajer ai Berlin (Wilamowianin w Berlinie) opublikowanym przez Jacoba Bukowskiego w 1860^[a] – a rozpropagowane zostało w szczególności w twórczości Floriana Biesika na początku XX wieku^[12][13]. Wzmianki o etnojęzykowych związkach Wilamowian z Holendrami czy Anglikami pojawiają się również w pierwszych opracowaniach popularnonaukowych dotyczących miasteczka i jego języka (Monografia miasteczka Wilamowic Józefa Latosińskiego z 1909, Narzecze wilamowickie Ludwika Młynka z 1907)^[12]. Podkreślanie nieniemieckich korzeni nabrało szczególnego znaczenia w kontekście politycznym po II wojnie światowej^[14][15]. W dyskursie popularnym narracja o „wilamowskich Flamandach” jest obecna do dziś^[16][17].

Z „mitem flamandzkim” polemizował już w latach 30. XX wieku Hermann Mojmir, autor dwutomowego słownika wilamowskiego (i prywatnie brat Floriana Biesika), podkreślając bliskość mowy Wilamowic do innych gwar śląsko-niemieckich, w szczególności szywałdzkiej^[18]. Jako dialekt niemiecki rozpatrywali wilamowszczyznę Adam Kleczkowski (1920^[19], 1921^[20]), Maria Lasatowicz (1992^[21]) czy Norbert Morciniec (1995^[22]). W niemieckim podręczniku dialektologicznym z 1983 Wilamowice zaklasyfikowane są jako „starośląska wyspa językowa” w obrębie dialektów środkowoniemieckich, wspólnie z Bielskiem-Białą, Hołdunowem, Gościęcinem i Szywałdem^[23]. Autorzy gramatyki wilamowskiej z 2016 wskazują, że „większość cech językowych sytuuje [wilamowszczyznę] w gałęzi wschodniośrodkowoniemieckiej, aczkolwiek wpływ innych dialektów germańskich, przede wszystkim dolnoniemieckich, jest całkiem zauważalny” oraz że przodkowie Wilamowian wywodzą się najprawdopodobniej z obszaru nad środkowym Renem i Menem, ale wśród osadników mogli pojawić się również pierwotni mieszkańcy innych regionów^[24].

Wielowiekowe kontakty językowe z polszczyzną w jej standardowej i dialektalnej postaci odcisnęły silne piętno na wilamowskiej fonologii, gramatyce, składni i leksyce. Zapożyczenia są obecne nawet w najbardziej podstawowej warstwie słownictwa (np. kłop – 'mężczyzna'; dźjada – 'dziadek') i występuje wiele wyrazów skonstruowanych hybrydowo (np. obrozła – 'obrazek', wyraz słowiański w polskiej postaci gwarowej z germańską końcówką zdrobnienia; gejźe – 'idźże', wyraz germański ze wzmocnieniem -że typowym dla dialektu małopolskiego). Do charakterystycznych cech systemowych paralelnych z językiem polskim należy np. podwójna negacja czy występowanie wołacza^[18][7][25]. Według Alexandra Andrasona współczesny wilamowski wykazuje cechy germańsko-słowiańskiego języka mieszanego^[26].

W ostatnich dziesięcioleciach nastapiła ewolucja w postrzeganiu mowy wilamowskiej. Wziąwszy pod uwagę kryteria socjolingwistyczne, w latach 90. XX wieku spopularyzowany został w odniesieniu do niej termin etnolekt, współcześnie natomiast zdecydowana większość badaczy uznaje wilamowski za odrębny język^[18]. Brak wzajemnej zrozumiałości z językiem niemieckim, odrębna tożsamość użytkowników (nieidentyfikujących się z Niemcami), niezależne piśmiennictwo na bazie własnej ortografii i prowadzone działania rewitalizacyjne stanowią najważniejsze argumenty za odrębnością wilamowskiego, który w relacji z niemieckim można określić jako Ausbausprache^[27][28].

Historia

Florian Biesik

Etnogeneza Wilamowian wiąże się z kolonizacją na prawie niemieckim w XIII wieku. Pierwsza pisemna wzmianka o Wilamowicach pochodzi z 1325, miejscowość została wtedy określona jako Novovillamowicz w odróżnieniu od Antiquo Willamowicz – dzisiejszej Starej Wsi, skąd przenieśli się pierwsi osadnicy^[29][28][12]. Początkowo była to część bielsko-bialskiej wyspy językowej, która w swoim pierwotnym kształcie obejmowała kilkadziesiąt miejscowości na terenie księstwa cieszyńskiego i księstwa oświęcimskiego. W kolejnych stuleciach doszło jednak do stopniowej polonizacji szeregu z nich, w tym Starej Wsi czy Pisarzowic, co doprowadziło do ukształtowania się Wilamowic jako zupełnej enklawy, rozwijającej się niezależnie od wsi w ścisłym sąsiedztwie Bielska i Białej^[30][31]. Podczas gdy tam w XIX wieku upowszechniła się niemiecka tożsamość narodowa, a lokalną mowę postrzegano jako „chłopski” (päuersch) dialekt niemiecki^[32][33], Wilamowianie silnie podkreślali swoją odrębność, a ważnym elementem tożsamości było przywiązanie do państwowości austro-węgierskiej^[34][18]. Na ukształtowanie się odrębnej grupy etnicznej silny wpływ miała powszechna aż do czasów II wojny światowej endogamia^[35]. W 1880 etnolektem wilamowskim posługiwało się 92% mieszkańców miasteczka (1525 osób), w 1890 – 72% (1271 osób), w 1900 – 67% (1152 osób), a w 1910 – 73% (1300 osób)^[36]. Jako że Wilamowice wchodziły w tym czasie w skład Galicji, językiem administracji, szkolnictwa i kościoła stał się język polski, co sprzyjało procesom polonizacyjnym^[34][36]. Równolegle obecny był jednak w życiu mieszkańców standardowy język niemiecki (w 1912 powstała obok polskiej również niemiecka szkoła podstawowa^[36]), powszechna była trójjęzyczność: wilamowski w życiu codziennym, polski i niemiecki w obiegu oficjalnym oraz kontakcie z obcymi^[37]. W spisach powszechnych w okresie międzywojennych narodowości niemieckiej w Wilamowicach – inaczej niż w gminach przyległych do Bielska i Białej – niemal nie deklarowano: w 1921 uczyniło tak dwadzieścia jeden osób, a w 1930 jedynie trzy^[38]. Jednak podczas drugiej wojny światowej około trzy czwarte mieszkańców miasteczka zostało przypisanych do jednej z kategorii Deutsche Volksliste^[39].

Wilamowski funkcjonował przez wieki przede wszystkim w mowie i rzadko był zapisywany. Początki literatury wilamowskiej łączą się z postacią Floriana Biesika (1850–1926), który dużą część życia spędził w Trieście i tam na emeryturze (począwszy od 1913) zaczął tworzyć teksty poetyckie po wilamowsku^[40]. Znanych jest kilkanaście utworów, część z nich została opublikowana przez Heinricha Andersa w 1933 jako zbiór Gedichte von Florian Biesik in der Mundart von Wilamowice, część dopiero po odnalezieniu oryginalnego rękopisu przez Tomasza Wicherkiewicza w 1989^[41]. W szczególności wyróżnia się liczący 2104 wersów poemat Uf jer wełt (Na tamtym świecie) wzorowany na Boskiej komedii Dantego^[42][43]. Na potrzeby swoch tekstów Biesik opracował własną pisownię korzystającą ze znaków polskiego alfabetu, lepiej według niego odpowiadających wymowie wilamowskiej niż ortografia niemiecka. Stworzenie literackiej postaci języka wilamowskiego było ambicją otwarcie artykułowaną przez Biesika, mocno podkreślającego etniczną i językową odrębność Wilamowian^[44][45].

Kres powszechnemu użyciu języka wilamowskiego przyniosły represje wobec Wilamowian po II wojnie światowej. Pod pretekstem oskarżeń o kolaborację („podpisanie folkslisty”) wiele rodzin zostało wyrzuconych ze swoich gospodarstw i domostw przez mieszkańców okolicznych, etnicznie polskich wsi za przyzwoleniem miejscowych władz^[46], kilkadziesiąt osób zesłano na roboty przymusowe do ZSRR, inni trafili do obozów pracy na terenie Polski i więzień polskiej bezpieki, dochodziło do licznych aktów przemocy^[47]. 1 kwietnia 1945 (Wielkanoc) odczytany został w wilamowskim kościele następujący komunikat: By raz na zawsze usunąć odrębności i przyśpieszyć proces całkowitej asymilacji – wszak wilamowianie zawsze podawali się za Polaków – z dniem dzisiejszym zakazuje się używania tak w rodzinach, jak i prywatnych rozmowach, gwary wilamowskiej oraz używania odrębnych strojów wilamowskich^[48]. Mimo że zakaz został później zniesiony, powojenne prześladowania pozostawiły traumę, która doprowadziła do zaniku międzypokoleniowego przekazu języka. Stosunek do wilamowszczyzny po 1945 badacze ilustrują w ten sposób: W dekadach powojennych język i jego używanie były dla starszych przypomnieniem dawnej traumy, dla średniego pokolenia wyśmiewaną oznaką niepożądanej odmienności, a dla wnuków niezrozumiałym symbolem przestarzałej „dziadkowości”^[49]. Gdy w latach 80. i 90. XX wieku wzrosło zainteresowanie naukowe i medialne Wilamowicami, lokalna mowa była postrzegana jako nieuchronnie skazana na wymarcie^[49][50]. W 2003 szacowano liczbę jej użytkowników na około stu, spośród nich wszyscy mieli powyżej 60 lat (ponadto wilamowskim w pewnym stopniu władało dwóch czterdziestolatków wychowywanych przez wilamowskojęzyczne babcie)^[51].

Tymoteusz Król i Justyna Majerska-Sznajder w stroju wilamowskim (2012)

Zanik języka wilamowskiego został zahamowany w związku z działaniami rewitalizacyjnymi podejmowanymi od początku XXI wieku. Szczególną rolę odgrywa w nich Tymoteusz Król (* 1993, publicznie używa również wilamowskiego imienia i przydomka: Tiöma fum Dökter^[52][53]), który nauczył się języka w dzieciństwie od swojej sąsiadki-opiekunki i już we wczesnym wieku poświęcił się nagrywaniu rodzimych użytkowników oraz popularyzacji wiedzy o języku, a dziś kontynuuje tę działalność jako profesjonalny etnolog i czołowy lokalny aktywista^[54][55][56]. W 2004 zorganizowane zostały pierwsze lekcje języka wilamowskiego dla dzieci, które prowadził Józef Gara (1929–2013), będący również pierwszym po latach autorem wilamowskiej poezji^[54]. Gara opracował też słownik i współpracował w latach 2012–2013 ze stowarzyszeniem Wikimedia Polska przy dokumentacji wymowy wilamowskiej^[57][58]. Język wilamowski zaczął pojawiać się w przestrzeni publicznej miasteczka (w 2011 ustawiono dwujęzyczne witacze, a w 2016 powstała trasa turystyczna oznaczona tablicami z informacjami po polsku, angielsku i wilamowsku) oraz w internecie, w szczególności w mediach społecznościowych^[59]. W drugiej dekadzie XXI wieku ukazało się szereg publikacji po wilamowsku, m.in. poemat S'ława fum Wilhelm autorstwa Tymoteusza Króla (2011), elementarz Wymysiöejer fibl opracowany przez Justynę Majerską-Sznajder (2014), podręcznik Heći Peći autorstwa Tymoteusza Króla, Justyny Majerskiej-Sznajder i Tomasza Wicherkiewicza (2016), rozmówki polsko-wilamowskie Kuzwer. Frewer. Łahwer. Ym Wymysiöeryśa przygotowane przez Tymoteusza Króla i Justynę Majerską-Sznajder (2018) oraz tłumaczenie Małego Księcia (Der Kliny Fjyśt) autorstwa Tymoteusza Króla i Joanny Maryniak (2019)^[3]. Od 2013 rewitalizację języka wilamowskiego wspiera poprzez projekty grantowe Wydział „Artes Liberales” Uniwersytetu Warszawskiego^[60], na miejscu z kolei najważniejszą organizacją zaangażowaną w te działania jest istniejące od 2000 Stowarzyszenie Na Rzecz Zachowania Dziedzictwa Kulturowego Miasta Wilamowice „Wilamowianie”^[9].

W 2016 liczbę rodzimych użytkowników wilamowszczyzny szacowano na 25, a na 350 liczbę osób znających ten język biernie^[9]. Efektem działań rewitalizacyjnych jest pojawienie się w ostatnim czasie tzw. nowomówców (new speakers) – młodych osób, które podjęły się nauki języka przodków^[61]. Niemniej wilamowski pozostaje językiem klasyfikowanym przez UNESCO jako „poważnie zagrożony wymarciem” (severely endangered)^[62], a według niektórych opracowań wręcz jako „wymierający” (dying) czy „niemal wymarły” (nearly extinct)^[63]. Od 2015 podejmowane są próby nadania mu statusu języka regionalnego w rozumieniu ustawy z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym, pozostają one jednak bezskuteczne^{[4][64][65][8][66]}.

Przykładowe teksty

Poemat Uf jer wełt

Pierwszych dwanaście wersów poematu w zapisie oryginalnym na podstawie rękopisu Floriana Biesika, zgodnie ze współczesną ortografią (ustandaryzowaną przez Tymoteusza Króla), oraz w tłumaczeniu polskim umieszczonym w serwisie Dziedzictwo językowe Rzeczypospolitej^[67].

Mały Książę (Der Kliny Fjyśt)

Początek pierwszego rozdziału Małego Księcia w tłumaczeniu Tymoteusza Króla i Joanny Maryniak (2019)^[68] i porównanie z wersją niemiecką (Ulrich Bossier, 2016)^[69] oraz polską (Agata Kozak, 2021)^[70].

Podstawowe zwroty

Wybrane podstawowe zwroty, wersja wilamowska zaczerpnięta z rozmówek Kuzwer. Frewer. Łahwer. Ym Wymysiöeryśa (Tymoteusz Król i Justyna Majerska-Sznajder, 2018)^[71].

Wilamowski w przestrzeni publicznej

• 

  Dwujęzyczny witacz

• 

  Tablica informacyjna o kościele w Wilamowicach

• 

  Tablica informacyjna o ratuszu w Wilamowicach

• 

  Mapa z wilamowskimi nazwami miejscowymi

• 

  Odmiana słowa kochać po wilamowsku, Marsz Równości w Bielsku-Białej 2021

• 

  Napis Zawsze różnorodne po niemiecku, wilamowsku i śląsku, Marsz Równości w Bielsku-Białej 2021

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Alexander Andrason, Tymoteusz Król: A Grammar of Wymysorys. Duke University, Slavic and East European Language Resource Center – SEELRC, 2016. (ang.).
• Grzegorz Chromik. Wilmesau/Wilamowice – die noch existente Sprachinsel im schlesisch-kleinpolnischen Grenzraum und die Legende über ihren niederländischen Ursprung. „Lingustica”. 60(2), s. 45–63, 2020. DOI: 10.4312/linguistica.60.2.45-63. (niem.). 
• Justyna Majerska-Sznajder. Rozwój i stan krajobrazu językowego: Przypadek języka wilamowskiego. „Adeptus”. 14, 2019. DOI: 10.11649/a.1981. (pol.). 

• Maciej Mętrak: Wilamowice – przywracanie języka, przywracanie pamięci. W: Język jako świadectwo kultury dawnej i współczesnej. Stanisław Cygan (red.). Kielce: Instytut Filologii Polskiej Uniwersytetu Jana Kochanowskiego, 2016, s. 127–134. ISBN 978-83-944748-0-5. (pol.).
• Maciej Mętrak: Wymysorys (Vilamovicean) and Halcnovian: Historical and Present-Day Sociolinguistic Situation of Microlanguages in a Southern-Polish Language Island. W: Slovani od preloma 19. in 20. stoletja do danes: jezikovne, zgodovinsko-politične spremembe in književni doprinos. Lidija Rezoničnik, Nina Zavašnik (red.). Ljubljana 2019: Študentska sekcija Zveze društev Slavistično društvo Slovenije, 2019. ISBN 978-961-6715-32-4. (ang.).
• Tomasz Wicherkiewicz: The Making of Language: The Case of the Idiom of Wilamowice, southern Poland. Berlin – New York: Moyton de Gruyter, 2003, seria: Trends in Linguistics. Documentation 19. ISBN 3-11-017099-X. (ang.).
• Tomasz Wicherkiewicz, Tymoteusz Król, Justyna Olko. Awakening the Language and Speakers' Community of Wymysiöeryś. „European Review”. 26(1), 2017. DOI: 10.1017/S1062798717000424. (ang.). 
• Tomasz Wicherkiewicz. Mikroliteratura mikrojęzyka mikrospołeczności. Wilamowice, Fliöra-Fliöra i ich literatura. „Litteraria Copernicana”. 30(2), s. 113–124, 2019. DOI: 10.12775/LC.2019.023. (pol.). 

Linki zewnętrzne

• Baza informacji o języku wilamowskim na portalu Dziedzictwo językowe Rzeczypospolitej tworzonym przez Wydział Neofilologii UAM
• Revitalizing Endangered Languages – portal projektu grantowego poświęconego rewitalizacji języka wilamowskiego, łemkowskiego i nahuatl
• Słownik języka wilamowskiego w Wikisłowniku
• Słownik wilamowski Hermanna Mojmira (1930–1936) w zbiorach Wikimedia Commons
• Narzecze wilamowickie Ludwika Młynka (1907) w Wikiźródłach
• Monografia miasteczka Wilamowic Józefa Latosińskiego (1909) w bibliotece cyfrowej Polona
• Monografie Adama Kleczkowskiego: Dialekt Wilamowic w zachodniej Galicji: fonetyka i fleksja oraz Dialekt Wilamowic w zachodniej Galicji: składnia (szyk wyrazów) w bibliotece cyfrowej Polona