Język wołoski

Język wołoski – umowna nazwa grupy dialektów, którym posługiwali się Wołosi po wywędrowaniu ze swojej bałkańskiej kolebki w średniowieczu. Genetycznie zaliczyć go należy do grupy języków wschodnioromańskich.

Językoznawcy wyróżnili języki wschodnioromańskie ze względu na znaczny wpływ nań języków słowiańskich zarówno w warstwie leksykalnej jak i w gramatyce[potrzebny przypis] (por. Słowianie daccy). Wpływ ten był tak silny, że niektórzy badacze podnoszą kwestię kreolskości dialektów (i etnolektów) wołoskich. Dla przykładu: język proto-rumuński jeszcze w połowie XIX w. uważany był za słowiański i zawierał słowa pochodzące z języków[1]:

Język wołoski nie został do tej pory dostatecznie zbadany, nie powstały słowniki tego języka. Etymolodzy posługują się wyłącznie analogiami do współczesnego języka rumuńskiego, który nie dość, że jest odległy od języka wołoskiego o 1000 lat rozwoju[potrzebny przypis], to uległ znacznym wpływom węgierskim i tureckim, a w XIX wieku został poddany celowym działaniom reromanizacyjnym.

Pochodzenie

Zasadniczo dialekty wołoskie wywodziły się z łaciny, ale w formie odległej od klasycznej łaciny antycznej; będąc kontynuacją łaciny ludowej („wulgarnej”). Przyjmuje się, że były one linią rozwojową hipotetycznego języka starorumuńskiego, używanego między VII a IX wiekiem[2].

Badania nad słownictwem dowodzą, że język wołoski powstał wśród zromanizowanych Ilirów i Traków, zapewne na terenach Epiru, Tesalii i zachodniej Macedonii. Tereny te były mocno zromanizowane, gdyż panowanie rzymskie w Macedonii, Epirze oraz na wybrzeżu dalmatyńskim sięga II w. p.n.e[3].

Brak jest natomiast w języku wołoskim zapożyczeń wschodniogermańskich, stąd wątpliwa wydaje się teoria o jego dackim pochodzeniu. Poza tym liczne źródła historyczne mówią o całkowitej ewakuacji Rzymian z Dacji[3].

Zapewne ok. VI wieku Wołosi przekroczyli Dunaj, a ich język uległ dużemu wpływowi języka napływających z północy Słowian. Proces ten pogłębiło również przyjęcie chrześcijaństwa z językiem obrzędowym staro-cerkiewno-słowiańskim[3].

Wymieszanie się czynników iliryjskich, trackich, romańskich, słowiańskich, greckich oraz tureckich (Protobułgarzy) przesądziło o kreolskim charakterze języka wołoskiego.

Mapa Półwyspu Bałkańskiego z zaznaczonymi terenami zamieszkiwanymi współcześnie przez ludy wschodnioromańskie.

Współczesne języki wołoskiego pochodzenia

Współcześnie funkcjonują cztery języki wschodnioromańskie wyodrębnione z języka wołoskiego[3]:

Wyodrębniły się one w drugiej połowie I tysiąclecia n.e. Mimo wspólnego pochodzenia nie są one jednak wzajemnie zrozumiałe[3].

Język średniowiecznych Wołochów odróżnić należy od współczesnego języka rumuńskiego, który powstał w XIX wieku na drodze unifikacji dialektów Wołoszczyzny i Mołdawii oraz intensywnych reform polegających na ich re-romanizacji (uklasycznieniu).

Traktowanie wszystkich języków wschodnioromańskich jako dialektów języka rumuńskiego jest nieporozumieniem. Z faktu, że jedynie język rumuński wykształcił się do formy języka literackiego, nie wynika że niezależnie powstałe pokrewne mu języki są jego dialektami.

Przewiduje się że Istrorumuni i Meglenorumuni nie przetrwają jako odrębne grupy etniczne, a ich języki wygasną w ciągu najbliższych kilkudziesięciu lat[3]. Podejmowane są natomiast próby standaryzacji etnolektów Arumunów zamieszkujących Epir, jednakże działania te są już mocno spóźnione (o co najmniej wiek) oraz spotykają się z utrudnieniami ze strony rządu w Atenach. Co ważniejsze, liczba ich użytkowników jest już zbyt mała (kilka – kilkadziesiąt tysięcy?) i to skupionych w peryferyjnych wioskach, bez elit i własnego szkolnictwa.

Wpływ na język polski

Na skutek trwających od XII do XVI wieku migracji i osadnictwu Wołochów na obszarze Karpat liczne słowa wołoskiego pochodzenia zostały zapożyczone do większości języków Europy Środkowej, szczególnie do dialektów języka ruskiego oraz do gwar góralskich. Przykładowo w gwarze górali spod Babiej Góry używane są słowa:

  • baca – główny pasterz
  • bryndza – ser owczy
  • gielet – naczynie do dojenia owiec
  • honielnik – pomocnik pasterzy
  • jarka – owca, która nie miała młodych
  • juhas – pomocnik bacy
  • kierdel – stado owiec
  • klag – podpuszczka z żołądka cielęcego
  • koliba – przenośny szałas, nocowali w nim pasterze
  • kornuta – rogata owca
  • koszar – owcza zagroda
  • mraźnica – owcza zagroda z drzew iglastych
  • redyk – spędzanie owiec z hal
  • strąg – spędzanie owiec do udoju
  • styra – owca hermafrodyta
  • szałas – pomieszczenie dla pasterzy
  • wetula – starsza owca lub koza
  • żentyca – serwatka z owczego mleka

Na całym obszarze migracji spotykane też są powszechnie nazwy geograficzne pochodzenia wołoskiego[4][5]. Ze względu na postępującą asymilację osiadłej ludności wołoskiej ze słowiańskimi mieszkańcami Zachodnich Karpat i wzajemne mieszanie się zasobów słownictwa, trudno dzisiaj w wielu przypadkach jednoznacznie stwierdzić bezpośrednio wołoską etymologię.

Przypisy

  1. Alexandru Cihac: Słownik Etymologiczny
  2. Juliusz Demel: Historia Rumunii, wyd. I, 1970, s. 82
  3. a b c d e f Tadeusz A. Olszański: Wołosi – zapomniany lud Bałkanów, w: „Płaj”. Almanach karpacki, nr 21 (jesień 2000), ISSN 1230-5898 (zob. fragm.)
  4. Wojciech Krukar: Przyczynek nazewniczy do historii osadnictwa dorzecza górnego Sanu [1]
  5. dr. Simona Condurateanu: Istorie şi toponimie românească în Carpaţii situaţi în afara României, Dacia Magazin nr 58, maj 2008, [2]

Media użyte na tej stronie

Nuvola apps important orange.svg
Autor: David Vignoni (original), Bastique (SVG), Rocket000 (recolored), Licencja: LGPL
Orange warning icon.
Map-balkans-vlachs.png
Autor: Olahus, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Map of the Balkans with regions inhabited by Romanians/Vlachs (Eastern Romance speakers) highlighted. Please note that not in all the regions highlighted, Romanian language is used by the majority of speakers. In some regions it only notes presence of a minority Romanian-speaking community. Regions inhabited by Daco-Romanian speakers in green, Aromanians in red, Megleno-Romanians in yellow, Istro-Romanians in pink (far west in modern day Croatia).