Języki czadyjskie

Zasięg języków czadyjskich

Języki czadyjskierodzina języków afroazjatyckich, do której należy m.in. zachodnioafrykański język hausa[1][2]. Do rodziny czadyjskiej zalicza się oprócz hausa ponad 150 języków[3] używanych w północnej Nigerii, w północnym Kamerunie i w Republice Czadu na południe i południowy wschód od jeziora Czad[4].

Cechy charakterystyczne

Cechą charakterystyczną języków rodziny czadyjskiej jest ich tonalność[4], obserwowana m.in. w hausa[2]. Rodzaje i liczba tonów są jednak zróżnicowane w zależności od języka[5].

Większość języków tej rodziny charakteryzuje się też występowaniem – oprócz spółgłosek dźwięcznych i bezdźwięcznych – także spółgłosek glottalizowanych. W wielu językach czadyjskich zwarcie krtaniowe pełni funkcję rozróżniania fonemów, uważa się jednak, że jest to cecha wtórna i nie można jej rekonstruować w prajęzyku protoczadyjskim.

W znanych językach czadyjskich liczba samogłosek waha się od dwóch[4] (język mandara[5]) do dziewięciu (tangale). Harmonia wokaliczna jest rzadka.

Szyk wyrazów w zależności od języka i epoki realizuje model VSO lub SVO[4].

Pochodzenie

Języki czadyjskie są rodziną językową, pochodzą więc od wspólnego prajęzykajęzyka protoczadyjskiego. Za ich praojczyznę uznaje się zwykle tereny wokół jeziora Czad. Istnieje jednak kilka rozbieżnych teorii dotyczących chronologii wyodrębniania się języka prodoczadyjskiego i poszczególnych języków rodziny z języka protoafroazjatyckiego – wspólnego przodka języków afroazjatyckich, do których należą czadyjskie. Joseph Greenberg postuluje na przykład, że języki te wykształciły się najpóźniej w VIII tysiącleciu p.n.e. Odmienną chronologię przedstawia natomiast Herrmann Jungraithmayr, argumentując, że badania paleoklimatyczne wskazują na pogorszenie się warunków życia człowieka na północ od jeziora Czad dopiero na przełomie VI i V tysiąclecia p.n.e. Jungrathmayr tam właśnie umiejscawia praojczyznę ludów czadyjskich i każe im wędrować stamtąd na wschód i południe.

Zróżnicowanie języków czadyjskich i kontakty językowe

W porównaniu z innymi podrodzinami języków afroazjatyckich języki czadyjskie wykazują się dużą różnorodnością. Podczas gdy niektóre języki z rodziny kuszyckiej czy semickiej są do siebie tak podobne, że uznaje się często za dialekty, niektóre języki czadyjskie są często ledwo rozpoznawalne jako takie. Wynika to z uwarunkowań geograficzno-etnograficznych regionu Środkowego Sudanu, gdzie języki te koegzystowały przez tysiąclecia z niespokrewnionymi z nimi językami nilo-saharyjskimi i nigero-kongijskimi. Tereny te, położone w obszarze dorzeczy Nigru, Benue i Szari-Logon oraz w okolicach jeziora Czad, odznaczały się w głębokiej starożytności dużo wilgotniejszym klimatem niż obecnie. Tworzyło to sprzyjające warunki do osiedlania się tam różnorodnych grup etnicznych. Dodatkowo sawannowe równiny sprzyjały wędrówkom ludów, tak z zachodu na wschód, jak i ze wschodu na zachód. Przyczyniło się do naznaczenia języków czadyjskich silnym wpływem sąsiednich rodzin językowych.

W obrębie samej rodziny afroazjatyckiej języki czadyjskie mają najwięcej cech wspólnych z rodziną kuszycką i rodziną berberyjską.

Klasyfikacja wewnętrzna

Ze względu na fakt, że języki czadyjskie są – z wyjątkiem hausa – stosunkowo słabo poznane, istnieje kilka różnych teorii na temat ich wewnętrznej klasyfikacji.

Według najnowszej klasyfikacji Paula Newmana z 1990 roku istnieją cztery główne gałęzie rodziny języków czadyjskich:

  • języki zachodnioczadyjskie (z językami: hausa, gwandara, bole, angas, ron i in.)
  • języki biu-mandara (z językami musgu, kotoko, mandara, tera i in.)
  • języki wschodnioczadyjskie (z językami somrai, nancere, kera, dangla, mokulu, sokoro i in.)
  • języki masa (z językami masa, zime i in.)

Powyższe gałęzie dzielą się według tej klasyfikacji na podgałęzie, grupy i języki. Dokładniejszą klasyfikację przedstawiono w artykułach dotyczących tych jednostek.

Do wcześniejszych klasyfikacji zaliczają się m.in. hipotezy Herrmanna Jungrathmayra i Josepha Greenberga:

Herrmann Jungraithmayr wydzielił tylko trzy podrodziny:

  • zachodnią (z językiem hausa)
  • centralną (z językiem musgu)
  • wschodnią

Joseph Greenberg wyodrębnił natomiast aż dziewięć podrodzin:

  • hausa-gwandara
  • kotoko
  • bata-margi
  • hina-gisiga
  • gidar
  • mandara
  • musgu
  • bana-masa
  • somraj-mubi

Ponieważ języki czadyjskie są ogółem słabo poznane, a w większości nawet nieopisane, żadna z klasyfikacji – łącznie z klasyfikacją P. Newmana – nie może być uznana za ostateczną.

Zobacz też

Przypisy

  1. Zbigniew Gołąb, Adam Heinz, Kazimierz Polański: Słownik terminologii jezykoznawczej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1968, s. 226-227.
  2. a b Hausa language, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2017-12-16] (ang.).
  3. czadyjskie języki, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2017-12-16].
  4. a b c d Chadic languages, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2017-12-16] (ang.).
  5. a b Chadic Languages. languagesgulper.com. [dostęp 2017-12-16]. (ang.).

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Afroasiatic languages-en.svg
Autor: Miskwito, Licencja: CC BY-SA 3.0
English version of Afroasiatic german.svg. Map showing the distribution of five of the six major subfamilies belonging to the Afroasiatic (Afrasian, Hamito-Semitic) language family (the sixth, ancient Egyptian, is extinct except for liturgical use of Coptic). Data according to: [1] * Schuh, Russell (2003) 'Chadic overview', in M. Lionel Bender, Gabor Takacs, and David L. Appleyard (eds.), Selected Comparative-Historical Afrasian Linguistic Studies in Memory of Igor M. Diakonoff, LINCOM Europa, 55–60. *Bernd Heine, Thilo C. Schadeberg und Ekkehard Wolff (eds.), Die Sprachen Afrikas. Buske, Hamburg 1981, ISBN 3-87118-496-9