Języki goidelskie

Języki goidelskie – podgrupa języków celtyckich w obrębie języków indoeuropejskich.

Grupa ta jest reprezentowana przez języki:

• staroirlandzki †
• średnioirlandzki †
• irlandzki (1,6 mln, ale 260 tys. mówiących codziennie)
• szkocki (65 tys.)
• manx †⁺ (1,6 tys., 54 jako ojczysty)

Język staroirlandzki jest najstarszą formą języka tej podgrupy, od której wywodzą się jej współczesne języki.

Terminologia

Pomimo faktu, że do nazw języków: „irlandzkiego” i „manx” często dodawane jest określenie „celtycki” (ponieważ są w swej istocie językami Celtów/goidelskimi), użycie tego określenia jest zbędne. Tłumaczy się to tym, że terminy: „irlandzki” i „manx”, kiedy odnosimy się do kategorii samego języka (tak jak w wyrażeniu: „Mówić po irlandzku”), mają ścisłe powiązanie tylko z tymi językami. Równocześnie, możemy odnosić się do języka szkockiego jako germańskiego i dlatego „szkocki” może dotyczyć kwestii kompletnie niezwiązanych z Celtami. Słowo „celtycki”, samo w sobie, może być czasami stosowane zamiennie ze „szkockim celtyckim” (głównie w Szkocji), co wydaje się być niejednoznaczne.

Określenia na te języki zawarte w samych językach (Gaeilge/Gaolainn/Gaelic w irlandzkim, Gaelg/Gailck w manx i Gàidhlig w szkockim celtyckim) pochodzą ze staroirlandzkiego słowa Goídelc, którego źródłem jest starowalijskie Guoidel oznaczające  „pirat, najeźdźca”.

Prehistoryczne innowacje języków goidelskich

Fonologia

1)      powstanie akcentu inicjalnego, który wywołał redukcję samogłosek nieakcentowanych i wygłosowych, zachowanych jeszcze w napisach ogamicznych, np.: IGENA→ sirl. ignen „córka”, CUNAGUSS-OS (gen.sg.);

2)      powstanie samogłosek nosowych į ę ą  ǫ ų z odpowiednich ustnych + nt, nk (np.: MACCVDECCETI por. sirl. cét „sto” – wal. cant.; TOGITTACC à tocad „los”, por. pbryt. Tunccetace), które następnie uległy denazalizacji, przy czym ą i ę dały é, np.: sirl. cétal „pieśń”;

3)      paralelne wydłużenie samogłoski po zaniku k, g, t, d przed płynną (pozycja lenicyjna) w epoce poogamicznej, np. MAGLI → mál „książę”;

4)      metafonia u, i oraz e, o i epenteza wygłosowych –i, -u.

W czasach historycznych  (VI-X w n.e.) dokonały się kolejne zmiany na całym obszarze goidelskim, m.in.:

5)      dyftongizacja é→ ía i ó→úa;

6)      przejście w proliktykach t-, k-, s-, w d-, g-, Ø- ;

7)      zmiana mb, nd w m(m), n(n) pod akcentem ;

8)      paralelna, ale różnie zrealizowana tendencja do anaptyksy w sąsiedztwie samogłosek płynnych oraz dyftongizacja samogłosek płynnych oraz dyftongizacja samogłosek krótkich przed płynną.

Morfosyntaktyka

System goidelski ukształtował się w epoce przedhistorycznej i do XIII w. n. e. (nie licząc zaniku neutrum) nie uległ większym zmianom. Dopiero później nastąpiły znaczne uproszczenia:

1)      zanik infiksów i sufiksów zaimkowych;

2)      zanik różnic akcentowych w czasowniku (uogólnienie pozycji inicjalnej);

3)      tendencja do nieodróżniania końcówek  „łącznych” od „absolutnych”;

4)      zanik deponentiów;

5)      ograniczenie copuli do 3 sg.;

6)      powstanie koniugacji peryfrastycznej;

7)      naruszenia składni zgody.

Różnice pomiędzy podgrupami

Różnice pomiędzy grupą zachodnią (język irlandzki) a wschodnią (szkocka manx, częściowo pn.-wsch. Irlandzki) pojawiają się w X w. Grupa zachodnia jest bardziej zachowawcza. Do innowacji grupy wschodniej należy:

1)      skrócenie nieakcentowanych samogłosek długich;

2)      zmiana tn, kn w tr, kr;

3)      prawie zupełny zanik fleksji nominalnej  w manx i dialektach szkockich;

4)      użycie praesens w funkcji futurum;

5)      nowe wyrazy gramatyczne (np.: na jako relativum, cha w roli negacji, ann po verbum substantivum.

Do osobliwości języka szkockiego zaliczyć można :

1)      preaspirację preaspirację;

2)      nową nazalizację;

3)      rozbudowę partykuł werbalnych.

Cechy języka manx :

1)      nowa lenicja śródwyrazowa;

2)      zmiana m(m), n(n)  w bm, dn;

3)      nieodróżnianie form subiektywnych od obiektywnych w zaimku osobowym.

Mimo tych różnic języki nowogoidelskie wykazują uderzający paralelizm rozwojowy do czasów nam współczesnych^[1].

Przypisy