Języki północnohalmaherskie

Języki północnohalmaherskie
Obszar

Moluki Północne (Indonezja)

Użytkownicy

ludy północnohalmaherskie

Liczba mówiących

350 tys. (pocz. XXI w.)

Klasyfikacja genetyczna

języki zachodniopapuaskie

  • języki północnohalmaherskie
Prajęzyk

(▾) prapółnocnohalmaherski

Podział

• języki galela-loloda
• języki sahu
• języki ternate-tidore
• język zachodniomakiański

Kody rodziny językowej
Glottolognort2923
Występowanie
Ilustracja
Rozprzestrzenienie rodziny językowej (fr.)
(klasyfikacja serwisu Glottolog, wersja 4.6)
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unicode.

Języki północnohalmaherskie[1] – rodzina języków używanych w północnej części Moluków w Indonezji (prowincja Moluki Północne). Zasięg ich występowania obejmuje północną część wyspy Halmahera oraz okoliczne mniejsze wyspy: Ternate, Tidore, Makian (zachodni fragment) i Morotai[2]. Rozprzestrzeniły się też na wyspy Bacan i Obi. Są geograficznie otoczone przez niespokrewnione języki austronezyjskie[3][4]. Według danych szacunkowych z początku XXI wieku posługuje się nimi 350 tys. osób[5].

Ich pochodzenie jest niejasne. Są zupełnie odrębne od większości języków kraju[6]. Tworzą jedną z peryferyjnych rodzin tzw. języków papuaskich w Indonezji, obok języków timor-alor-pantar z wysp Timor, Alor i Pantar[7][8]. Przypuszczalnie obie te rodziny stanowią pozostałość po pierwotnych nieaustronezyjskich językach wschodniej Indonezji[8]. Przez długi czas uważano, że nie są spokrewnione z żadnymi innymi językami, ale w XX wieku zdołano je powiązać z pewnymi językami Nowej Gwinei, w ramach fyli zachodniopapuaskiej[9]. O ile nie są pokrewne językom austronezyjskim, to dzielą z nimi elementy struktury i leksyki, co można wytłumaczyć przenikaniem się języków tychże grup już w odległej przeszłości[10][11].

Encyklopedia Krugoswiet wymienia języki ternate, tobelo i tidore wśród najbardziej znaczących języków papuaskich w Indonezji (pod względem liczby mówiących)[12]. G. Holton i M. Klamer (2018) podają, że najwięcej użytkowników spośród języków tej rodziny ma język galela (79 tys.)[13]. Współcześnie języki regionu są wypierane przez malajski Moluków Północnych, a ich żywotność jest niepewna, m.in. ze względu na postępującą urbanizację i powszechność mieszanych małżeństw[14]. W lokalnym malajskim zaznaczyły się wpływy tychże języków, zarówno na poziomie gramatyki, jak i leksyki[15].

Stan badań i sytuacja językowa

Zalążki badań nad językami Halmahery i okolic oraz pierwsze próby określenia ich klasyfikacji przypadły na XIX wiek. Odrębność języków północnej Halmahery od języków austronezyjskich stwierdził po raz pierwszy Robidé van der Aa w 1872 roku (zwracając uwagę na ich „nieindonezyjski” charakter[16]), a w 1915 roku wykazał ten fakt lingwista Hendrik van der Veen[3][17]. Do ustanowienia ich związków z językami Nowej Gwinei przyczyniły się prace językoznawców Wilhelma Schmidta i H.K.J. Cowana[9][18]. Podobieństwa w systemie zaimków wskazują na ich pokrewieństwo z językami zachodniej Ptasiej Głowy (West Bird’s Head, WBH)[19]. Istnieje też mało liczna grupa potencjalnych wyrazów pokrewnych[20]. Na uwagę zasługuje fakt, że posługująca się nimi grupa ludności jest bliższa austronezyjskim ludom regionu aniżeli ludom papuaskim, zarówno pod względem kultury, jak i cech fizycznych[21]. Można przypuszczać, że zakorzeniły się na Molukach w wyniku migracji z Nowej Gwinei, prawdopodobnie wyprzedzając napływ języków austronezyjskich, po czym doszło do wymieszania ludności papuaskiej z grupami pochodzenia azjatyckiego[22]. Jak zaznacza R. Blust (2013), północne Moluki charakteryzują się złożoną historią osadnictwa i kontaktów polityczno-ekonomicznych[23].

Są jednymi z najwcześniej opisanych języków papuaskich[24]. W 1865 roku holenderscy misjonarze związani z Utrechtsche Zendingsvereeniging rozpoczęli badania językoznawcze na Halmaherze[25]. Owocem prac dokumentacyjnych stał się szereg słowników, opisów gramatyki i zbiorów baśni ludowych[17]. Do poświęcenia uwagi tym językom skłoniła badaczy (misjonarzy i językoznawców) ich wyraźna odmienność od pozostałych języków regionu, a zarazem regularny charakter zależności dźwiękowych między nimi[26]. W pobliżu, na południowo-wschodnim wybrzeżu Halmahery (i niektórych mniejszych wyspach), występują zupełnie odrębne języki południowohalmaherskie (pochodzenia austronezyjskiego)[27][28].

Najbardziej znanym językiem północnohalmaherskim jest język ternate, o historycznie ugruntowanym znaczeniu jako lokalna lingua franca. Języki ternate i tidore, używane na wyspach o tych samych nazwach, były językami miejscowych sułtanatów – Ternate i Tidore – znanych ze swojego udziału w handlu korzennym[29][30]. Ponadto oba te języki wykształciły rdzenne (przedeuropejskie) tradycje literackie na bazie pisma arabskiego[31][32]. Rozwój piśmiennictwa w pozostałych językach północnohalmaherskich nastąpił dopiero wskutek działalności misjonarzy[33]. Pisane formy tych języków (na bazie alfabetu łacińskiego) nie są jednak dobrze rozpowszechnione. Dziś rolę lingua franca przejął lokalny język malajski[5].

Ze względu na swoje położenie geograficzne wykazują wpływy języków austronezyjskich, choć słabiej zaznaczone niż w przypadku pozostałych języków zachodniopapuaskich[34]. Pod wpływem kontaktu część z nich utraciła część swoich pierwotnych elementów gramatyki (np. tidore), inne zaś są na tyle konserwatywne, że w większym stopniu zachowują specyfikę gramatyczną tej rodziny (np. tobelo)[35][15]. W późniejszym okresie historycznym języki północnohalmaherskie, wraz ze wzrostem znaczenia tutejszych sułtanatów, stały się źródłem słownictwa dla bliskich geograficznie języków austronezyjskich. Zapożyczenia leksykalne z języka ternate-tidore przedostały się do języka taba i dialektów języka malajskiego[36]. Wpływy sięgnęły również języków Sulawesi i wysp Sangir, na południe od Filipin[37][38].

Typologia

Do charakterystycznych cech tych języków należą: szyk wyrazów SOV (podmiot dopełnienie orzeczenie), wyrażanie podmiotu i dopełnienia przy użyciu morfologii czasownika, szyk possessor-possessum w konstrukcjach dzierżawczych (określnik dzierżawczy zajmuje miejsce przed rzeczownikiem określanym) oraz obecność poimków[34][39]. W językach rodziny funkcjonują klasy rzeczowników[5][40]. Występowanie poimków i szyk SOV to cechy konserwatywne, które należą do hipotetycznej specyfiki języka prazachodniopapuaskiego i przypuszczalnie zostały z niego odziedziczone[34].

Stopień nasilenia cech kontaktowych różni się w zależności od subregionu[41]. Wpływy austronezyjskie w typologii języków północnohalmaherskich są ogółem słabsze niż w przypadku pozostałych grup zachodniopapuaskich[34]. Jednocześnie w regionie występują języki papuaskie, które zachowują rodzime słownictwo, ale na poziomie syntaktyki czerpią zasadniczo z austronezyjskiego otoczenia językowego[42]. Kontakt z malajskim i innymi niespokrewnionymi językami doprowadził np. do przekształcenia składni i morfologii języka tidore[39]. W językach tidore, ternate, sahu i zachodniomakiańskim występuje szyk zdania SVO (podmiot orzeczenie dopełnienie), bardziej typowy dla języków austronezyjskich[43][44]. W zachodniomakiańskim obecna jest harmonia samogłosek[45].

Podział wewnętrzny

Rodzina ta jest rozdrobniona dialektalnie, a granice między poszczególnymi językami są niejasne i trudne do wyznaczenia. Choć autorzy różnie określają liczbę języków wchodzących w skład rodziny, istnieje ogólna zgoda co do wewnętrznego jej podziału[17]. Różne czynniki socjolingwistyczne (związane z różnicami politycznymi czy religijnymi) sprawiają, że trudno uzgodnić liczbę wyróżnianych języków północnohalmaherskich[46]. Mogą być rozpatrywane jako kontinuum dialektalne[5].

C.L. Voorhoeve (1988) zaproponował poniższą klasyfikację (North Halmaheran stock), wyodrębniając tylko cztery języki (pierwotne nazwy tychże podano w nawiasach):[47]

  • Języki północnohalmaherskie (sensu stricto, NH family)
    • Języki galela-loloda (język północno-wschodniohalmaherski)
      • galela
      • loloda
      • modole (madole)
      • pagu (pagu-isam-toliwiku)
      • tabaru (tobaru)
      • tobelo
    • Języki sahu (język sahu)
      • sahu (tala’i-pa’disua)
      • waioli
      • gamkonora
      • ibu
    • Języki ternate-tidore (język ternate-tidore)
  • zachodniomakiański (moi) – izolat

Wpływ austronezyjski w języku zachodniomakiańskim sprawia, że ten jest szczególnie odrębny od pozostałych przedstawicieli rodziny. Voorhoeve sklasyfikował go jako odosobniony język północnohalmaherski[48][49]. Dawniej uważano, że chodzi o język austronezyjski[50], ale analiza podstawowego słownictwa nie pozwala potwierdzić takiej jego przynależności (wyrazy o podłożu austronezyjskim tworzą stosunkowo małą grupę i są zapożyczeniami)[51]. Należy go odróżnić od wschodniomakiańskiego (taba), który istotnie ma pochodzenie austronezyjskie (jest jednym z języków południowohalmaherskich[51]) i wywarł wpływ na swojego papuaskiego sąsiada[49].

Etnolekty północno-wschodniej Halmahery dzielą szereg archaicznych (przedaustronezyjskich) cech gramatyki[52]. Ponadto są zbliżone słownikowo i występuje między nimi pewien stopień wzajemnej zrozumiałości. C.L. Voorhoeve (1988) uznał je zatem za dialekty jednego języka „północno-wschodniohalmaherskiego” (North-east Halmaheran), na podstawie analizy leksykostatystycznej, chociaż nie odpowiada to identyfikacji etnicznej samych użytkowników[15] i konwencji przyjętej w wielu innych publikacjach[49]. Podobną propozycję wysunął M. Czlenow (1986), omawiając „podgrupę halmaherską”[3]. W regionie częstym zjawiskiem jest wielojęzyczność, co utrudnia określenie poziomu różnic między językami. Niemniej wykazują one znaczne różnice strukturalne i komunikacja (bez użycia języka malajskiego) nie zawsze odbywa się bez przeszkód[15]. Publikacja Ethnologue (wyd. 18, 25) umieszcza te języki w grupie galela-loloda, wyodrębniając również języki laba (loloda południowy) i tugutil[53][54]. Voorhoeve uznał tugutil za wariant tobelo, a loloda południowy za wariant galela[55][56].

Etnolekty ternate i tidore są raczej traktowane jako samodzielne języki (zwłaszcza lokalnie, ale też w części literatury), aczkolwiek dystans (Abstand) między nimi jest stosunkowo niewielki, a mówienie o językach ternate i tidore wydaje się oparte na czynnikach socjopolitycznych. Według kryterium wzajemnej zrozumiałości chodzi o odmiany jednego języka[46][57]. C.L. Voorhoeve (1988) grupuje te etnolekty jako warianty języka ternate-tidore[58] (w pracy z 1994 r. użył nazwy „język ternate”[59]), Miriam van Staden natomiast klasyfikuje je jako dwa różne języki[49], podobnie też uczynili autorzy bazy Ethnologue[46]. M. Czlenow (1986) twierdzi, że można mówić o jednym języku ternate-tidore (roboczo określonym jako podgrupa wyspiarska)[3]. Pozostałe języki północnohalmaherskie, takie jak galela i tobelo, wykazują znaczne wpływy języka ternate. Jest to konsekwencja historycznej dominacji Sułtanatu Ternate w archipelagu Moluków. Wyjątkowo liczne pożyczki z języka ternate są obecne w języku sahu, jako że lud Sahu utrzymywał bliższe kontakty z Ternate[33]. Stanowi to też możliwe wyjaśnienie dla utraty szyku SOV przez ten język[60].

Etnolekty waioli, gamkonora i ibu są czasami uznawane za języki oddzielne od sahu. Taką klasyfikację przedstawiono w publikacji Ethnologue (wyd. 18), gdzie pod pojęciem języka sahu umieszczono dialekty tala’i i pa’disua, a pozostałe omówiono oddzielnie[49]. C.L. Voorhoeve (1988) uznał, że chodzi o dialekty jednego języka sahu, przy czym dialekty pa’disua i tala’i opisał jako spójną grupę[61]. M. Czlenow (1986) sklasyfikował sahu, waioli i ibu w ramach podgrupy jailolo, nie wspominając jednak o gamkonora[3]. Ethnologue odnotowuje również język kao, włączając go w ramy grupy sahu, choć redaktorzy publikacji przypuszczają, że etnolekt ten może być marginalnym dialektem języka pagu[62]. Według S.G. Wimbish (1991) jest to dialekt języka pagu (na podstawie kryterium wzajemnej zrozumiałości), niemniej ludność Kao jest odrębna religijnie, co też znajduje odzwierciedlenie w lokalnej identyfikacji językowej[25]. Rozróżnienie między waioli a gamkonora również ma podłoże etniczno-religijne[46].

Porównanie leksykalne

Liczebniki w językach północnohalmaherskich oraz w języku yawa[63]:

LiczebnikGrupa galela-lolodaGrupa ternate-tidoreJęzyki yawa
galelasahutabarutobelotogutilternatetidoreyawa
'1'moirɔmoi'moimoirimoirimoirimoiintabo
'2'sinotorɔmoˈɗiɗimoˈdidihinotohinootoromdidimalofojirum
'3'saʔaŋerɔˈʔæŋesaˈʔaŋehaŋehaŋeraːŋeraŋemandeij
'4'iharætæˈsoataiataiataraharahamambisy
'5'motoharɔmɔˈtoæmoˈtoamotoamotoaromotoharomtoaradani
'6'butaŋaræræmæbuˈtaŋabutaŋabutaaŋarararorakaujentabo
'7'tumudiŋitʊmʊˈdɪŋitumuˈdiiŋitumiditumiditomoditomdiːkaujiru
'8'tupaʔaŋetʊˈʔæŋɛretuˈaŋeɾetuhaŋetufaŋetofkaŋetofkaŋekaumandeij
'9'siwoˈsɪwɔrɔˈsiwohiwohiwosiosiokaimambisy
'10'mogiʔowoŋægi moimogiˈookoŋimoiɲimoiɲagimoiɲagimoiabusyin

Poniższe dane na temat podstawowego słownictwa zostały zaczerpnięte z internetowej bazy danych Trans-New Guinea[64].

słowosahutidorezachodniomakiański
głowasae’edofoloapota; tabia
włosyutuhutugigo; onga
uchokocowo’o; ngau’u; 'oki; sidetengaukameu
okola’olaoafe; sado
noscu’dumu; ngunungu; payáhangunmudefete
zębyngi’diingwi
język (organ)yai’iakibelo
nogatarotaro
weszganeganbene
piesnunu’ukasoaso
ptaknamonamohaywan
jajogosi; tounugosiesi
krewngaunuauuni
kość'bero; 'obongogokasubebi
skóraeno’oahifi
pierśsusuisususu
mężczyznanau’unau-nauat
kobietaweré’afayapapa; songa
niebodiwangasorgatupam
księżycngaraoraodo
woda'banyoakebe
ogieńci’du; naoto; u’uukuipi
kamieńma’dimafumay
droga, ścieżkango’omo; tapakalingagopao
imięlomangarongaaym
jeść'doroga; kou; oromo; tabuoyo; talesaam; fajow; fiam
jedenmaténgo; moirimoigominye; maminye; meminye; minye
dwa‘di’di; romo’dí'dimalofodimaede; edeng; je; maedeng; medeng

Zaimki osobowe

Porównanie form zaimków (prefiksów czasownikowych informujących o podmiocie) w językach północnohalmaherskich (NH) oraz dwóch językach zachodniej Ptasiej Głowy (WBH): moi i tehit (Voorhoeve 1988 ↓, s. 194):

NH (różne języki)moi (WBH)tehit (WBH)
1. os. lp.to-t(e)-t-
2. os. lp.no-n(e)-n-
3. os. lp. m.wo-, o-w(e)-w-
3. os. lp. ż.mo-m(e)-m-
1. os. lmn. (inclusivus)po-, fo-, wo-waw-f-
1. os. lmn. (exclusivus)mi-mam-m-
2. os. lmn.ni-nan-n-
3. os. lmn.yo-y-y-

Prajęzyk

W taki oto sposób przedstawia się zrekonstruowany zasób spółgłosek języka prapółnocnohalmaherskiego (Voorhoeve 1994a ↓, s. 68, Holton i Klamer 2018 ↓, s. 584). Nietypową cechą tego prajęzyka jest występowanie spółgłoski zwartej z retrofleksją dźwięczną (*ɖ) (w językach papuaskich spółgłoski z retrofleksją nie są zupełnie powszechne).

ptkq
bdɖg
mnŋ
fsh
w
l (r)

Następujące rekonstrukcje podali Holton i Klamer 2018 ↓, s. 620–621. Większość form podanych przez tych autorów zaczerpnięto z Wada 1980 ↓.

Związki genetyczne i arealne

Związki języków północnohalmaherskich z innymi językami pozostają słabo określone. O ile zostały zdefiniowane jako rodzina odrębna od języków austronezyjskich, to trudno jednoznacznie wyrokować o ich pokrewieństwie z okolicznymi grupami[65][66]. Języki północnohalmaherskie i języki półwyspu Ptasia Głowa (zachodnia Nowa Gwinea) dzielą szereg cech, które mogłyby wskazywać na ich wspólny rodowód, a zarazem przynależność do rodziny zachodniopapuaskiej[20]. O postulowanym pokrewieństwie świadczą bardziej podobieństwa w paradygmatach zaimków aniżeli zbieżności leksykalne, których to analiza nie daje podstaw do wyprowadzenia miarodajnych wniosków[19]. Niemniej na korzyść tej tezy przemawia bliskość geograficzna języków Halmahery i języków zachodniej Ptasiej Głowy[67]. Dzisiejsze papuaskie języki Halmahery miałyby być przyniesione w wyniku migracji z Nowej Gwinei, przypuszczalnie przed ekspansją języków austronezyjskich[35]. C.L. Voorhoeve (1994), na podstawie glottochronologii, zasugerował, że języki papuaskie pojawiły się na północnych Molukach dopiero po migracjach austronezyjskich, które miały miejsce w archipelagu indonezyjskim, a na samej Halmaherze miał wcześniej występować jeden z języków filipińskich (lub taki język został wprowadzony jeszcze przed rozpadem prajęzyka rodziny)[68]. Propozycji tej nie poświęcono jednak większej uwagi[35].

G. Reesink (2004, 2009), w obliczu braku dostatecznych dowodów, powstrzymuje się od uznania rodziny języków zachodniopapuaskich (określając ją jako ligę językową), ale nie wyklucza, że między omawianymi grupami może istnieć niedostatecznie wykazany związek genetyczny[19][20]. Jego zdaniem fakty lingwistyczne, które mogłyby świadczyć o pochodzeniu tychże rodzin od wspólnego przodka, zostały zatarte wskutek odrębnego ich rozwoju i długookresowych interakcji z ludnością austronezyjską[19]. Języki północnohalmaherskie próbowano także łączyć z językami timor-alor-pantar. Hipotezę tę, już wcześniej przewijającą się w literaturze (H.K.J. Cowan, A. Capell), omówił na nowo M. Donohue (2008), wskazując na podobieństwa w leksyce i w formach zaimków[69]. Ponadto same języki zachodniopapuaskie zawierają pewne jednostki słownikowe, które mogłyby świadczyć o ich pokrewieństwie z językami andamańskimi (jednakże charakter tego powiązania pozostaje niejasny)[70]. Występuje też niewielka grupa podobieństw leksykalnych między językami północnohalmaherskimi (i niektórymi innymi zachodniopapuaskimi) a językami sentani (blisko granicy z Papuą-Nową Gwineą), lecz nie wydaje się, żeby był to związek natury genetycznej. Być może chodzi o dawne zapożyczenia północnohalmaherskie lub ślady zachodniopapuaskiego substratu językowego w tychże językach[71].

Języki północnohalmaherskie wykazują znaczne wpływy austronezyjskie, zarówno w zakresie słownictwa, jak i gramatyki[72][73]. Ich ślady są najbardziej widoczne w językach ternate, tidore, zachodniomakiańskim i sahu, które utraciły część cech gramatyki charakterystycznych dla tej rodziny[35]. Źródłami słownictwa austronezyjskiego stały się różne obszary geograficzne. Występują wpływy języków Moluków centralnych, języków oceanicznych i języków filipińskich[74]. Przodek tej rodziny prawdopodobnie pozostawał w kontakcie z językami filipińskimi[11]. Dodatkowo C.L. Voorhoeve (1982) zauważył szereg zbieżności leksykalnych (być może zapożyczeń) między językami północnohalmaherskimi a językami centralnopapuaskimi z południowego wybrzeża Papui-Nowej Gwinei (z rodziny języków oceanicznych, ponad 3000 km na wschód). Możliwe, że świadczy to o kontaktach między tymi grupami ludności[35]. Zasób zapożyczeń austronezyjskich w języku zachodniomakiańskim wskazuje na niezależny przebieg kontaktu tego języka z rodziną austronezyjską. Niewykluczone jest, że jego prajęzyk dotarł do regionu w innym czasie niż przodek pozostałej części rodziny[75].

Przypisy

  1. ↑ Alfred Franciszek Majewicz, Języki świata i ich klasyfikowanie, wyd. 1, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1989, s. 96, ISBN 83-01-08163-5, OCLC 749247655 (pol.).
  2. ↑ Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Indonesia – Maps, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 20, Dallas: SIL International, 2017 [dostęp 2020-03-05] [zarchiwizowane z adresu 2017-07-03] (ang.).
  3. ↑ a b c d e Michaił Czlenow: North Halmahera languages: a problem of internal classification. W: Papers in New Guinea Linguistics No. 24. Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1986, s. 39–44, seria: Pacific Linguistics A-70. DOI: 10.15144/PL-A70.39. ISBN 0-85883-350-6. OCLC 28992570. (ang.).
  4. ↑ Voorhoeve 1988 ↓.
  5. ↑ a b c d Jewgienija Władimirowna Korowina: Siewierochalmachierskije jazyki. Bolszaja rossijskaja encykłopiedija. [dostęp 2022-10-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-10-10)]. (ros.).
  6. ↑ Voegelin i Voegelin 1965 ↓, s. 2. But national Indonesia also includes aboriginal languages which are not Indonesian linguistically; these non-Indonesian languages do not even belong to the Austronesian language family – e.g. North Halmahera, Alor, and a half hundred or more Papuan languages in West New Guinea.
  7. ↑ Antoinette Schapper, Wallacea, a Linguistic Area, „Archipel. Études interdisciplinaires sur le monde insulindien” (90), 2015, s. 99–151, DOI: 10.4000/archipel.371, ISSN 0044-8613 (ang.).
  8. ↑ a b Musgrave 2014 ↓, s. 89.
  9. ↑ a b Watuseke 1976 ↓, s. 285.
  10. ↑ Reesink 1998 ↓, s. 636–637.
  11. ↑ a b Voorhoeve 1994b ↓, s. 652.
  12. ↑ Papuasskije jazyki. Encykłopiedija Krugoswiet. [dostęp 2020-03-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-03-06)]. (ros.).
  13. ↑ Holton i Klamer 2018 ↓, s. 569.
  14. ↑ Bowden 2012 ↓, s. 314.
  15. ↑ a b c d Gary Holton: Tobelo. München: Lincom Europa, 2003, s. 2–3, seria: Languages of the World / Materials 328. ISBN 978-3-89586-706-4. OCLC 52602506. [dostęp 2021-07-27]. (ang.).
  16. ↑ Voorhoeve 1988 ↓, s. 190.
  17. ↑ a b c Holton i Klamer 2018 ↓, s. 573–578.
  18. ↑ Uhlenbeck 1967 ↓, s. 874–875.
  19. ↑ a b c d Jelle Miedema, Ger Reesink: One Head, Many Faces: New Perspectives on the Bird’s Head Peninsula of New Guinea. Leiden: KITLV Press, 2004, s. 31–33, 40, seria: Verhandelingen van het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde 219. DOI: 10.1163/9789004454385. ISBN 978-90-67-18229-4. ISBN 978-90-04-45438-5. OCLC 1312159896. [dostęp 2022-07-28]. (ang.).
  20. ↑ a b c Ger Reesink: West Papuan Languages. W: E. K. Brown, Sarah Ogilvie (red.): Concise Encyclopedia of Languages of the World. Wyd. 1. Amsterdam, Netherlands: Elsevier, 2009, s. 1176–1178. ISBN 978-0-08-087775-4. OCLC 318247422. [dostęp 2022-10-07]. (ang.).
  21. ↑ Michaił Anatoljewicz Czlenow: Siewierochalmachierskije narody. W: Walerij Aleksandrowicz Tiszkow (red.): Narody i rieligii mira: encykłopiedija. Moskwa: Bolszaja rossijskaja encykłopiedija, 1998, s. 474. ISBN 978-5-85270-155-8. OCLC 40821169. (ros.).
  22. ↑ Peter Bellwood: The archaeology of Papuan and Austronesian prehistory in the Northern Moluccas, Eastern Indonesia. W: Roger Blench, Matthew Spriggs (red.): Archaeology and Language: Correlating archaeological and linguistic hypotheses. London–New York: Routledge, 1998, s. 128–140. ISBN 978-0-415-11761-6. OCLC 252876928. [dostęp 2022-07-16]. (ang.).
  23. ↑ Robert Blust: The Austronesian languages. Canberra: Asia-Pacific Linguistics, Research School of Pacific and Asian Studies, The Australian National University, 2013, s. 9. ISBN 978-1-922185-07-5. OCLC 851066712. (ang.).
  24. ↑ Stephen Adolphe Wurm: Papuan Languages of Oceania. Tübingen: Narr, 1982, s. 204. ISBN 978-3-87808-357-3. OCLC 8592292. [dostęp 2022-05-16]. (ang.).
  25. ↑ a b Sandra Gay Wimbish: An Introduction to Pagu Through the Analysis of Narrative Discourse. University of Texas at Arlington, 1991, s. 4–6. OCLC 840019823. [dostęp 2022-09-27]. (ang.).
  26. ↑ Kotynski 1988 ↓, s. 145.
  27. ↑ Harald Hammarström i inni, South Halmahera, [w:] Glottolog 4.6 [online], Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology, 2022, DOI: 10.5281/zenodo.6578297 [dostęp 2022-08-23] [zarchiwizowane z adresu 2022-08-23] (ang.).
  28. ↑ Dirk Teljeur: The symbolic system of the Giman of South Halmahera. Wyd. e-book (2019). Dordrecht–Providence: Foris Publications, 1990, s. 17, seria: Verhandelingen van het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde 142. DOI: 10.1515/9783111672380. ISBN 978-3-11-167238-0. OCLC 1110710205. [dostęp 2022-02-24]. (ang.).
  29. ↑ David Bulbeck: Maluku (The Moluccas). W: Keat Gin Ooi (red.): Southeast Asia: A Historical Encyclopedia, from Angkor Wat to East Timor. T. 2. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2004, s. 848–851. ISBN 978-1-57607-770-2. OCLC 54528945. (ang.).
  30. ↑ Hans Hägerdal: The Arrival of European Traders. W: World and Its Peoples: Eastern and Southern Asia. T. 10. New York: Marshall Cavendish, 2008, s. 1338–1339. ISBN 978-0-7614-7643-6. OCLC 80020223. (ang.).
  31. ↑ Warnk 2010 ↓, s. 112. [...] Ternate and Tidore languages were thus the only Papuan languages which developed indigenous literary traditions that today are almost forgotten. The use of Arabic script shows the deep roots of Islam in the culture of these states.
  32. ↑ Taylor 1988 ↓, s. 430. By at least the late 15th century, these West Papuan languages, Ternatese and Tidorese, were being written with a modified Arabic-based script, which was already fully developed when the Portuguese reached Ternate in 1512. (These were thus the only indigenously written Papuan languages at the time of European contact.)
  33. ↑ a b Andrew Dalby: Dictionary of Languages: The definitive reference to more than 400 languages. London: A & C Black, 2004, s. 620. ISBN 978-1-4081-0214-5. OCLC 842286334. (ang.).
  34. ↑ a b c d Foley 2000 ↓, s. 364.
  35. ↑ a b c d e Peter Bellwood: The Northern Spice Islands in prehistory, from 40,000 years ago to the recent past. W: Peter Bellwood (red.): The Spice Islands in Prehistory: Archaeology in the Northern Moluccas, Indonesia. Canberra: ANU Press, 2019, s. 211–221, seria: Terra Australis 50. DOI: 10.22459/TA50.2019.13. ISBN 978-1-76046-291-8. OCLC 1107600632. (ang.).
  36. ↑ Bowden 2012 ↓, s. 315, 317.
  37. ↑ F.S. Watuseke: The Ternate Language. W: Tom Dutton (red.): Papers in Papuan Linguistics No. 1. Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1991, s. 223–244, seria: Pacific Linguistics A-73. DOI: 10.15144/PL-A73.223. ISBN 0-85883-393-X. OCLC 24406501. (ang.).
  38. ↑ Michaił Anatoljewicz Czlenow: Sangircy. W: Walerij Aleksandrowicz Tiszkow (red.): Narody i rieligii mira: encykłopiedija. Moskwa: Bolszaja rossijskaja encykłopiedija, 1998, s. 468. ISBN 978-5-85270-155-8. OCLC 40821169. (ros.).
  39. ↑ a b Miriam van Staden, The body and its parts in Tidore, a Papuan language of Eastern Indonesia, „Language Sciences”, 28 (2–3), 2006, s. 323–343, DOI: 10.1016/j.langsci.2005.11.013, OCLC 5901030686 [dostęp 2022-09-28] (ang.).
  40. ↑ Voorhoeve 1982 ↓, s. 7.
  41. ↑ Holton i Klamer 2018 ↓, s. 623–624.
  42. ↑ Reesink 1998 ↓, s. 637.
  43. ↑ Holton i Klamer 2018 ↓, s. 588–589.
  44. ↑ Voorhoeve 1988 ↓, s. 192.
  45. ↑ Voorhoeve 1982 ↓, s. 10.
  46. ↑ a b c d John Bowden, Emic and etic classifications of languages in the North Maluku region, Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology [zarchiwizowane z adresu 2019-10-20] (ang.).
  47. ↑ Voorhoeve 1988 ↓, s. 181–182.
  48. ↑ Voorhoeve 1988 ↓, s. 182.
  49. ↑ a b c d e Holton i Klamer 2018 ↓, s. 577.
  50. ↑ Voorhoeve 1982 ↓, s. 46.
  51. ↑ a b James T. Collins: Penelitian Bahasa di Maluku. Ambon: Kantor Bahasa Provinsi Maluku, Kementerian Pendidikan dan Kebudayaan, 2018, s. 12–14. ISBN 978-602-52601-2-4. OCLC 1099540304. [dostęp 2022-10-29]. (indonez.).
  52. ↑ Bowden 2005 ↓, s. 138.
  53. ↑ M. Paul Lewis, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Galela-Loloda, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 18, Dallas: SIL International, 2015 [dostęp 2015-09-06] [zarchiwizowane z adresu 2015-09-06] (ang.).
  54. ↑ David M. Eberhard, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Galela-Loloda, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 25, Dallas: SIL International, 2022 [dostęp 2022-09-27] (ang.).
  55. ↑ Voorhoeve 1988 ↓, s. 187–188.
  56. ↑ Holton i Klamer 2018 ↓, s. 578.
  57. ↑ Voorhoeve 1988 ↓, s. 183.
  58. ↑ Voorhoeve 1988 ↓, s. 184.
  59. ↑ Voorhoeve 1994b ↓, s. 650–651.
  60. ↑ Voorhoeve 1994b ↓, s. 656–658.
  61. ↑ Voorhoeve 1988 ↓, s. 185.
  62. ↑ M. Paul Lewis, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Kao, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 18, Dallas: SIL International, 2015 [dostęp 2020-12-10] [zarchiwizowane z adresu 2015-09-25] (ang.).
  63. ↑ Eugene Chan: West Papuan Numerals. Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology. [dostęp 2022-08-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-09-20)]. (ang.).
  64. ↑ Simon Greenhill, TransNewGuinea.org – database of the languages of New Guinea, 2016 [dostęp 2020-11-05] (ang.).
  65. ↑ Holton i Klamer 2018 ↓, s. 577–578, 580.
  66. ↑ Gil 2015 ↓, s. 269.
  67. ↑ Holton i Klamer 2018 ↓, s. 580.
  68. ↑ Voorhoeve 1994b ↓, s. 651–652.
  69. ↑ Gary Holton, Laura C. Robinson: The Linguistic Position Of The Timor-Alor-Pantar Languages. W: Marian Klamer (red.): The Alor-Pantar languages: History and typology. Wyd. 2. Berlin: Language Science Press, 2017, s. 147–190, seria: Studies in Diversity Linguistics 3. DOI: 10.5281/zenodo.569391. ISBN 978-3-944675-94-7. OCLC 1030820272. (ang.).
  70. ↑ Stephen Adolphe Wurm (red.): New Guinea area languages and language study, Vol. 1, Papuan languages and the New Guinea linguistic scene. Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1975, s. 927–930, seria: Pacific Linguistics C-38. DOI: 10.15144/PL-C38. ISBN 978-0-85883-131-5. OCLC 37096514. [dostęp 2022-08-14]. (ang.).
  71. ↑ Voorhoeve 1994b ↓, s. 652, 668–669.
  72. ↑ Voorhoeve 1994b ↓.
  73. ↑ Voorhoeve 1988 ↓, s. 194.
  74. ↑ Voorhoeve 1988 ↓, s. 194–195.
  75. ↑ Voorhoeve 1994b ↓, s. 651.

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Języki zachodniopapuaskie
Języki zachodniej Ptasiej Głowy
  • kalabra
  • kuwani
  • moi
  • moraid
  • seget
  • tehit
Języki północnohalmaherskie
Języki sahu
(język sahu)
  • gamkonora
  • kao
  • sahu
  • waioli
  • ibu
  • tiana?
Języki galela-loloda
(język północno-
wschodniohalmaherski)
  • galela
  • loloda
  • modole
  • pagu (kao?)
  • tabaru
  • tobelo
Języki ternate-tidore
(język ternate-tidore)
Inne
Języki yawa (yapen)
(rozszerzona rodzina języków zachodniopapuaskich)
  • saweru
  • yawa
Języki wschodniej Ptasiej Głowy i sentani
(rozszerzona rodzina języków zachodniopapuaskich)
Języki wschodniej Ptasiej Głowy
  • meyah-moskona
  • sougb
Języki sentani i demta
  • demta
  • sentani
  • nafri
  • tabla
Inne
  • burmeso
Inne
(nieustalona przynależność)
  • abun
  • maybrat
  • hatam-mansim
  • mpur
  • tause

Media użyte na tej stronie