Języki zachodniopapuaskie

Języki zachodniopapuaskie

Obszar	wschodnia Indonezja (Moluki Północne, Papua Zachodnia)
Liczba mówiących	ok. 300 tys.[1]
Prajęzyk	język prazachodniopapuaski
Podział	• języki północnohalmaherskie • języki zachodniej Ptasiej Głowy • języki yapen (yawa)
Występowanie
Zasięg rozszerzonej rodziny języków zachodniopapuaskich
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unicode.

Języki zachodniopapuaskie – grupa ok. 25 języków papuaskich używanych w Indonezji, przede wszystkim w prowincjach Papua Zachodnia (na półwyspie Ptasia Głowa) i Moluki Północne (zwłaszcza na wyspie Halmahera)^[1]. Ich status lingwistyczny nie został w pełni rozstrzygnięty: stanowią albo rodzinę językową (grupę genetyczną), albo zespół niespokrewnionych rodzin, poddanych wzajemnym oddziaływaniom^[2].

Według katalogu Ethnologue na rodzinę zachodniopapuaską składają się: języki północnohalmaherskie, języki zachodniej Ptasiej Głowy oraz języki yapen (z prowincji Papua)^[3]. Encyklopedia Krugoswiet podaje, że łącznie tymi językami posługuje się ok. 300 tys. ludzi, a języki ternate, tobelo i tidore zalicza do grupy najbardziej znaczących języków papuaskich w Indonezji (pod względem liczby użytkowników)^[1]. W regionie występuje także kilka izolatów i grup o bliżej nieokreślonej przynależności, które również omawia się pod pojęciem języków zachodniopapuaskich^[2].

Języki północnohalmaherskie występują poza obszarem Papui Zachodniej, w północnej części Halmahery (Moluki) oraz na okolicznych wyspach: Ternate, Tidore, Makian (zachodni fragment) i Morotai^[4]. Dotarły na północne Moluki najprawdopodobniej w wyniku migracji z Nowej Gwinei^[5][6], przypuszczalnie jeszcze przed napływem języków austronezyjskich^[6]. Używane są przez grupę ludności, która jest bardziej pokrewna sąsiednim ludom austronezyjskim aniżeli mieszkańcom Nowej Gwinei, zarówno pod względem kultury, jak i cech fizycznych^[7].

Dawniej do rodziny zachodniopapuaskiej zaliczano także języki papuaskie Timoru oraz wysp Alor i Pantar w południowej Indonezji^[8][9]. W toku późniejszych badań klasyfikację tę uznano za błędną, a języki timor-alor-pantar włączono w ramy rodziny transnowogwinejskiej^[8]. Stwierdzono także istnienie podobieństw słownikowych między językami zachodniopapuaskimi a andamańskimi, jednakże ich związki pozostają bliżej nierozstrzygnięte^[10].

Wykazują szereg punktów wspólnych w zakresie typologii, zarówno między sobą, jak i w porównaniu z okolicznymi językami austronezyjskimi^[2][11]. Do charakterystycznych cech języków zachodniopapuaskich należą: mało złożona morfologia, rozróżnienie między rodzajem męskim i żeńskim w formach czasowników (3 os. l. poj.), obecność przyimków oraz szyk zdania SVO (podmiot orzeczenie dopełnienie). Wpływy austronezyjskie w typologii języków północnohalmaherskich, pomimo bliskości geograficznej obu rodzin językowych, są słabiej zaznaczone niż w pozostałych językach regionu. W konserwatywnych językach północnej Halmahery występują poimki oraz szyk zdania SOV (podmiot dopełnienie orzeczenie), zgodnie z hipotetyczną specyfiką języka prazachodniopapuaskiego^[12]. Również w języku yawa obowiązuje szyk SOV, typowy dla języków papuaskich^[2].

Klasyfikacja

Rozprzestrzenienie języków północnohalmaherskich (fr.)
(klasyfikacja serwisu Glottolog, wersja 4.6)

Języki wyspy Yapen (5 – język yawa, 12 – język saweru)

Podział wewnętrzny podano za Ethnologue (wyd. 22)^[3]:

• Języki północnohalmaherskie
  • Języki galela-loloda
    • galela
    • laba (kedi, loloda południowy)
    • loloda (loda, loloda północny)
    • modole (madole)
    • pagu (pago, isam)
    • tabaru (tobaru)
    • tobelo
    • tugutil (togutil)
  • Języki sahu
    • gamkonora
    • ibu
    • kao (kau)
    • sahu (sau)
    • waioli (wai)
  • Języki ternate-tidore
    • ternate
    • tidore
  • makian zachodni (makian barat, makian luar, moi)
• Języki zachodniej Ptasiej Głowy
  • kalabra
  • moi (mooi, mosana)
  • moraid
  • seget
  • tehit (kaibus, tahit)
• Języki yapen (yawa)
  • saweru
  • yawa (mantembu, mora, turu, yapanani, yava)

Inne:

• słabo udokumentowany język kuwani(ang.) o nieznanej lokalizacji, należący do języków zachodniej Ptasiej Głowy (West Bird’s Head, WBH), z opisem ograniczającym się do listy słownictwa^[13]
• do szerzej pojmowanej grupy języków zachodniopapuaskich (niekoniecznie tworzącej rodzinę) zaliczono też języki: meyah-sougb, mpur (amberbaken), maybrat, hattam-mansim, abun^[2]
• według nowszych propozycji języki timor-alor-pantar (TAP) i języki południowej Ptasiej Głowy (South Bird’s Head, SBH) należą do języków transnowogwinejskich, niemniej G. Reesink (2009) w swoim porównaniu typologicznym omawia je wespół z zachodniopapuaskimi^[2].

Historia

Początki badań lingwistycznych w regionie przypadają na XIX wiek. Języki zachodniopapuaskie stały się tym samym jednymi z najwcześniej poznanych i sklasyfikowanych języków papuaskich^[14]. W 1872 roku Robidé van der Aa zwrócił uwagę na „nieindonezyjski” charakter języków północnohalmaherskich (North Halmahera, NH)^[15]. Zbieżności strukturalne między językami północnohalmaherskimi a pewnymi językami Nowej Gwinei zauważył Wilhelm Schmidt w 1900 roku, zaliczając te pierwsze do typologicznej grupy języków papuaskich^[16]. H.K.J. Cowan stwierdził istnienie związku genetycznego między NH a językami zachodniej Ptasiej Głowy (West Bird’s Head, WBH) (na podstawie podobieństw w przedrostkach wyrażających podmiot)^[16], a oprócz tego wskazał na możliwe ich pokrewieństwo z językami timor-alor-pantar (TAP)^[17]. Stephen Wurm stał natomiast na stanowisku, że istnienie śladów zachodniopapuaskich w językach Timoru, a także wysp Aru i Wielkiego Andamanu, należy tłumaczyć wpływem substratu. Postulował zatem klasyfikację tych języków jako transnowogwinejskich, austronezyjskich i andamańskich. Arthur Capell sugeruje, że w wielu językach Małych Wysp Sundajskich i Moluków zaznaczyły się wpływy nieaustronezyjskiego podłoża językowego^[18].

W 2005 roku Malcolm Ross zaproponował próbną koncepcję, według której języki zachodniopapuaskie miałyby tworzyć jedną z trzech gałęzi rozszerzonej rodziny zachodniopapuaskiej. W skład tej rodziny wchodziłyby też języki yawa (yapen) z wyspy Yapen (kolejna gałąź), a także języki wschodniej Ptasiej Głowy, które to połączono z językami sentani, językiem tause i językiem burmeso. Ewentualnie mogłoby chodzić o trzy odrębne rodziny. Malcolm Ross oparł tę propozycję na analizie form zaimków^[19]. Ethnologue (wyd. 23, 25) uwzględnia języki wschodniej Ptasiej Głowy i sentani (East Bird’s Head-Sentani) jako samodzielną rodzinę językową, wraz z burmeso, ale z wyłączeniem języka tause^[20][21]. O ile języki yapen zostały zaliczone do zachodniopapuaskich również w pierwotnej propozycji klasyfikacji, to C.L. Voorhoeve (1975) umieścił je w rodzinie języków wschodniej zatoki Geelvink (East Geelvink Bay), co nie wydaje się słuszne po ponownym przeanalizowaniu materiału słownikowego^[8]. Silnie odrębne języki sentani dzielą pewne niewytłumaczone podobieństwa leksykalne z WBH i NH (być może są to wpływy substratu zachodniopapuaskiego bądź ślady kontaktu z ludami Halmahery i Ternate w zamierzchłej przeszłości)^[22].

C.L. Voorhoeve (1988) uważa, że języki NH oraz wszystkie języki regionu Ptasiej Głowy (poza językiem hatam i językami południowego wybrzeża) są ze sobą spokrewnione^[16]. M. Donohue (2008) uznaje języki yapen (yawa), NH i WBH za spokrewnione, określając języki zachodniopapuaskie jako grupę genetyczną^[8]. S. Wichmann (2013) łączy języki WBH z abun i maybrat, lecz nie potwierdza jedności genetycznej języków zachodniopapuaskich^[23].

G. Holton i M. Klamer (2018) nie wyrokują jednoznacznie w sprawie istnienia rodziny zachodniopapuaskiej, ale zauważają, że niektóre próby łączenia ze sobą grup zachodniopapuaskich ostatecznie mogą okazać się owocne^[24]. G. Reesink (2004, 2009) rozpatruje omawiane grupy (powiązane typologicznie i geograficznie) jako sieć samodzielnych rodzin językowych (wraz z kilkoma izolatami), nie widząc dostatecznych dowodów na ich pokrewieństwo. Języki regionu określa jako ligę językową (Sprachbund)^[25]. Niemniej nie wyklucza istnienia związku genetycznego między zachodniopapuaskimi grupami Ptasiej Głowy, z wyłączeniem języków południowego fragmentu półwyspu (South Bird’s Head, SBH), a także dalekiego pokrewieństwa tych rodzin z językami NH^[2][25]. Stoi na stanowisku, że jeśli grupy zachodniopapuaskie faktycznie wywodzą się od tego samego przodka, to ich względnie niezależny rozwój, wraz z kontaktami z ludnością austronezyjską, zdołał zatrzeć większość faktów, które mogłyby świadczyć o ich wspólnym rodowodzie^[26]. Ponadto za czasów historycznych ludność regionu utrzymywała ze sobą stosunki handlowe (zwłaszcza w okresie istnienia sułtanatów Ternate i Tidore), co może wyjaśniać dzisiejsze rozprzestrzenienie wspólnych cech językowych^[27].

Zaimki osobowe

Porównanie przedrostków zaimkowych w językach NH (formy z różnych języków) oraz dwóch językach WBH: moi i tehit (Voorhoeve 1988 ↓, s. 194):

	NH	moi (WBH)	tehit (WBH)
1. os. lp.	to-	t(e)-	t-
2. os. lp.	no-	n(e)-	n-
3. os. lp. m.	wo-, o-	w(e)-	w-
3. os. lp. ż.	mo-	m(e)-	m-
1. os. lmn. (inclusivus)	po-, fo-, wo-	waw-	f-
1. os. lmn. (exclusivus)	mi-	mam-	m-
2. os. lmn.	ni-	nan-	n-
3. os. lmn.	yo-	y-	y-

Ross rekonstruuje następujące zaimki języka prazachodniopapuaskiego:

ja	*da, *di-	my (exclusivus)	*mam, *mi-
		my (inclusivus)	*po-
ty	*ni, *na, *a-	wy	*nan, *ni-
ona	*mV	oni	*yo, *ana, *yo-

Formy te występują w głównych grupach zachodniopapuaskich. Język hattam odzwierciedla tylko rdzenie „ja” i „ty”, a amberbaken tylko „ty”, „wy” i „ona”.

Jako że w językach Nowej Gwinei samodzielne formy zaimków są nierzadko zapożyczane, oparcie analizy na formach przedrostków wydaje się bardziej miarodajne dla potrzeb klasyfikacji genetycznej^[8].

W językach regionu często występuje rozróżnienie między inkluzywną a ekskluzywną formą 1. os. lmn., niezupełnie powszechne (choć spotykane) w językach papuaskich. Najprawdopodobniej cecha ta została wprowadzona poprzez kontakt z językami austronezyjskimi^[28].

Słownictwo

Poszczególne rodziny i izolaty zachodniopapuaskie są od siebie silnie odrębne słownikowo (z wyłączeniem małej grupy możliwych wyrazów pokrewnych)^[27]. Poniżej przedstawiono podstawowe słownictwo języków regionu: dwóch języków WBH (moi i tehit) oraz trzech izolatów (mpur, abun, maybrat)^[29] (wybór rozmaitych form z różnych, niekoniecznie spokrewnionych, języków)^[30][31]:

słowo	moi (WBH)	tehit (WBH)	mpur	abun	maybrat
’ramię/ręka’	nin	naa	wom	cim	atem
’noga/stopa’	eelik	deit	pet	wis	ao
’dom’	keik	mbol	jan	nu	amah
’dobry’	bok	hnjo	mafun	ndo	mof
’pies’	oofun	mqaan	per	ndar	mtah
’świnia’	baik	qorik	dwaw	nok	fane
’kura domowa’	kelem tole	kokok	kokor	dam kukur	kok
’wesz’	-jam	hain	im	im	sruom
’woda/rzeka’	kla	kla	war		aja
’banan’	o	ogo	fa	weu	apit

Podobieństwa leksykalne między językami NH (galela i pagu) a językami WBH (moi i tehit):^[32][33]

słowo	galela (NH)	pagu (NH)	moi (WBH)	tehit (WBH)
‘głowa’	sahe	saek	sawa	safakos
‘owoc’, ‘oko’	sopo	sowok	suwo	sfuon
‘jajko’	gosi	–	–	esyen
‘mężczyzna’	ya-nau	naul	ne	nau
‘mięso’	lake	lakem	kem	qan
‘drzewo’	gota	–	–	kot
‘woda’	ake	akel	kala	kla
‘pić’	oke	okel	ook	ooqo
‘dźgać’	saka	sakal	saa	sqaa

Szyk wyrazów

Dla wielu języków regionu typowy jest szyk zdania SVO, rzadki w językach papuaskich^[2][27]. Dotyczy to języków WBH oraz kilku bliskich geograficznie izolatów (abun, mpur i maybrat)^[34]. W językach NH podstawowy szyk ma zwykle postać SOV, ale w niektórych językach tej rodziny (ternate, tidore, makian zachodni, sahu) również występuje SVO, ze względu na wpływ austronezyjski^[35]. W języku yawa, a także w wyłączonych stąd rodzinach SBH i TAP, obowiązuje szyk SOV^[2].

We wszystkich językach zachodniopapuaskich przeczenie znajduje się na końcu zdania składowego^[2]. W językach NH bywa, że następuje ono bezpośrednio po czasowniku^[28].

Fonologia

Wszystkie języki papuaskie w regionie wschodniej Nusantary mają pięć lub więcej samogłosek^[36].

Języki abun i mpur mają charakter tonalny: mpur ma trzy tony leksykalne, abun zaś trzy. W meyah i sougb występuje akcent toniczny. Wszystkie pozostałe języki półwyspu Ptasia Głowa są pozbawione tonów^[28].

Wśród języków Ptasiej Głowy największy zasób spółgłosek ma abun. Sąsiadujący z nim maybrat dysponuje natomiast najuboższym zasobem spółgłosek w regionie. Duże zasoby spółgłosek występują również w językach północnohalmaherskich (jak np. tobelo, tidore i sahu)^[37].

Zobacz też

• języki wschodniopapuaskie

Przypisy

Bibliografia

• Malcolm Ross: Pronouns as a preliminary diagnostic for grouping Papuan languages. W: Andrew Pawley, Robert Attenborough, Robin Hide, Jack Golson (red.): Papuan pasts: cultural, linguistic and biological histories of Papuan-speaking peoples. Canberra: Pacific Linguistics, Research School of Pacific and Asian Studies, Australian National University, 2005, s. 15–66, seria: Pacific Linguistics 572. ISBN 0-85883-562-2. OCLC 67292782. [dostęp 2022-09-20]. (ang.).
• Clemens L. Voorhoeve: The languages of the North Halmaheran stock. W: Papers in New Guinea linguistics. No. 26. Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1988, s. 181–209, seria: Pacific Linguistics A-76. DOI: 10.15144/PL-A76.181. ISBN 0-85883-370-0. OCLC 220535054. (ang.).
• Clemens L. Voorhoeve: Contact-induced change in the non-Austronesian languages in the north Moluccas, Indonesia. W: Tom Dutton, Darrell T. Tryon (red.): Language Contact and Change in the Austronesian World. Wyd. reprint 2010. Berlin–Boston: De Gruyter Mouton, 1994, s. 649–674, seria: Trends in Linguistics: Studies and Monographs 77. DOI: 10.1515/9783110883091.649. ISBN 978-3-11-088309-1. OCLC 853258768. (ang.).
• Gary Holton, Marian Klamer: The Papuan languages of East Nusantara and the Bird’s Head. W: Bill Palmer (red.): The Languages and Linguistics of the New Guinea Area: A Comprehensive Guide. Berlin–Boston: Walter de Gruyter, 2018, s. 569–640, seria: The World of Linguistics 4. DOI: 10.1515/9783110295252-005. ISBN 978-3-11-028642-7. OCLC 1041880153. (ang.).
• Jelle Miedema, Ger Reesink: One Head, Many Faces: New Perspectives on the Bird’s Head Peninsula of New Guinea. Leiden: KITLV Press, 2004, seria: Verhandelingen van het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde 219. DOI: 10.1163/9789004454385. ISBN 978-90-67-18229-4. ISBN 978-90-04-45438-5. OCLC 1312159896. (ang.).
• William Foley. The Languages of New Guinea. „Annual Review of Anthropology”. 29, s. 357–404, 2000. JSTOR: 223425. (ang.). 
• Harald Hammarström i inni, North Halmahera, [w:] Glottolog 4.6 [online], Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology, 2022, DOI: 10.5281/zenodo.6578297 [dostęp 2022-08-07] [zarchiwizowane z adresu 2022-08-07]  (ang.).???

Linki zewnętrzne

• West Papuan, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], Dallas: SIL International [dostęp 2022-12-08]  (ang.).
• East Bird’s Head-Sentani, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], Dallas: SIL International [dostęp 2022-12-08]  (ang.).