Jaśliska

Jaśliska

wieś
Ogólny widok na wieś
Państwo	Polska
Województwo	podkarpackie
Powiat	krośnieński
Gmina	Jaśliska
Liczba ludności (2018)	452[1]
Strefa numeracyjna	13
Kod pocztowy	38-485[2]
Tablice rejestracyjne	RKR
SIMC	0349524[3]
Położenie na mapie gminy Jaśliska Jaśliska
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Jaśliska
Położenie na mapie województwa podkarpackiego Jaśliska
Położenie na mapie powiatu krośnieńskiego Jaśliska
49°26′34″N 21°48′13″E/49,442778 21,803611

Jaśliska – wieś (dawniej miasto) w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie krośnieńskim, w gminie Jaśliska^[4][3]. Leży w Beskidzie Niskim nad rzeką Jasiołką przy ujściu potoku Bełcza (też: Bielcza) na wzgórzu, przy drodze wojewódzkiej nr 897.

Jaśliska uzyskały lokację miejską w 1365 roku, zdegradowane w 1896 roku^[5]. Miasto biskupstwa przemyskiego w powiecie bieckim województwa krakowskiego w końcu XVI wieku^[6]. W latach 1934-54 i 1973–1976 oraz od 2010 siedziba gminy Jaśliska (przed 2010 w granicach gminy Dukla). W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Jaśliska. W latach 1975–1998 miejscowość położona była w województwie krośnieńskim

We wsi liczącej 455 mieszkańców jest czynna restauracja, 2 sklepy spożywcze, sklep przemysłowy, poczta, ośrodek zdrowia oraz schronisko turystyczne. Miejscowość jest siedzibą rzymskokatolickiej parafii św. Katarzyny Aleksandryjskiej, która jest celem pielgrzymek do cudownego obrazu Matki Boskiej Jaśliskiej koronowanego w 1997 przez Jana Pawła II^[7].

Zabytkowy zespół zabudowy drewnianej z zachowanym układem urbanistycznym dawnego miasteczka włączono do podkarpackiego Szlaku Architektury Drewnianej.

Polska wyspa językowa wokół Jaślisk, na narodowej mapie grup etnicznych Podkarpacia (Galicja Środkowa, 1876)

Części wsi

Historia

Jaśliska są dawnym obronnym miasteczkiem przygranicznym, które strzegło drogi na trasie z południa Europy (szczególnie z Węgier: Buda – Miszkolc – Koszyce – Preszów – Stropkov – Przełęcz Beskid nad Czeremchą – Jaśliska – Przełęcz Szklarska – Rymanów – Sanok, oraz do Dukli i Krosna). Świadczą o tym pozostałości murów obronnych.

Miasto lokowane na prawie magdeburskim^[8] 28 stycznia 1366 roku przez króla Kazimierza Wielkiego na trakcie handlowym prowadzącym na Węgry, pierwotnie pod nazwą Hohenstath (Wysokie Miasto)^[9][10]. Dzierżawił je Jan Hanzelino, który dzięki przywilejowi królewskiemu w 1367 ponownie lokował miasto. W 1386 cały tzw. klucz jaśliski (Jaśliska, Zyndranowa, Jasionka, Lubatowa, Królik Polski) stały się własnością Zyndrama z Maszkowic w wyniku darowizny królewskiej Władysława Jagiełły. Pierwszymi znanymi wójtami Jaślisk byli Jan Wejss z Dębowca, Zyndram z Jaślisk, lub Jasła i Andrzej z Łubna.

W 1419 podróżował tędy król Władysław Jagiełło z Węgier do Sanoka. W 1434, gdy wójtem był tu Andrzej z Łubna – puszkarz królewski, Jaśliska zostały przydzielone przez Władysława Jagiełłę biskupstwu przemyskiemu. Od tej pory stanowiły one stolicę klucza dóbr biskupstwa przemyskiego, zwanego Państwem Biskupim. W 1436 w posiadanie wójtostwa jaśliskiego wszedł biskup przemyski Janusz z Lubienia.

W 1474 Jaśliska zostały napadnięte przez węgierskie wojska Tomasza Tharczayego. Po zniszczeniach wywołanych napadem w 1477. Jaśliska otrzymały potwierdzenie praw lokacyjnych. W 1506 Jaśliska otrzymały od Aleksandra Jagiellończyka potwierdzenie lokacji, zgodę na dwa doroczne jarmarki i cotygodniowe targi oraz zwolnienie mieszczan przez 8 lat z podatków i danin. Król ustanowił również w mieście komorę celną, z której część wpływów miała być obrócona na utrzymywanie w dobrym stanie traktu handlowego na Węgry. W 1559 miasto otrzymało prawo składu winnego: kupcy wiozący wino z Węgier musieli je w Jaśliskach przez określony czas wystawić na sprzedaż. Przywileje te potwierdził Stefan Batory w 1575 i Zygmunt III Waza w 1595. Przez całe wieki miasto, położone przy jednym z głównych traktów transkarpackich, żyło z handlu, zwłaszcza węgierskim winem. Rozwijało się rzemiosło: w XVI w. istniały tu cechy garncarzy, kowali, krawców, rymarzy i ślusarzy. W późniejszym okresie miasteczko było znane również z kamieniarstwa.

W XVI w. miasto było ośrodkiem administracyjnym dóbr biskupów przemyskich, tzw. klucza jaśliskiego, w skład którego wchodziły także wsie: Posada Jaśliska, Wola Niżna, Wola Wyżna, Rudawka Jaśliska, Lipowiec, Czeremcha, Daliowa, Szklary, Królik Polski, Królik Wołoski, Kamionka i Zawadka Rymanowska.

Pod koniec października 1619 r. w Jaśliskach zatrzymali się lisowczycy. Tu 11 listopada 1619 r. odbyło się Koło Generalne, na którym potwierdzono wybór i władzę pułkownikowską Walentego Rogawskiego i zatwierdzono artykuły wojskowe. Stąd lisowczycy ruszyli 19 listopada przez Przełęcz Łupkowską na Węgry (celowo okrężną drogą przez góry) przeciwko wojskom Jerzego I Rakoczego i zadali im dotkliwe straty w bitwach pod Závadą (21 listopada) i Humiennem (23 listopada). Siły główne pułku wracając ze Słowacji przeszły Karpaty przez Przełęcz Dukielską i około 10 grudnia 1619 roku zatrzymały się w okolicy Jaślisk, Dukli, Krosna.

W 1624 istniała szkoła parafialna w Jaśliskach, w której nauczycielem był pisarz gminny – Mikołaj Tworkowski. Przed 1651 utrzymywała się jeszcze nazwa Hanstad^[11]. W 1657 r. król Jan Kazimierz zatwierdził tu Kongregację Współczującą Chrystusowi – militarno-porządkową organizację, zwaną potocznie krzyżakami (od białych krzyży na czerwonych płaszczach, noszonych przez jej członków), działającą do rozbiorów Polski.

W tym też 1657 r., w marcu, po wzmocnieniu murów obronnych i baszt, Jaśliska odparły najazd wojsk Rakoczego. Zapewne po tych wydarzeniach usypano tzw. mogiłę szwedzką.

W latach 1704–1708 stacjonowały tu wojska na zmianę popierające Augusta II Mocnego, albo Stanisława Leszczyńskiego i wojska szwedzkie lub rosyjskie, po zwycięstwie pod Połtawą. Jaśliczanie potrafili się czasem przed nimi obronić, np. w 1704.

Mieszkańcy Jaślisk wspierali konfederatów barskich, którzy tu często stacjonowali w latach 1768–1772. W 1772 po zajęciu miasta przez wojska austriackie, Jaśliska weszły w skład prowincji galicyjskiej.

W 1898 miasteczko liczyło 971 mieszkańców oraz 151 domów. Mieszkali tu głównie Polacy oraz kilkaset osób ze społeczności żydowskiej.

Miasto bardzo ucierpiało w czasie I wojny światowej. W listopadzie 1914 wkroczyły do niego oddziały rosyjskie, odpychając wojska austro-węgierskie, które wróciły tu 26 grudnia 1914. Na przełomie 1914 i 1915 trwały walki w okolicy wzniesień Kamarki i Kamiennej.

Rynek w Jaśliskach w 1932 roku

Po gruntownej przebudowie na początku XIX w. traktu przez Przełęcz Dukielską, na który przeniosła się zdecydowana większość ruchu tranzytowego, miasto zaczęło podupadać. W 1934 r. Jaśliska utraciły prawa miejskie.

Podczas zaboru austriackiego przez pewien czas miasto Jaśliska wchodziło w skład obwodu sanockiego^[12].

W latach 1772–1914 Jaśliska należały do powiatu sądowego Sanok, gmina Rymanów^[13]. W mieście dominowali Polacy - rzymscy katolicy.

II wojna światowa w Jaśliskach

1 września 1939 nad miasteczkiem przeleciały w kierunku Krosna niemieckie samoloty. Natarcie Niemców powstrzymywały potyczki w niedalekiej Czeremsze i 2 września 1939 pod Barwinkiem. 10 września 1939 do Jaślisk wkroczyły oddziały 10 Słowackiej Dywizji Piechoty wraz z batalionem ukraińskim. Miejscowi Polacy byli rugowani z administracji i szkolnictwa i zastępowani przez Rusinów.

W czasie II wojny światowej w Jaśliskach znajdowała się placówka AK OP-15 podlegająca czasem Placówce Róża w Rymanowie. Jaśliska leżąc przy samej granicy, a jednocześnie będąc polską wyspą językową na tle rusińskiej okolicy, stały się ważnym punktem kurierskim na Słowację i dalej na Węgry. Był tu też m.in. kurierski punkt przerzutowy, wspomagany przez ks. Waleriana Rąpałę, o którego po aresztowaniu upomnieli się nawet Rusini. Wspomagał też bł. ks. Władysław Findysz z Nowego Żmigrodu. 18 stycznia 1943 roku grupa partyzantów z oddziału Gwardii Ludowej dowodzonego przez Grzegorza Wodzika ps. Wyścig miała obrzuć granatami komisariat straży granicznej^[14].

We wrześniu 1944 miejscowość przez pewien czas pozostawała w strefie frontowej i była wielokrotnie bombardowana. Spłonęła północna część wsi (40% zabudowań) i zginęło wielu mieszkańców. Walczyła tu m.in. Brygada I Korpusu Czechosłowackiego.

Demografia

Jaśliska według danych na koniec 2011 roku liczyły 455 mieszkańców, w tym 230 kobiet i 225 mężczyzn. Było 256 osób w wieku produkcyjnym, 99 w wieku przedprodukcyjnym i 100 w wieku poprodukcyjnym^[15].

Zabytki

• Drewniana zabudowa – najstarsze budynki o konstrukcji przysłupowej z ok. połowy XIX wieku, zachowały się w zachodniej pierzei Rynku. Pod niektórymi posesjami przy rynku przetrwały do dziś XVI-wieczne piwnice do przechowywania wina. Przykłady dawnej, drewnianej zabudowy małomiasteczkowej odnaleźć można również przy ul. Węgierskiej oraz ul. Wolańskiej. Powstały one pod koniec XIX w. oraz na początku XX wieku i nawiązują w konstrukcji, bryle oraz detalu architektonicznym do przyrynkowych budynków z połowy XIX w.
• Kościół pw. św. Katarzyny – murowany, wybudowany w latach 1724–56 z inicjatywy ks. bp. Aleksandra Fredry, rozbudowany w 1912. W wyposażeniu m.in.
  • cudowny obraz Matki Bożej Królowej Nieba i Ziemi (Matka Boska Jaśliska), namalowany temperą na gruncie kredowym, na desce lipowej (121 cm × 81 cm), w XV w. na styku Czech i Węgier. Renowacji dokonał Piotr Burnatowicz z Brzozowa w 1634 (sygnatura na obrazie). Obraz ten, otaczany kultem i stanowiący cel pielgrzymek Słowaków i Łemków, został ukoronowany przez Jana Pawła II podczas mszy św. w Krośnie 10 czerwca 1997.
• Zajazd z XIX wieku
• Resztki murów obronnych z XVI–XVII w. Mury były wzniesione z łamanego kamienia i cegieł, natomiast trzy bramy miejskie – z kamienia (Krakowska/Dalejowska, Węgierska, Sanocka/Wolańska)^[16]. Zachował się niewielki relikt murów w południowo-wschodniej części dawnego miasta.
• Kaplica na Łamańcach, przy drodze do Lipowca. Wewnątrz kaplicy znajduje się stara figura ukrzyżowanego Zbawiciela, na tle sylwetek stojących pod Krzyżem Matki Bożej i Św. Jana Ewangelisty oraz panoramy Jerozolimy, namalowanych na ścianie najprawdopodobniej przez jednego z malarzy z rodziny Bogdańskich. Nie wiemy, kiedy wybudowano tę kaplicę. Nie znamy również żadnych szczegółów dotyczących jej wyposażenia i daty fundacji. W kronikach zapisano jedynie, że pierwotnym patronem kaplicy była Św. Anna. Przekazywana ustnie tradycja głosi, że na miejscu, gdzie stoi dziś kaplica, znajdował się pierwszy jaśliski kościół, zbudowany we wczesnym średniowieczu, jeszcze przed lokowaniem miasta na dzisiejszym jego miejscu przez Kazimierza Wielkiego. Nazwa Łamańce pochodzić ma od wiatrołomów w lesie, który wówczas jeszcze gęsto porastał tę okolicę^[17].

Religia

Kościół rzymskokatolicki

Miejscowość jest siedzibą parafii rzymskokatolickiej, która była założona razem z miastem w 1366, i której siedzibą był wówczas kościół drewniany. W 1732 wzniesiono kościół murowany. W 1756 poświęcono go nadając mu imię św. Katarzyny Aleksandryjskiej. Wewnątrz obraz Matki Bożej Jaśliskiej malowany na desce w 1634 – koronowany przez Jana Pawła II w 1997. W 1890 parafia łacińska obejmowała miejscowości: Czeremcha, Daliowa, Darów, Jasiel, Lipowiec, Moszczaniec, Polany Surowiczne, Posada Jaśliska, Puławy, Rudawka Jaśliska, Surowica, Wola Niżna, Wola Wyżna.

Kościół greckokatolicki

Grekokatolicy z Jaślisk przynależą obecnie do parafii pw. św. Mikołaja w Zyndranowej, reaktywowanej w 1991 r^[18]. Wcześniej, do wysiedleń ludności greckokatolickiej w 1947 r. Jaśliska podlegały parafii działającej przy cerkwi pw. św. Paraskewy w pobliskiej Daliowej^[19]. W związku z funkcjonującym w okresie od końca XVI w. do 1848 r. zakazem osiedlania się w Jaśliskach ludności innej niż rzymskokatolicka, miejscowość nigdy nie była siedzibą samodzielnej parafii greckokatolickiej^[20].

Galeria

• 

  Zabytkowa drewniana zabudowa przy ul. Węgierskiej
• 

  W rynku
• 

  Rzymskokatolicki kościół parafialny
• 

  Wnętrze kościoła
• 

  Kapliczka „Na Szwedzkim Kurhanie”
• 

  Cmentarz I wojny światowej

Ludzie związani z Jaśliskami

• Jan Piotr Baran – polski duchowny katolicki, wieloletni proboszcz parafii św. Katarzyny Aleksandryjskiej. Doprowadził do koronacji obrazu Matki Bożej Królowej Nieba i Ziemi, znajdującego się w ołtarzu głównym kościoła. Koronacji dokonał papież Jan Paweł II 10 czerwca 1997 podczas mszy św. w Krośnie. Od tego czasu Sanktuarium stało się ważnym obiektem kultu i pielgrzymowania wiernych z całej Polski, a także z terenów obecnej Słowacji, skąd, według podań, pochodzi Łaskami i Cudami słynący obraz.
• Józef Bogdański – polski malarz, powstaniec, mieszkający tu od 1846
• Walenty Chłędowski – polski literat, tłumacz, krytyk literacki, pisarz, filozof
• Kasper Gąsiorowski – polski duchowny katolicki, kanonik kapituły przemyskiej, proboszcz i dziekan jasielski, pedagog, dyrektor szkoły, profesor katechetyki, wykładowca w Seminarium Duchownym w Przemyślu, powstaniec
• Stanisław Hausner – polski pionier lotnictwa urodzony w Jaśliskach, oblatywacz, konstruktor i pilot w wytwórni filmowej braci Warnerów. Wielokrotnie próbował przelecieć nad Atlantykiem ze Stanów Zjednoczonych do Europy
• Franciszek Koperstyński Jarząbek – polski kapral, pracownik strażnicy, dowódca Placówki OP-11 i OP-15 AK Jaśliska^[21]
• Marian z Jaślisk – polski dominikanin; filolog, teolog i autor słowników
• Paweł Ossoliński – opiekun majątku Polanka (obecnie dzielnica Krosna), urodzony w Jaśliskach w czasie powstania krakowskiego w 1846.
• Józef Puchalik – polski profesor, teolog, pisarz, redaktor, przełożony klasztoru w Zamościu, w Bardzie Śląskim,
• Stanisław Warchołowski – polski duchowny katolicki z Jaślisk, pułkownik, po wkroczeniu AR był generalnym dziekanem Wojsk Polskich

Turystyka

Wieś leży na terenie założonego w 1992 roku Jaśliskiego Parku Krajobrazowego.

Szlaki piesze

• Przełęcz Beskid nad Czeremchą (581 m n.p.m.) – Czeremcha – Lipowiec – Jaśliska
• Na węgierskim trakcie – ścieżka historyczna: Jaśliska – Szklary^[22]

Szlaki rowerowe

• Karpacki Szlak Rowerowy – odcinek podkarpacki: Rozstajne – Jaśliska – Krościenko^[23]

Inne

Benedykt Gajewski stworzył publikację pt. Jaśliska (1366–1996). Zarys monograficzny (1996).

W Jaśliskach zrealizowano dwa polskie filmy fabularne: Wino truskawkowe (2007) w reż. Dariusza Jabłońskiego^[24] oraz nominowane do Oscara Boże Ciało (2019) w reż. Jana Komasy^[25].

Zobacz też

• Rynek w Jaśliskach
• Cmentarz wojenny w Jaśliskach
• Cmentarz żydowski w Jaśliskach

Przypisy

Bibliografia

• Benedykt Gajewski, Jaśliska 1366-1996. Zarys monograficzny, Muzeum Okręgowe w Krośnie, PUW Roksana, Krosno 1996
• Leszek Kozakiewicz (red.), Jaśliska. Studium Historyczno-Urbanistyczne do planu zagospodarowania przestrzennego miasteczka, (red.), PP PKZ, O. Warszawa, mpis, Warszawa 1964
• Leszek Kozakiewicz, Jaśliska – zarys dziejów miasta prywatnego, „Wierchy”, 1966, s.180-188
• Andrzej Potocki, W dolinie Górnego Wisłoka i od Rymanowa do Jaślisk i Dukli, Krosno 2004, str. 68

Linki zewnętrzne

• Jaśliskie Sanktuarium i okoliczne miejsca kultu. gawron3.w.interia.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-01-14)].
• Jaśliska i okolice
• Historia Żydów w Jaśliskach na portalu Wirtualny Sztetl
• Jaśliska - na stronie beskid-niski.pl
• Jaśliska, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 487 .
• Jaśliska, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 737 .