Jadwiga Falkowska

Jadwiga Falkowska

„Jaga”, „Ludwika”, „Zdzisława”

Data i miejsce urodzenia	13 listopada 1889 Twer
Data i miejsce śmierci	7 sierpnia 1944 Warszawa
Zawód, zajęcie	nauczycielka, działaczka społeczna, instruktorka harcerska, fizyk
Odznaczenia

Grób Jadwigi Falkowskiej na warszawskim Cmentarzu Wojskowym na Powązkach

Jadwiga Falkowska, ps. „Jaga”, „Ludwika”, „Zdzisława” (ur. 13 listopada 1889 w Twerze, zm. 7 sierpnia 1944 w Warszawie) – polska fizyczka, nauczycielka, działaczka społeczna i instruktorka harcerska. Jedna z założycielek polskiego harcerstwa dziewcząt, harcmistrzyni Rzeczypospolitej, asystentka na Politechnice Warszawskiej i na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie^[1].

Życiorys

Dzieciństwo w Twerze

Córka Stanisława (1849–1923) i Leontyny z Kraszewskich (1864–1935), urodziła się w Twerze w Rosji, gdzie jej ojciec prowadził własną aptekę, oboje rodzice byli działaczami społecznymi. Już jako uczennica rosyjskiego Twerskiego Maryjnego Gimnazjum Żeńskiego współorganizowała koło polskie, które prowadziło pracę samokształceniową, amatorski teatr i uroczyście obchodziło polskie święta narodowe^[2].

Początki skautingu

Po ukończeniu w 1908 gimnazjum ze złotym medalem podjęła studia z zakresu fizyki teoretycznej i eksperymentalnej oraz astronomii na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym Uniwersytetu Lwowskiego. We Lwowie włączyła się w działalność społeczną i niepodległościową. Wstąpiła do Organizacji Młodzieży Niepodległościowej „Zarzewie” oraz do tajnej organizacji Armia Polska, w której ukończyła kurs podoficerski, uczestniczyła w ruchu odnowy moralnej i abstynencji „Eleusis”, zetknęła się po raz pierwszy z ideą skautingu i poznała założycieli harcerstwa – Andrzeja Małkowskiego i Olgę Drahonowską. Jadwiga Falkowska weszła w skład powstałej w 1911 roku III Lwowskiej Drużyny Skautowej (I Żeńskiej Drużyny Skautowej) im. Emilii Plater, której drużynową była Olga Drahonowska i której prowadzenie po niej przejęła w końcu 1912. Wspólnie z Małkowskim, Drahonowską i Emilią Czechowiczówną opracowała cele i metody pracy żeńskich drużyn skautowych, wydane w 1912 roku w broszurze Skautki polskie. Była sekretarką Zarządu Głównego Żeńskich Drużyn Skautowych przy Związkowym Naczelnictwie Skautowym, wspierała ideę skautingu i pracę powstających drużyn zarówno w Galicji, jak i na terenie pozostałych zaborów, organizowała żeńskie drużyny w Wilnie, Poznaniu i Warszawie oraz żeńskie kursy skautowe w Berezowie Niższym na Huculszczyźnie (16 lipca – 6 sierpnia 1913, wraz z Marią Opieńską; kurs Żeńskiej Komendy Skautowej w Warszawie, w marcu 1914)^[1][2][3]. Od 1913 kontynuowała studia na Uniwersytecie Jagiellońskim^[2].

Przez pewien czas pracowała jako nauczycielka w Twerze, gdzie również zakładała drużyny skautowe (męską i żeńską), tam zastał ją wybuch I wojny światowej. W 1915–1918 kontynuowała studia na Uniwersytecie Moskiewskim i również w Moskwie działała na rzecz polskiej społeczności. Zorganizowała bursę akademicką dla polskich studentek, była komendantką harcerskich drużyn żeńskich, drużynową i zastępową zastępu instruktorek^[1][3].

Okres międzywojenny

Jesienią 1918 przyjechała wraz z matką i siostrą do Warszawy i zdała końcowe egzaminy na Uniwersytecie Warszawskim^[2]. Do końca 1919 roku była komendantką stołecznego harcerstwa żeńskiego. Jednocześnie pracowała jako asystentka na Politechnice Warszawskiej i uczyła w szkołach wieczorowych.

Uczestniczyła w zjeździe założycielskim ZHP w Lublinie w 1918. W czerwcu 1919, podczas III Zjazdu Naczelnej Rady Harcerskiej w Zwierzyńcu, weszła w skład pierwszego Naczelnictwa ZHP i Naczelnej Rady Harcerskiej, zajmowała się sprawami programowymi. Kiedy w marcu 1920 powstała Główna Kwatera Żeńska, objęła w niej Dział Metodyki Ogólnej^[1][2].

Latem 1920, gdy do stolicy zbliżył się front wojny polsko-bolszewickiej, wstąpiła do II Harcerskiej Czołówki Sanitarnej „Czujka”, zorganizowanej przez Pogotowie Wojenne Harcerek, i pełniła w niej służbę przyfrontową.

Jesienią 1920 otrzymała stanowisko asystenta przy katedrze fizyki na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie. Będąc nadal członkinią NRH, włączyła się w pracę Chorągwi Wileńskiej: kierowała wydziałem programowym w komendzie chorągwi, wchodziła w skład zarządu okręgu, prowadziła drużynę starszych dziewcząt i działała w kole starszoharcerskim. Reprezentowała polskie harcerstwo na forum międzynarodowym – wraz z Olgą Małkowską uczestniczyła w międzynarodowych konferencjach skautek w Cambridge (1922) i w Foxlease k. Lyndhurst (1924), gdzie wygłosiła referat na temat kształcenia instruktorek^[3].

W 1925 powróciła do Warszawy. Objęła stanowisko asystenta na Politechnice Warszawskiej i wykładała fizykę w szkole w Wyszkowie^[1][2]. W latach dwudziestych była dwukrotnie komendantką Chorągwi Warszawskiej Harcerek^[2].

W 1926 przeprowadziła w Sromowcach Wyżnych VI Konferencję Programową Instruktorek i tam została wybrana Naczelniczką Harcerek, kierowała także wydziałem programowym w Głównej Kwaterze Harcerek. Za jej kadencji powstała w Głównej Kwaterze Harcerek komisja zuchów i opracowano programy sprawności zuchowych. Ponieważ w Warszawie nie mogła znaleźć wolnego etatu nauczycielskiego, musiała dojeżdżać do szkoły spoza stolicy, dlatego też po roku, w 1927, zrezygnowała z funkcji Naczelniczki^[3]. W latach 1927–1928 pracowała w Seminarium Nauczycielskim w Bodzentynie^[2].

Była komendantką II Ogólnopolskiego Zlotu Harcerek (Narodowego Zlotu Drużyn Żeńskich) w Wyszkowie-Rybienku nad Bugiem (1928) i II Ogólnopolskiego Zlotu Żeńskiej Starszyzny Harcerskiej (drużynowych i instruktorek) w Kiełpinach na Pomorzu (1930). Do harcerstwa żeńskiego wprowadziła gry i biegi. W Wyszkowie po raz pierwszy zastosowano bieg harcerski jako sposób sprawdzania umiejętności oraz wprowadzono na większą skalę gry polowe. Krótkie i dłuższe, nawet wielodniowe gry polowe stały się specjalnością Falkowskiej. Z kolei w Kiełpinach wypróbowano nowatorski podział na drużyny „specjalnościowe”, w których nie było „nauczających” i „uczących się”, tylko wszystkie harcerki musiały wnieść swój wkład i coś zdobyć, aby po zlocie wzbogacić zdobyczami swoje środowiska. Starsze instruktorki i funkcyjne były wymieszane z młodszymi. Każda drużyna miała własny obóz i realizowała własny program, ale schodziły się na wspólne ogniska, uroczystości, odprawy i gry polowe. Wszystkie funkcyjne miały żyć bezpośrednio życiem harcerskim^[3].

Jadwiga Falkowska znalazła się w gronie czterech harcerek (obok Olgi Małkowskiej, Marii Wocalewskiej i Heleny Śliwowskiej), które w latach dwudziestych, jako współtwórczynie harcerstwa, uhonorowano tytułem harcmistrzyni Rzeczypospolitej^[3].

Była entuzjastką sportu i zapaloną taterniczką, trenowała skok wzwyż. W górach wynajmowała niewielką drewnianą chatkę, którą jej przyjaciele nazywali „chatką Baby Jagi”^[1].

W 1928 otrzymała pracę jako nauczycielka fizyki w Liceum Krzemienieckim w Krzemieńcu na Wołyniu i tam zamieszkała na kolejne 10 lat. Była wychowawczynią, organizatorką prac społecznych i różnych form służby i działalności kulturalnej, prowadziła kółka dyskusyjne i doświadczalne, organizowała przedstawienia i wycieczki. Działała w powiatowym zjednoczeniu organizacji społecznych, zapraszała do Krzemieńca na odczyty wybitnych naukowców.

Wchodziła w skład komendy Wołyńskiej Chorągwi Harcerek, prowadziła Hufiec Krzemieniecki i drużynę przy seminarium nauczycielskim w Krzemieńcu, kształciła drużynowe i instruktorki. Latem prowadziła obozy wędrowne i organizowała gry polowe na obozach stacjonarnych. W latach 1934–1939 kierowała też wydziałem programowym Głównej Kwatery Harcerek, wtedy to powstały nowe programy stopni dla młodszych dziewcząt i nowe programy sprawności. W 1934 uczestniczyła w VIII Światowej konferencji WAGGGS w Adelboden w Szwajcarii.

Falkowska opracowała i prezentowała na kolejnych konferencjach instruktorskich koncepcję „wędrowania przez życie” – „wędrownictwa” i projekt stopnia wędrowniczki, stworzyła też szereg sprawności dla starszych dziewcząt. Na Zlot Jubileuszowy w Spale w 1935 jako służbę Chorągwi Wołyńskiej dla zlotu przygotowała „ognisko wędrownicze” – izbę z materiałami z dziedziny metodyki wędrownictwa, w której uczestniczki mogły otrzymać radę i pomoc w organizowaniu wędrowania. Zamierzała pogłębić swoją wiedzę teoretyczną, dlatego w 1938 wróciła do Warszawy, aby podjąć studia z dziedziny pedagogiki i psychologii^[3].

Okres konspiracji

Po wybuchu II wojny światowej w pierwszych dniach września 1939 włączyła się do pracy Pogotowia Chorągwi Warszawskiej, m.in. pełniła służbę w pomocniczym szpitalu wojskowym przy ul. Kopernika 11/13 (przez pewien czas kierowała tym szpitalem)^[2] oraz w szpitalu przy Bonifraterskiej. Na prośbę harcerek przyjęła ponownie funkcję komendantki Chorągwi Warszawskiej i zarazem komendantki Pogotowia Wojennego Harcerek. Od początku istnienia była członkiem Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej^[2]. Zorganizowała struktury organizacji konspiracyjnej i opracowała zasady podziemnej działalności. Aby zabezpieczyć organizację przed dekonspiracją, stworzyła trzy odrębne okręgi. Mimo niesprzyjających warunków, przez cały okres okupacji stan liczebny organizacji wzrastał, odbywały się regularne zbiórki, wycieczki, a nawet obozy. Prowadzono tajne kształcenie drużynowych i instruktorek, w którym sama brała udział. Prowadziła pierwszy okupacyjny kurs podharcmistrzowski „Stare Miasto”, zorganizowany w 1941–1942 w Izabelinie; jego uczestniczki stworzyły stały zastęp instruktorski, który wkrótce stał się zalążkiem hufca o tej samej nazwie. Falkowska współorganizowała tajne seminaria pedagogiczne, inspirowała do udziału w grupach dyskusyjnych, wspierała inicjatywy harcerek (np. zorganizowanie punktu dożywiania dzieci i młodzieży), zorganizowała w 1941 spółdzielnię harcerską „Zespół” przy ul. Próżnej 8, która pozwoliła licznym harcerkom na zdobywanie środków do życia – działały w niej warsztat krawiecki i pantoflarski oraz wytwórnia torebek i pasków.

Współdziałała z Harcerskim Sanitariatem Warszawy, m.in. wizytując patrole sanitarne, i z Oddziałem Łączności Komendy Głównej ZWZ w szkoleniu harcerek na łączniczki. Jesienią 1942 roku władze Polski Podziemnej wyznaczyły ją na jedną z dwóch zastępczyń szefa Wojskowej Służby Kobiet AK Marii Wittek, funkcję tę pełniła do 1944^[4]. Wiązało się to z rezygnacją z funkcji komendantki chorągwi. Mimo to w dalszym ciągu służyła radą i była w stałym kontakcie ze swoją następczynią Wandą Kamieniecką-Grycko. Prowadziła kształcenie: kursy drużynowych, podharcmistrzyń i w 1944 kurs harcmistrzowski z udziałem przedwojennych harcmistrzyń. Uczestniczyła w pracy ze zwykłymi harcerkami, przyjmując przyrzeczenie harcerskie lub uczestnicząc w uroczystych zbiórkach drużyny.

Równocześnie pełniła szereg innych funkcji w konspiracyjnych strukturach wojskowych: Służbie Zwycięstwu Polski, później Związku Walki Zbrojnej i Armii Krajowej. Od 1942 współdziałała w Komendzie Głównej AK z komórką „Pomoc Żołnierzowi”, prowadząc pracę wychowawczą z kobietami rekrutowanymi do tej służby. Przygotowywała ludzi do przyszłej pracy na Ziemiach Odzyskanych i utrzymywała łączność z obozami pracy przymusowej w Niemczech. W sierpniu 1943 roku prowadziła w Izabelinie obóz kursu drużynowych „Plejady”^[2].

Przez całą okupację pracowała jako nauczycielka fizyki, ucząc w szkole i udzielając korepetycji. Dodatkowo kontynuowała rozpoczęte w 1938 studia, uczęszczając na tajne komplety filozofii, psychologii i pedagogiki profesorów Uniwersytetu Warszawskiego: Tadeusza Kotarbińskiego, Stefana Baleya i Sergiusza Hessena^[3].

Na czas powstania warszawskiego najprawdopodobniej otrzymała przydział do obsługi komunikacji radiowej z zagranicą. W dniu wybuchu powstania 1 sierpnia 1944, po opuszczeniu swojego tymczasowego mieszkania przy ul. Rudawskiej 3 nie zdołała stawić się na wyznaczony posterunek; dotarła tylko do rogu Filtrowej i Al. Niepodległości. Nie mogąc się przedostać dalej, zatrzymała się w mieszkaniu doktorstwa Zachertów (al. Niepodległości 221) i pierwsze dni powstania spędziła na Ochocie, wśród ludności cywilnej, odcięta od walk^[3]. 7 sierpnia na podwórze domu, w którym przebywała, wtargnęli żołnierze kolaboracyjnej brygady RONA. Osoby znajdujące się w mieszkaniach, wśród nich Jadwiga Falkowska, były wyprowadzane i rozstrzelane. Początkowo została pochowana na podwórku domu, potem wraz z innymi pomordowanymi w Alei Niepodległości, a w październiku 1945 prochy jej przeniesiono na Cmentarz Wojskowy na Powązkach. Spoczywa w Alei Zasłużonych (kwatera 27A-tuje-1)^[2][5]. Przy grobie Falkowskiej co roku 1 sierpnia po południu spotykają się warszawskie instruktorki harcerskie, aby uczcić jej pamięć^[1].

Życie prywatne

Jej brat, Adolf Falkowski był lekarzem psychiatrą i również uczestniczył w powstaniu warszawskim.

Ordery i odznaczenia

• Krzyż Niepodległości (16 marca 1937)^[6]
• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (11 listopada 1934)^[7]
• Krzyż Walecznych
• Złoty Krzyż Zasługi z Mieczami^[8]
• Srebrny Krzyż Zasługi (19 marca 1931)^[9]

Upamiętnienie

Jadwiga Falkowska jest patronką kilku drużyn harcerskich^[10][11][12].

Książki

• Czym są sprawności? (wstęp do książki Sprawności harcerek)
• Dzieje żeńskich kursów instruktorskich
• Konferencje programowe instruktorek na tle rozwoju harcerskiej myśli wychowawczej
• Rzut oka na rozwój Harcerstwa Żeńskiego w Polsce
• Skautki polskie – zarys organizacyjny (wspólnie z Kazimierzem Wyrzykowskim, Andrzejem Małkowskim i Emilią Czechowiczówną).

Przypisy

Bibliografia

• Anna Zawadzka „Gawędy o tych, które przewodziły”, Harcerskie Biuro Wydawnicze „Horyzonty”, Warszawa 1994, ISBN 83-900980-1-6.
• „Harcerski słownik biograficzny”, pod red. Janusza Wojtyczy, wyd. Muzeum Harcerstwa i Marron Edition, Warszawa 2006, ISBN 83-923571-0-8.
• Marek Ney-Krwawicz: Komenda Główna Armii Krajowej 1939–1945. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX, 1990, s. 431–432. ISBN 83-211-1055-X.
• Andrzej Krzysztof Kunert: Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej 1939–1945 T.2. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX, 1987, s. 51–52. ISBN 83-211-0758-3.