Jaksa Gryfita
Jaksa Gryfita, Jaksa z Miechowa lub Jaxa Gryfita (ur. 1120, zm. ok. 1176[1]) – możnowładca małopolski, krzyżowiec i fundator klasztoru bożogrobców w Miechowie.
Życiorys
Część historyków uważa go za postać identyczną z pojawiającym się w źródłach tego samego okresu Jaksą z Kopanicy, który w 1145 poślubił Agapię, córkę Piotra Włostowica. Po śmierci księcia Przybysława-Henryka, wystąpił w 1150 roku z roszczeniami do jego spuścizny zostając w 1154 księciem Stodoran i utrzymując po 1157 roku Köpenick, gdzie bił własną monetę[2], by trzy lata później ulec Albrechtowi Niedźwiedziowi i schronić się w Polsce[3].
Pochodzenie Jaksy nie jest pewne, choć większość badaczy przychyla się do teorii, że należał on do możnowładczego rodu Świebodziców-Gryfitów[4]. W starszych opracowaniach pojawiało się nawet stwierdzenie, że miał być on protoplastą rodu, jednak nie jest to możliwe z uwagi na brak męskich potomków[5] (ród Gryfitów wywodził się zapewne od jego męskich krewnych).
Być może na przełomie lat 50. i 60. XII w. ufundował klasztor norbertanek w podkrakowskim Zwierzyńcu (według tradycji pierwszą jego przełożoną miała być córka Jaksy). W 1162 wyruszył na pielgrzymkę do Ziemi Świętej, z której powrócił po roku, przywożąc ze sobą Marcina Gala, kanonika zakonu bożogrobców. Ufundował wówczas klasztor bożogrobców w Miechowie. Był też ofiarodawcą licznych majątków dla klasztoru benedyktyńskiego w Sieciechowie oraz klasztorów norbertanek w Krzyżanowicach (być może był także fundatorem tego ostatniego).
Brał aktywny udział w życiu politycznym. W 1161 uczestniczył w zjeździe możnych w Łęczycy. W 1166/1167 miał uczestniczyć wraz z synem Piotra Włostowica Świętosławem w spisku przeciwko księciu Bolesławowi Kędzierzawemu.
W XVIII w. rajcy miechowscy chcąc uczcić pamięć Jaksy, utworzyli herb miasta z połączenia godła bożogrobców z Gryfem – godłem herbu rodu Gryfitów-Świebodziców[6].
W zbiorach Museo Nazionale del Bargello we Florencji znajduje się bogato dekorowany miecz, tradycyjnie wiązany z osobą Jaksy z Miechowa[7].
Przypisy
- ↑ Data zgonu nie jest pewna, rok 1176 jest wskazany w roczniku kapitulnym krakowskim, być może 7 kwietnia lub 24 lutego, jak wskazuje "Liber mortuorum" klasztoru św. Wincentego; por. G. Labuda, Jaksa z Kopanicy – Jaksa z Miechowa...
- ↑ M. Lindner "Jacza von Köpenick. Ein Slawenfürst des 12. Jahrhunderts zwischen dem Reich und Polen, Berlin 2012
- ↑ M.in. G. Labuda uważał, że Jaksa z Kopanicy i Jaksa z Miechowa nie byli tymi samymi osobami (w ślad za Janem Długoszem, który zresztą uważał, że było aż trzech Jaksów w tym czasie). Opinię, że jest to jedna osoba przedstawiali m.in. M. Gumowski, J. Bieniak, L. M. Wójcik. Por. m.in. G. Labuda, Jaksa z Kopanicy – Jaksa z Miechowa...; L. M. Wójcik, Ród Gryfitów...
- ↑ Teorię tą odrzucał stanowczo A. Małecki, przychylają się jednak do niej L. M. Wójcik, J. Bieniak. Por. m.in. A. Małecki, Studya heraldyczne...; L. M. Wójcik, Ród Gryfitów..., s. 20-23.
- ↑ Jaksa z Kopanicy miał syna, który jednak zmarł w 1157 w Pradze. Swoją drogą, przypuszcza się, że obecność na jego pogrzebie mogła zaowocować sprowadzeniem norbertanek z Pragi do Zwierzyńca
- ↑ Portal - MIECHÓW, www.miechow.iap.pl [dostęp 2017-11-24] [zarchiwizowane z adresu 2018-11-26].
- ↑ Polo Musealo Fiorentino. [dostęp 2012-12-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)].
Literatura
- A. Małecki, Studya heraldyczne, t. II, Lwów 1890, s. 59-64.
- G. Labuda, Jaksa z Kopanicy – Jaksa z Miechowa, Polski słownik biograficzny, t. X, Wrocław 1962-1964, s. 339-341.
- L. M. Wójcik, Ród Gryfitów do końca XIII wieku. Pochodzenie — genealogia — rozsiedlenie, "Historia" CVII, Wrocław 1993, s. 12-23.
- S. Wrzesiński, Polscy krzyżowcy. Tajemnice średniowiecznych krucjat, Warszawa 2007.