Jaksa z Kopanicy

Tympanon fundacyjny opactwa na Ołbinie z przedstawieniem Chrystusa w mandorli; po prawej klęczą Jaksa i jego żona Agata

Jaksa z Kopanicy, ew. Jaksa z Kopaniku (zm. po 1168/1178?) – słowiański książę połabskich Stodoran, zwanych też czasem Hawelanami, w kronice wielkopolskiej nazwany księciem serbskim: dux Sorabie, na denarach IACZA DE COPNIC, IACZO DE COPNIC lub IAKZA COPTNIK CNE(S)[1].

Jaksa z Kopanicy
Brakteat Jaksy
Ziemie u zbiegu Sprewy i Haweli ok. 1150 r.

Życiorys

Część historyków uważa go za postać identyczną z pojawiającym się w źródłach tego samego okresu Jaksą z Miechowa, możnym małopolskim z rodu Gryfitów, aktywnym w Małopolsce w latach 60. XII w., zmarłym 1176[2]. Wątpliwości dotyczące łączenia tych postaci (wymieniany jest również i trzeci Jaksa, mający żyć w tym samym okresie[3]), a związane z ewentualnym szerokim zasięgiem geograficznym, tłumaczyłaby wysoka pozycja - "obydwaj" Jaksowie wymieniani są w dokumentach na pierwszym miejscu wśród świadków i opatrywani tytułem dominus, a także książę np. Jacza, qui cognominatus erat dux (cognominatus = uchodzący za/używający tytułu [księcia]) na przywileju Bolesława Wstydliwego z 1252 r. dla klasztoru sieciechowskiego, a dotyczącego Jaksy z Miechowa[1]. Pomimo rozlicznych powiązań zarówno z krajem Stodoran, jak i Małopolską, stałym miejscem pobytu Jaksy był Wrocław[4].

Pierwsza wzmianka o Jaksie dotyczy jego małżeństwa z Agatą[5], córką potężnego komesa Piotra Włostowica w 1145. Zgłaszał pretensje do Brenny (Brandenburg) po Przybysławie Henryku. Posiłkowany przez Polaków ok. 1154 odebrał ją Albrechtowi Niedźwiedziowi, by po trzech latach stracić ją na rzecz tegoż – wówczas to schronił się na Śląsku. W 1157 zmarł w Pradze jego syn, będący zakładnikiem cesarza Fryderyka Barbarossy.

Kopanica, z której Jaksa jest pisany (Copnik – kopa, góra, hałda), najprawdopodobniej znajdowała się na obszarze dzisiejszej dzielnicy Berlina – Köpenick. Jako udzielny władca Stodoran Jaksa bił własną monetę – "brakteaty Jaksy"[6]. Monety te zdobił wizerunek męża (woja) z mieczem w jednym ręku i z palmą (będącą zapewne symbolem sprawiedliwości) w drugim i okolony był napisem Iaczo de Copnik. Później pojawiają się w prawej ręce chorągiew, w lewej krzyż, a napis okalający brzmi: Jakza Kopnik kneź. W sumie znanych jest pięć wzorów monet bitych w Kopanicy za czasów Jaksy[7].

Imię

Mnogość wariantów zapisu nie ułatwia rozwiązania: Iaczon, Iazko, Iazco, Iacxo, Iaxa, Iacza, Iaczo, Iakza. Część autorów zbyt literalnie trzymając się jednej z form jego zapisu (Iacza należałoby jednak odczytywać jako Jakza) opowiada się za Jacza będącym skróceniem od Jaczemir, Jaczewoj, od psł. *jakъ(jь) "silny, mocny", porównaj scs. jačajь "znakomitszy, mocniejszy", część za wariantem imion Jazon, Jacek (Jacko), jednak najprawdopodobniejszy wariant fonetyczny sugeruje bliskość do Jaks(z), Jaks(z)a, Jaks(z)o będących staropolskimi wariantami chrześcijańskiego imienia Jakub[8][9].

Pomniki

W 1845 roku w berlińskiej dzielnicy Grunewald, na wrzynającym się w rzekę Hawelę cyplu Schildhorn, wystawiono pomnik upamiętniający Jaksę z Kopanicy[10].

Zobacz też

Literatura

Linki zewnętrzne

Przypisy

  1. ↑ a b Franciszek Piekosiński, Rycerstwo polskie wieków średnich, Tom II, Kraków 1896, s. 261-265
  2. ↑ M.in. G. Labuda uważał, że Jaksa z Kopanicy i Jaksa z Miechowa nie byli tymi samymi osobami (w ślad za Janem Długoszem, który zresztą uważał, że było aż trzech Jaksów w tym czasie). Opinię, że jest to jedna osoba, przedstawiali m.in. M. Gumowski, J. Bieniak, L. M. Wójcik. Por. m.in. G. Labuda, Jaksa z Kopanicy – Jaksa z Miechowa...; L. M. Wójcik, Ród Gryfitów...
  3. ↑ Sceptycy wyróżniają: 1) Jaksę z Kopaniku, 2) Jaksę, zięcia Piotra Włostowica, 3) Jaksę, pielgrzyma do Ziemi Świętej w 1162 r., fundatora klasztoru bożogrobców w Miechowie i premonstratensek (norbertanek) na Zwierzyńcu
  4. ↑ Lech Leciejewicz, Śląsk w Polsce wczesnopiastowskiej [w:] Marta Młynarska-Kaletynowa, Edmund Małachowicz (pod red.), Śląsk około 1000 roku, Wrocław 2000, s. 96-97, ISBN 83-910911-5-5
  5. ↑ Zygmunt Świechowski, Katalog architektury romańskiej w Polsce Warszawa 2009, s.662
  6. ↑ Moneta ta jest przedmiotem poszukiwań bohaterów w jednej z powieści Z. Nienackiego Pan Samochodzik i zagadki Fromborka, a także pojawia się jako jeden z głównych elementów w książce J. Chmielewskiej Bułgarski bloczek.
  7. ↑ O rodzajach brakteatów: E. Kwaśniewska, Książę Jaksa i jego czasy [w:] kwartalnik "Nadłubiańskie pejzaże", nr 1-2 (17-18) 2008
  8. ↑ Aleksandra Cieślikowa, Janina Szymowa, Kazimierz Rymut, Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych. Część 1: odapelatywne nazwy osobowe, Kraków 2000, s. 92
  9. ↑ Aleksandra Cieślikowa (pod red.), Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych. Część 7: Suplement. Rozwiązanie licznych zagadek staropolskiej antroponimii, Kraków 2002, s. 275
  10. ↑ Robert F. Barkowski: Poczet władców słowiańskich 631-1168. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 2017, s. 94. ISBN 978-83-11-15119-2.

Media użyte na tej stronie

Ołbin-tympanon fundacyjny-awers.JPG
Autor: Bonio, Licencja: CC BY-SA 3.0
Tympanon fundacyjny opactwa na Ołbinie z przedstawieniem Jaksy, jego żony Agapeji, księcia Boleslawa Kędzierzawego i jego syna Leszka
Jaksa z Kopanicy.jpg
Portret imaginacyjny księcia Jaksy z Kopnika z klasztoru Norbertanek w Krakowie roku 1757
Karte Jaxa.jpg
(c) Lienhard Schulz, CC-BY-SA-3.0
Karte zu Jaxa von Köpenick, um 1150
Jaxa Brakteat.JPG
Bracteate with patriarchal cross of the slavic Fürst (prince, ruler) Jacza de Copnic (de:Jaxa von Köpenick), 12th century, Berlin.