Jakub Arbes

Jakub Arbes

Jakub Arbes
Data i miejsce urodzenia	12 czerwca 1840 Praga
Data i miejsce śmierci	8 kwietnia 1914 Praga
Narodowość	czeska
Język	czeski
Ważne dzieła
Newtonův mozek Svatý Xaverius

Jakub Arbes (ur. 12 czerwca 1840 w Pradze, zm. 8 kwietnia 1914 tamże), pseudonim liryczny J.J. Merklínský (1860), pseudonim publicystyczny J. Svoboda – czeski prozaik, krytyk i dziennikarz, zwolennik literackiej grupy Májovci (Majowcy) i twórca nowego nurtu zwanego romanetto.

Życiorys

Był synem praskiego szewca. Świadomość narodową zyskał w latach szkolnych pod wpływem m.in. Jana Nerudy i bolzanisty P. F. Schneidera. Wspomnienia rewolucyjnych wydarzeń 1848 r., szybki rozwój Pragi i zmiany w monarchii habsburskiej po odejściu od modelu absolutystycznego rozbudziły w nim zainteresowanie ruchem społecznym oraz przyczyniły się do udziału w czeskim życiu politycznym. Poświęciwszy się dziennikarstwu i pracy literackiej, był prawie całe życie związany z Pragą jako redaktor i współpracownik różnych czasopism: Hlas, Vesna kutnohorská, młodoczeskiego Národní listy, którego był redaktorem naczelnym. Sądzono go i więziono za poglądy polityczne oraz obronę praw narodowych. Arbes poznał socjalistów utopijnych, a także współczesnych anarchistów, brał udział w wydarzeniach Komuny Paryskiej; jego własny światopogląd kształtowały tradycje materializmu mechanistycznego i racjonalizmu, pozytywistyczny entuzjazm dla nauk przyrodniczych i ścisłych, zdecydowana niechęć do religijnych i irracjonalnych koncepcji świata oraz życia ludzkiego. W latach 1880–1890 był liderem grupy dyskusyjnej Mahábhárata, która zbierała się w piwiarni U Tomáše. Od 1900 r. skupił wokół siebie młodych literatów z kręgu czasopisma „Moderní revue”.

Twórczość

Wkraczał do literatury z końcem lat 60. XIX w., ale do największych osiągnięć doszedł dużo później. Pisał sprawozdania sądowe, artykuły polityczne i ekonomiczne, uprawiał publicystykę społeczną, felietony, glosy, recenzje, reportaże. Był doradcą literackim w praskim Teatrze Tymczasowym. Od 1879 r. poświęcił się wyłącznie pracy literackiej o charakterze społecznym.

Twórczość beletrystyczna Arbesa, którą uprawiał od lat 60., gatunkowo wzbogaciwszy ją o tzw. romanetto, uformowane została pod wpływem powieści Juliusza Verne’a i nowel Edgara Allana Poe. Romanetto łączy pełną napięcia, tajemniczą i sensacyjną akcję z logicznym, racjonalnym jej rozwiązaniem, przy czym niezwykłe zjawiska i fakty znajdują wyjaśnienie w naukach przyrodniczych i ścisłych. W ten nowy sposób zaspokajał Arbes tradycyjne upodobania czytelników prozy fantastycznej i sensacyjnej, wprowadzając równocześnie do swoich książek problematykę filozoficzną i myśl nowoczesną. Na takich założeniach oparte są romanetta Ďábel na skřipci (Diabeł na mękach, 1866), Svatý Xaverius (Święty Ksawery, 1873) czy najbardziej znany Newtonův mozek (Mózg Newtona, 1877), w którym obraz dziejów ludzkości w perspektywie przyszłości ukazany został w duchu teorii Darwina i złagodzony zlaicyzowaną ideą humanitaryzmu. W romanettach późniejszych, takich jak Ethiopská lilie (Etiopska lilia, 1879), Advokat chud’asů (Adwokat nędzarzy, 1881), Lotr Gólo (Łotr Gólo, 1886) Arbes wysuwał problem zależności psychiki i losu ludzkiego od środowiska społecznego, obierając zwykle za bohatera jednostkę utalentowaną, której możliwości zostały zmarnowane na skutek zewnętrznych warunków ekonomicznych i społecznych.

Równocześnie dążył Arbes do napisania szeroko zakrojonej powieści o tematyce społecznej. Próbą tego rodzaju są Kandidáti existence (Kandydaci egzystencji, 1878), do których inspiracją stały się idee socjalizmu utopijnego; następnie Moderní upíři (Nowoczesne upiory, 1879) – ostra krytyka praktycznego zastosowania kapitalistycznej teorii ekonomicznej z podtytułem Obraz handlowego świata praskiego; wreszcie nie ukończona powieść Štrajchpudlíci (Robotnicy manufaktur, 1883) będąca w zamierzeniu kroniką z życia praskich robotników w l. 1824-48. Zasługą Arbesa jest, że jako jeden z pierwszych za temat powieści obrał problematykę robotniczą i że żywo reagował na ówczesne sprawy społeczne. Nie wyszedł jednak poza idee socjalizmu utopijnego, nie wyzwolił się też z dawnych konwencji powieściowych, mimo że czerpał również ze wzorów nowoczesnych. Popadał w dłużyzny; często też nad całością ciążył widoczny pośpiech. Pożyteczną rolę spełniały też historycznoliterackie i psychologiczne szkice Arbesa poświęcone twórcom narodowym (Másze, Smetanie i innym). Arbestowską tradycję powieści społecznej kontynuował w dojrzałym okresie swej twórczości Antal Stašek.

W latach '90 Arbes poświęcił się głównie publicystyce literackiej i teatralnej. Wydał trzy tomy studiów: Nesmertelní pijáci (Nieśmiertelni pijacy, 1906), Záhadné povahy (Zagadkowe charaktery, 1909), Z duševní dílny básíků (Z duchowego warsztatu poetów, 1915).

Bibliografia

Romanetta

• Ďábel na skřipci (1865)
• Elegie o černých očích (1865–1867)
• Svatý Xaverius (1872)
• Akrobati (1878)
• Kandidáti existence (1878)
• Ethiopská lilie (1879)
• Zborcené harfy tón (1885–1886)
• Lotr Gólo (1886)
• Newtonův mozek (1887)
• Duhový bod nad hlavou (1889)
• Duhokřídlá Psýché (1891)
• Sivooký démon
• Zázračná madona
• Ukřižovaná

Nowele, opowiadania i powieści

• Moderní upíři (1879)
• Štrajchpudlíci (1883)
• Mesiáš (1883)
• Anděl míru (1889)
• Kandidáti existence (1878)
• Český Paganini
• Záhadné povahy
• Z duševní dílny básníků

Publicystyka

• Epizody
• Pláč koruny české neboli
• Nová persekuce
• Nesmertelní pijáci (1906)
• Záhadné povahy (1909)
• Z duševní dílny básíků (1915)

Bibliografia

• J. Magnuszewski, Historia literatury czeskiej, Wrocław 1973
• Literatury zachodniosłowiańskie czasu przełomów 1890-1990. Literatura czeska, pod red. H. Janaszek-Ivaničkovej, Katowice 1999.