Jakub Parnas

Jakub Karol Parnas

Data i miejsce urodzenia	16 stycznia 1884 Mokrzany, Austro-Węgry
Data i miejsce śmierci	29 stycznia 1949 Moskwa, RFSRR, ZSRR
Zawód, zajęcie	biochemik
Narodowość	polska
Tytuł naukowy	profesor
Odznaczenia

Tablica pamiątkowa poświęcona Parnasowi w budynku Akademii Medycznej we Lwowie

Jakub Karol Parnas (ur. 16 stycznia 1884 w Mokrzanach, zm. 29 stycznia 1949 w Moskwie) – polski chemik, pionier polskiej biochemii, twórca lwowskiej szkoły biochemicznej.

Życiorys

Był synem właściciela ziemskiego. Ukończył gimnazjum we Lwowie w 1902, studiował w Technische Hochschule w Berlinie, które to studia ukończył w 1904, studiował także chemię organiczną i fizjologiczną w Strasburgu. Po uzyskaniu w 1906 dyplomu pracował na Politechnice w Zurichu pod kierownictwem laureata Nagrody Nobla prof. Richarda Willstättera. Wyizolował i uzyskał w formie krystalicznej nieznany dotąd, trzeci izomer naftochinonu, 2,3-naftochinon. Odkrycie to było tematem dwóch publikacji i rozprawy doktorskiej obronionej w 1907 na Uniwersytecie Ludwika i Maksymiliana w Monachium.

W 1907 został zatrudniony jako asystent w pracowni Franza Hofmeistra(ang.) w Instytucie Chemii Fizjologicznej Uniwersytetu Rzeszy w Strasburgu, spędził rok w Stacji Zoologicznej w Neapolu, gdzie studiował energetykę mięśni gładkich u bezkręgowców. W 1913 habilitował się i otrzymał stanowisko docenta Uniwersytetu w Strasburgu, które zachował do 1918, mimo że w tym czasie przebywał już w Polsce. W 1913 został zaproszony do Cambridge, gdzie kontynuował badania metabolizmu mięśni we współpracy z Frederickiem G. Hopkinsem, autorytetem tej dziedziny, laureatem Nagrody Nobla.

Po wybuchu I wojny światowej Brytyjczycy zezwolili Parnasowi, poddanemu austriackiemu na powrót do kraju. Pracował w laboratorium służby zdrowia armii austro-węgierskiej. Od 1 października 1916 kierował zorganizowanym przez siebie Zakładem Chemii Fizjologicznej spolonizowanego wówczas Uniwersytetu Warszawskiego, od 1 kwietnia 1919 był docentem tymczasowym tego przedmiotu. W roku akademickim 1918/19 wykładał też chemię analityczną na Wydziale Farmaceutycznym. W 1919 wstąpił ochotniczo do Wojska Polskiego, brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej.

Zmieniwszy wyznanie, przeniósł się, głównie pod wpływem Franciszka Groera, do Lwowa. Od 1920 do 1941 był profesorem Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, kierownikiem zakładu chemii lekarskiej wydziału lekarskiego, w latach 1930-1931 wykładał na Uniwersytecie w Zurychu.

W kwietniu 1937 został doktorem honoris causa uniwersytetu ateńskiego^[1]. Był członkiem Niemieckiej Akademii Nauk Leopoldina w Halle, wykładowcą na Uniwersytecie w Gandawie. Był członkiem czynnym Towarzystwa Naukowego we Lwowie, oraz członkiem PAU od 1931. W 1938 przewodził konferencji o zastosowaniu izotopów radioaktywnych, zorganizowanej przez Nielsa Bohra w Kopenhadze. W 1939 otrzymał propozycję objęcia stanowiska visiting professor na Uniwersytecie w Gandawie, której nie przyjął, nie chcąc przerywać edukacji gimnazjalnej syna.

Po agresji ZSRR na Polskę, podczas pierwszej okupacji sowieckiej Lwowa (1939-1941) współpracował aktywnie z władzami sowieckimi i kontynuował działalność naukową. Od 15 grudnia 1940 członek rady obwodowej obwodu lwowskiego^[2].

Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej został ewakuowany do Kijowa, a potem do Ufy. W 1942 został laureatem Nagrody Stalinowskiej za całokształt badań nad chemizmem mięśni. W 1943 został przeniesiony do Moskwy, w latach 1943-1949 był dyrektorem Wydziału Chemii i Fizjologii Akademii Nauk Medycznych ZSRR w Moskwie. Był członkiem Akademii Nauk ZSRR (od 1942) i Akademii Nauk Medycznych ZSRR (od 1944). Uczestniczył w zjeździe Związku Patriotów Polskich w czerwcu 1943 w Moskwie i został wybrany do Centralnej Komisji Rewizyjnej Związku. Na wniosek ZPP został dokooptowany do Krajowej Rady Narodowej. Zorganizował w Moskwie pracownię chemii fizjologicznej Akademii Nauk ZSRR, tworząc ośrodek badawczy biochemii przemiany węglowodanowej. Była to jedna z pierwszych instytucji biochemicznych w ZSRR, prowadzono w niej badania przy użyciu izotopów, pozostawał jej dyrektorem do 1948.

Po zakończeniu wojny w 1945 zaproponowano mu objęcie katedr chemii fizjologicznej na Uniwersytecie Jagiellońskim, Uniwersytecie Wrocławskim i Uniwersytecie w Gandawie, jako profesorowi zwyczajnemu i honorowemu. Parnas wybrał katedrę w Krakowie, władze sowieckie nie zgodziły się jednak na opuszczenie przez niego ZSRR. W 1946 przyjechał do Krakowa i Wrocławia z wykładami. W 1945 został wybrany na członka Francuskiej Akademii Medycyny w Paryżu, otrzymał doktorat honorowy Sorbony oraz został członkiem towarzystw chemicznych w Londynie, Paryżu i Moskwie. W 1948 został członkiem czynnym Polskiej Akademii Umiejętności. Parnas nie mógł wrócić do Polski, władze sowieckie uniemożliwiły mu również uczestnictwo w I Międzynarodowym Kongresie Biochemii w Londynie w 1948, któremu miał przewodniczyć^[3].

W Moskwie był często zapraszany do ambasad krajów zachodnich. Wyrażał otwarcie swoje poglądy i publicznie krytykował popierane przez WKP(b) i Stalina pseudonaukowe teorie Trofima Łysenki, nie zdając sobie sprawy z zagrożeń, jakie wynikały w reżimie komunistycznym z jego zachowania^[4]. 29 stycznia 1949 został aresztowany w Moskwie przez MGB w związku ze sprawą Żydowskiego Komitetu Antyfaszystowskiego i związanych z nią falą policyjnych represji antysemickich. Według dokumentacji KGB zmarł tego samego dnia na zawał serca w czasie przesłuchania przez MGB na Łubiance^[5].

Aż do roku 1960 nazwisko Parnasa było w ZSRR zakazane. Rehabilitacja uczonego nastąpiła w 1960, wydano wówczas w Moskwie jego Dzieła zebrane. W latach 1960–1970 w piśmiennictwie sowieckim i podręcznikach przedstawiano go jako uczonego sowieckiego, zasłużonego dla biochemii w ZSRR.

Był twórcą lwowskiej szkoły biochemicznej^[6], autorem wielu odkrywczych prac naukowych tłumaczonych na wiele języków obcych. Wraz ze swoimi uczniami zajmował się przede wszystkim metabolizmem mięśni, odkrył m.in. fosforolizę glikogenu. Jako jeden z pierwszych na świecie zastosował metody izotopowe w biochemii (przy współpracy z Instytutem Nielsa Bohra w Kopenhadze), za pomocą których prześledził etapy przemian związków fosforowych w mięśniach. Nazwisko Parnasa zapisano w nauce w nazwie schematu EMP (schemat Embdena(ang.) - Meyerhofa - Parnasa), opisującego ciąg przemian związków fosforowych w mięśniach od fosforolizy glikogenu do wytworzenia kwasu mlekowego.

Opublikował 130 oryginalnych prac doświadczalnych oraz 46 prac przeglądowych i książek^[7], w tym m.in. podręcznik Chemia Fizjologiczna (1922).

Rodzina

Pierwszą jego żoną była Raissa, z którą miał syna Gustawa Teodora (1908-1979) i córkę Claire Walter (1911–1972), malarkę. Dzieci spędziły całe życie we Francji i zmarły bezdzietnie. Po rozwodzie, ożenił się ponownie w 1920 z Renatą Taubenhaus. Z małżeństwa miał córkę Justynę (1921–1930) i syna Jana Oskara (1923-1995), żołnierza Armii Andersa, następnie II Korpusu Polskiego, uczestnika bitwy o Monte Cassino, po powrocie do Polski i ukończeniu medycyny na Uniwersytecie Wrocławskim wieloletniego ordynatora oddziału chirurgii w szpitalu w Człuchowie^[3][8]. Renata Parnas wróciła do Polski w 1958, w ramach tzw. drugiej repatriacji, mieszkała w Warszawie, zmarła w 1967.

Odznaczenia

• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (18 stycznia 1946, postanowieniem Prezydium KRN)^[9][10]

Przypisy

Bibliografia, linki

• Teresa Ostrowska, Parnas Jakub Karol w: Polski Słownik Biograficzny t.XXV s.218-221, Warszawa-Kraków-Wrocław-Gdańsk 1980, wersja elektroniczna IPSB
• Tadeusz Korzybski, Jakub Parnas, w: Słownik biologów polskich, Warszawa 1987
• O profesorze Jakubie Parnasie na tle Lwowa z lat 1938 do 1945
• Jakub Karol Parnas – burzliwe życie wybitnego biochemika
• Jolanta Barańska, Andrzej Dżugaj, Janina Kwiatkowska-Korczak, Życie i tragiczna śmierć Jakuba Karola Parnasa, wybitnego polskiego biochemika, współodkrywcy glikolizy w: Kosmos, t.57 (2008) Numer 1–2 (278–279) s.1-17
• Profil na stronie Biblioteki Sejmowej
• Publikacje Jakuba Parnasa w serwisie Polona.pl