Jan Żabczyc

Jan Żabczyc lub Jan z Żabczyca, krypt.: J. Z., (ur. po 1580, zm. po 1629[1]) – poeta, paremiograf, autor pierwszego zbioru polskich kolęd, zatytułowanego Symfonie anielskie abo Kolęda mieszkańcom ziemskim od muzyki niebieskiej, wdzięcznym okrzykiem na Dzień Narodzenia Pańskiego zaśpiewane (wyd. Kraków, 1630).

Życiorys

Prawdopodobnie pochodził z chłopskiej lub mieszczańskiej warstwy społecznej, wykształcenie zdobywał w Akademii Krakowskiej, gdzie się immatrykulował w roku 1612. Związany był z małopolskimi magnatami (Mniszchowie samborsko-sanoccy), na cześć których pisał (już przed rokiem 1610) utwory panegiryczne. Utrzymywał także dobre stosunki z małopolskimi rodzinami Kotkowskich i Gołuchowskich. Następnie przeniósł się na ziemię czerwieńską. W latach 1605-1630 publikował w Krakowie, gdzie spędził część życia.

Twórczość

Jest autorem zbioru pt. Symfonie anielskie... (1630), zawierającym 36 kolęd, głównie w odmianie pasterskiej. Utwory charakteryzują się sporym zróżnicowaniem: począwszy od tematyki, a skończywszy na budowie wierszy. W zbiorze znalazły się także pastorałki zbudowane w formie dialogowej, zbliżone do jasełek. Symfonie... poprzedził Instrukcją, w której zawarł odesłania do popularnych wówczas w Polsce melodii, na bazie których napisał kolędy. Posłużył się tym samym tzw. kontrafakturą, tzn. wykorzystał melodię piosenki świeckiej w pieśni o charakterze religijnym[2].

W latach późniejszych zbiór był publikowany pod innym nazwiskiem – Jana Karola Dachnowskiego, stąd istnieją wątpliwości, czy Żabczyc nie był tylko kolekcjonerem bożonarodzeniowych utworów[1]. Liczne pieśni z tego zbioru weszły na stałe do kanonu polskich kolęd, np. Przybieżeli do Betlejem, Pastuszkowie, bracia mili[2].

Ponadto Żabczyc był autorem zbiorów pt. Praktyka dworska (1615), Etyka dworskie (1615), Polityka dworskie (1616), Quaternio, w którym się wyrażają Boskie sprawy niepojęte, aniołów, nieba, żywiołów powinności i obyczaje ludzkie (1629). Wydania te zawierały głównie maksymy, wierszyki, parafrazy przysłów. Ponadto Żabczyc jest autorem parodii tzw. prognostyka astrologicznego pt. Kalendarz wieczny (1614).

Ważniejsze dzieła

  • Mars moskiewski krwawy, Kraków 1605, drukarnia M. Szarffenberger; wyd. następne: Kraków 1606; edycję 1. przedr. T. Wierzbowski: Matieriały k istorii moskowskogo gosudarstwa, t. 3, Warszawa 1900 (pod koniec utworu pt. Quaternio... Żabczyc zarzuca P. Napolskiemu lub W. Chlebowskiemu plagiat tytułu i przedmowy w dziele: Krwawy Mars...)
  • Poseł moskiewski, Kraków 1605, drukarnia M. Szarffenberger; wyd. następne: Kraków 1606; edycję 1. przedr. T. Wierzbowski: Matieriały k istorii moskowskogo gosudarstwa, t. 3, Warszawa 1900
  • Żegnanie ojczyzny możnej cesarzowej moskiewskiej, Kraków 1606, drukarnia M. Szarffenberger; przedr. T. Wierzbowski: Matieriały k istorii moskowskogo gosudarstwa, t. 3, Warszawa 1900
  • Niemasz króla – jest, brak miejsca wydania 1607 (wyd. anonimowe, dedykacja podpisana krypt.: J. Z.); fragmenty przedr. M. Piszczkowski: "Pisma J. Żabczyca", Lwów 1937, Archiwum Towarzystwa Naukowego Lwowa, dz. 1, t. 5, zeszyt 3, s. 25-26
  • Na opłakany pożar dziedzicznego miasta Dubiecka, Kraków 1608
  • Etyka dworskie, Kraków 1615, drukarnia J. Siebeneicher; wyd. następne: brak miejsca wydania 1616; brak miejsca wydania 1645; brak miejsca i roku wydania; pt. Forma abo wizerunek postępków stanów wszelakich wieku teraźniejszego, Kraków 1633; Kraków 1638; Kraków 1644; Kraków 1646; Kraków 1648 (od roku 1633 edycje anonimowe); fragmenty przedr. M. Piszczkowski: "Pisma J. Żabczyca", Lwów 1937, Archiwum Towarzystwa Naukowego Lwowa, dz. 1, t. 5, zeszyt 3, s. 45 nn. (zbiorek aforyzmów, maksym obyczajowych, przysłów; tradycyjne zapożyczenia)
  • Praktyka dworska, Kraków 1615, drukarnia M. Lob; wyd. następne: pt. Praktyka dworskie, Kraków 1617; (Kraków) 1633; Kraków 1645; brak miejsca wydania 1650; brak miejsca i roku wydania; fragmenty przedr. M. Piszczkowski: "Pisma J. Żabczyca", Lwów 1937, Archiwum Towarzystwa Naukowego Lwowa, dz. 1, t. 5, zeszyt 3, s. 32, (zbiorek dość fikcyjnych nakazów etycznych i prawnych różnych czasów i ludów, zob. – o źródłach utworu – M. Piszczkowski: "Pisma J. Żabczyca", Lwów 1937, Archiwum Towarzystwa Naukowego Lwowa, dz. 1, t. 5, zeszyt 3, s. 30; Estreicher XXXIV, 17; wydania Praktyk...zawierają dziełko Lexykon dworski, tj. satyrycznie ujęty przekład polski kilkudziesięciu wyrazów łacińskich; Żabczyc lub księgarz-wydawca ogł. przeróbkę tekstu starszego nieznanego autora; Lexykon pod innym tytułem wyd. F. K. Nowakowski: Jocoseria, Berlin 1840, s. 258; także wyd. 2 Berlin 1849)
  • Polityka dworskie, Kraków 1616, drukarnia J. Siebeneicher; wyd. następne: brak miejsca i roku wydania (edycja przerobiona); inne wyd. – egz. edycji z brakującą kartą tytułową, zapewne nieco przerobiony przedruk późniejszy od poprzedniego, zawiera także utwór pt. Obiecadło dworskie albo żywot służałych, zob. Utwory o autorstwie niepewnym; Kraków (1630); brak miejsca wydania 1631(?); Lublin 1637; pt. Polityka dworska (prawdopodobnie), brak miejsca i roku wydania; tekst polski i rosyjski anonimowego przekł. z XVII wieku pt. "Wydanije o dobronrawii. Starinnyje sborniki russkich posłowic, pogoworok, zagadok. Wypusk 1", Petersburg 1899, Sbornik Akadiemii Nauk, t. 66, (zbiór 162 maksym obyczajowych i moralnych; tradycyjne zapożyczenia; korzystał z dziełka – przejął część maksym – anonimowy autor Gospodarstwa jezdeckiego, strzelczego i myśliwczego, Poznań 1690)
  • Traktat nowy o Zwiastowaniu anielskim Najśw. Pannie... Przy tym jest i drugi traktat, jako Herod rozmawia ze trzema królmi, Kraków 1617, drukarnia B. Skalski; fragmenty przedr. M. Piszczkowski: "Pisma J. Żabczyca", Lwów 1937, Archiwum Towarzystwa Naukowego Lwowa, dz. 1, t. 5, zeszyt 3, s. 77 nn.; zob. także Estreicher XXXI, 280, (dialog dramatyczny w 3 aktach)
  • Quaternio, w którym się wyrażają... Boskie sprawy niepojęte, Kraków 1629 (moralizujące 4-wiersze; por. Czwartak nowy...)
  • Czwartak nowy, w którym się wyrażają obyczaje ludziom rozmaitego stanu (skrót dziełka pt. Quaternio...), Kraków 1629; wyd. następne: brak miejsca wydania 1630; wyd. A. Brückner w: J. T. Trembecki Wirydarz poetycki, t. 1, Lwów 1910 (pomiędzy pismami D. Naborowskiego, jako plagiat utworu J. Żabczyca); fragmenty przedr. i obydwie strony tytułu reprodukował M. Piszczkowski: "Pisma J. Żabczyca", Lwów 1937, Archiwum Towarzystwa Naukowego Lwowa, dz. 1, t. 5, zeszyt 3, s. 6, 67-71; nowsze przedruki zob. Estreicher XXXIV, 12. (przekł. rosyjski w XVII w.)
  • Symfonie anielskie abo kolęda (zbiór 36 kolęd), Kraków 1630, drukarnia M. Filipowski (wyd. anonimowe, pod wierszem do czytelnika podpisany J. Z. Żabczyc; w tej edycji instrukcja do śpiewania); wyd. następne: Kraków 1631 (tu wiersz do czytelnika podpisany J. K. Dachnowski); Kraków 1641 (według Estreichera edycja niepewna); Kraków 1642 (tu wiersz do czytelnika podpisany J. Z. Żabczyc); na podstawie edycji z roku 1631 i 1642 jako dziełko J. K. Dachnowskiego wyd. A. Brodnicki, Kraków 1913, BPP nr 65; fragmenty przedr., podobiznę karty potytułowej z edycji roku 1630 podał M. Piszczkowski: "Pisma J. Żabczyca", Lwów 1937, Archiwum Towarzystwa Naukowego Lwowa, dz. 1, t. 5, zeszyt 3, s. 81 i in. (autorstwo przypisywane J. K. Dachnowskiemu przesądził ostatecznie Estreicher XXXIV, 18-19, na korzyść J. Żabczyca, raczej kolekcjonera i wydawcy kolęd znanych niż autora)
  • Kalendarz wieczny, brak miejsca i roku wydania (wyd. anonimowe, w tekście akrostych z nazwiska J. Ż.; według przypuszczenia K. Badeckiego wyd. Kraków 1614); przedr. z reprodukcją karty tytułowej J. Łoś, Kraków 1911, BPP nr 62 (bez podania autora); fragmenty przedr. M. Piszczkowski: "Pisma J. Żabczyca", Lwów 1937, Archiwum Towarzystwa Naukowego Lwowa, dz. 1, t. 5, zeszyt 3, s. 76, (wierszyki humorystyczne, parodiujące przepowiednie krakowskich astrologów, przekład tzw. minucyj sowizrzalskich; części utworu przejął M. Trztyprztycki do Minucji nowych sowizrzałowych), przypisywany J. Żabczycowi utwór Lutnia Ojczyzny Polskiej jest utworem Jana Jurkowskiego.

Utwory o autorstwie niepewnym

  • Obiecadło dworskie albo żywot służałych, wyd. bezimienne przy: Polityka dworskie (edycja z brakującą kartą tytułową); wyd. wraz z Pieśniami o wyjeździe warszawskim, pt. Obiecadło dworskie albo żywot służałych i pieśni o wyjeździe warszawskim, brak miejsca i roku wydania; wyd. krytyczne jako ulotny druczek, brak miejsca wydania (około 1630) nieznanego autora, bez pieśni; K. Badecki "Polska satyra mieszczańska", Kraków 1950, BPP nr 91, (Badecki sugeruje istnienie osobnego druczku anonimowego, zaprzecza natomiast wyd. Obiecadła... przy Politykach...; hipotezę autorstwa J. Żabczyca postawił Estreicher XXXIV, 16.
  • a) Lament carowej, Dymitra cara moskiewskiego małżonki..., 1606; rękopis: Biblioteka Narodowa; fragmenty ogł. M. Piszczkowski: "Pisma J. Żabczyca", Lwów 1937, Archiwum Towarzystwa Naukowego Lwowa, dz. 1, t. 5, zeszyt 3
  • b) Lament o carowej, rękopis: Ossolineum nr 168, k. 388
  • c) Lament pogromu moskiewskiego; Igrzysko fortuny; Przestroga dla carowej, rękopisy: Ossolineum
  • Wiersze poświęcone Marynie Mniszchównie, autorstwo przypisał A. Brückner

Pełniejszą bibliografię podaje M. Piszczkowski "Pisma J. Żabczyca", Lwów 1937, Archiwum Towarzystwa Naukowego Lwowa, dz. 1, t. 5, zeszyt 3


O stylistyce i wersyfikacji Jana Żabczyca pisała Cecylia Galilej[3].

Przypisy

  1. ↑ a b Jadwiga Kotarska, Edmund Kotarski: Średniowiecze, renesans, barok.. Gdańsk: Wydawnictwo Harmonia, 2002, s. 370. ISBN 83-7134-121-0.
  2. ↑ a b Jadwiga Kotarska, Edmund Kotarski: Średniowiecze, renesans, barok.. Gdańsk: Wydawnictwo Harmonia, 2002, s. 371. ISBN 83-7134-121-0.
  3. ↑ Cecylia Galilej, Rym w XVII-wiecznych kolędach Jana Żabczyca, Roczniki Humanistyczne, Zeszyt 6: Językoznawstwo, Tom 57 (Rok 2009); Cecylia Galilej,Struktura semantyczno-formalna XVII-wiecznego zbioru Symfonije anielskie Jana Żabczyca, Poznańskie Spotkania Językoznawcze, 2010; Cecylia Galilej, Strofika w XVII-wiecznym zbiorze kolęd Symfonije anielskie Jana Żabczyca, Facta Simonidis, 1/2010

Bibliografia

  • Jadwiga Kotarska, Edmund Kotarski: Średniowiecze, renesans, barok.. Gdańsk: Wydawnictwo Harmonia, 2002, s. 370-372. ISBN 83-7134-121-0.
  • Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut, t. 3 Piśmiennictwo Staropolskie, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1965, s. 454-456

Linki zewnętrzne