Jan Żabiński

Jan Żabiński

Data i miejsce urodzenia	8 kwietnia 1897 Warszawa
Data i miejsce śmierci	26 lipca 1974 Warszawa
Doktor habilitowany nauk przyrodniczych
Specjalność: zoologia, fizjologia
Alma Mater	Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Doktorat	1924 – fizjologia Uniwersytet Warszawski
Habilitacja	1946 – fizjologia Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
Nauczyciel akademicki
Uczelnia	Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Uczelnia	Uniwersytet Warszawski
Uczelnia	Państwowa Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Warszawie
Dyrektor Miejskiego Ogrodu Zoologicznego w Warszawie
Okres spraw.	1928–1951
Poprzednik	Wenanty Burdziński
Następca	Jan Landowski
Odznaczenia

Jan Żabiński z lwem

Zachowane wejście do tunelu dla ukrywających się Żydów przy willi Żabińskich

Kamień upamiętniający Jana Żabińskiego w Ogrodzie Zoologicznym w Warszawie

Grób Jana Żabińskiego na warszawskich Powązkach

Willa rodziny Żabińskich, obecnie muzeum. Warszawski Ogród Zoologiczny.

Jan Żabiński (ur. 8 kwietnia 1897 w Warszawie, zm. 26 lipca 1974 tamże)^[1] – polski zoolog, fizjolog, popularyzator zoologii, wieloletni dyrektor Ogrodu Zoologicznego w Warszawie, powstaniec warszawski.

Życiorys

Przed wybuchem I wojny światowej trenował lekkoatletykę – specjalizował się w sprintach na 100 m. Z wynikiem 11,1 s (bardzo dobrym jak na tamte czasy) był wieloletnim rekordzistą Warszawy w biegu na tym dystansie^[2].

Stopień inżyniera agronomii uzyskał w SGGW, doktorat z fizjologii obronił w Uniwersytecie Warszawskim, habilitował się w Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie.

Od 1919 służył w odrodzonym Wojsku Polskim, był też uczestnikiem wojny polsko-bolszewickiej, za co po raz pierwszy został odznaczony Krzyżem Walecznych.

Mając już poważny dorobek naukowy, został organizatorem Ogrodu Zoologicznego w Warszawie, a w 1929 został powołany na dyrektora Ogrodu. Pełnił tę funkcję do marca 1951.

W latach 1918–1944 prowadził pracę dydaktyczną w szkołach średnich, w SGGW i tajnym Uniwersytecie Warszawskim.

II wojna światowa

We wrześniu 1939 zoo, które było położone blisko jednej z baterii artylerii obrony przeciwlotniczej Warszawy, zostało zbombardowane. Wiele zwierząt wówczas zginęło lub uciekło z ogrodu. Warto dodać, że zwierzęta z warszawskiego ogrodu zoologicznego były także zjadane przez głodujących mieszkańców Warszawy^[3]. Niektóre z niebezpiecznych drapieżników zostały zastrzelone w obawie przed zagrożeniem dla bezpieczeństwa mieszkańców miasta. Wiele z pozostałych Niemcy wywieźli później do innych ogrodów (m.in. w Berlinie, Królewcu, Hanowerze i Wiedniu).

Opustoszałe pomieszczenia Jan Żabiński wraz z żoną Antoniną wykorzystywali do ukrywania Żydów szmuglowanych z terenu warszawskiego getta. W przemycie tym Żabiński osobiście brał udział, odwiedzając getto pod pozorem poszukiwania odpadów do karmienia świń, hodowanych wówczas na terenie ogrodu. W ciągu trzech lat przez zoo przeszły setki uciekinierów, niektórzy z nich mieszkali w piwnicy modernistycznej willi dyrektora ogrodu, nazywanej willą Pod Zwariowaną Gwiazdą, w której mieszkali Żabińscy^[4][5]. Tę działalność dr. Żabińskiego i jego żony uhonorował izraelski instytut Jad Waszem, nadając obojgu w 1965 tytuł Sprawiedliwych wśród Narodów Świata^[6]. Wśród uratowanych przez nich była m.in. rzeźbiarka Magdalena Gross^[6][7]. Żabiński wspierał też m.in. przebywającego w getcie entomologa Szymona Tenenbauma, który powierzył mu swoją kolekcję okazów bezkręgowców^[4].

Żabiński, jako aktywny członek ruchu oporu, wykorzystywał ogród zoologiczny do celów konspiracyjnych, o czym świadczy przechowywanie amunicji zakopanej na wybiegu dla słoni, natomiast większą ilość materiałów wybuchowych ukrywano w szpitalu dla zwierząt^[3].

Był członkiem Armii Krajowej ps. „Franciszek”, dosłużył się stopnia porucznika^[8]. W powstaniu warszawskim dowodził plutonem kompanii Kedywu „Kolegium C” w batalionie „Kiliński”^[8]. Po kapitulacji powstania jeniec Stalagu XI A Gross Lübars, Stalagu XI A Altengrabow, Stalagu X B Sandbostel i Oflagu X C Lübeck^[9].

Po wojnie

Pod koniec 1945 wrócił do Polski i przystąpił do odbudowy zniszczonego ogrodu zoologicznego^[1]. Podjął także pracę naukową oraz popularyzatorską, głównie w Polskim Radiu. Ogółem, od 1926 wygłosił ponad 1500 pogadanek radiowych^[1]. Od 1947 był członkiem Państwowej Rady Ochrony Przyrody^[1]. Popularyzował akcję przywracania żubra przyrodzie, od 1947 redagował „Księgi Rodowodowe Żubrów”^[1].

W 1951 z uwagi na swoją AK-owską przeszłość został zmuszony do rezygnacji ze stanowiska dyrektora Ogrodu Zoologicznego w Warszawie. W latach 1952–1953 wykładał fizjologię zwierząt w Państwowej Wyższej Szkole Pedagogicznej w Warszawie^[1].

Życie prywatne

Żonaty z pisarką Antoniną z domu Erdman^[10]. Spoczywa wraz z nią na warszawskich Powązkach (kw. 212–III–4)^[11]. Był synem Józefa i Heleny z domu Strzeszewskiej. Miał 3 siostry: Hannę Petrynowską, Józefę Zaorską i Marię Michalinę Augustę Czerniewicz z domu Żabińska^[12].

Upamiętnienie

• Tablica pamiątkowa odsłonięta w 2021 na willi Pod Zwariowaną Gwiazdą^[13].
• W 2007 amerykańska pisarka Diane Ackerman opublikowała książkę The Zookeeper’s Wife (Żona dyrektora zoo) opisującą bohaterskie zachowanie rodziny Żabińskich w czasie wojny. Jest ona oparta głównie na wspomnieniach Antoniny Żabińskiej Ludzie i zwierzęta. W 2009 w wydawnictwie Świat Książki ukazał się polski przekład pod tytułem Azyl. Opowieść o Żydach ukrywanych w warszawskim zoo. W 2017 premierę miała ekranizacja książki pod tytułem Azyl (ang. The Zookeeper’s Wife). Żabińskiego zagrał Johan Heldenbergh, zaś jego żonę - Jessica Chastain^[14].
• Od 1980 Jan Żabiński jest patronem jednej z warszawskich ulic w dzielnicy Ursynów^[15].

Odznaczenia i nagrody

• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, pośmiertnie, 2008^[16]
• Krzyż Walecznych, dwukrotnie: 1920 i 1944
• Medal Sprawiedliwy wśród Narodów Świata, 1965
• Nagroda Miasta Stołecznego Warszawy
• Nagroda im. Brunona Winawera
• Nagroda Polskiego Radia „Złoty Mikrofon”

Publikacje (wybór w kolejności alfabetycznej)

Jan Żabiński wydał ponad 60 książek popularnonaukowych, a także 6 przekładów oraz 32 prace i rozprawy naukowe.

• A czy o tym wiecie?. Warszawa: Książka i Wiedza, 1950.
• Co to było za dziecko... Warszawa: Nasza Księgarnia, 1960.
• Człowiek jest plastyczny. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1963.
• Czy można żyć bez skóry?. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1958.
• Czy znasz te zwierzęta. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1952 1953 1954.
• Dziewczynka i myszki. Warszawa: Książka i Wiedza, 1951.
• Futro i jego dostawcy. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1952 1953 1956.
• Gawędy o zwierzętach. Warszawa: Iskry, 1970.
• Hipopotam i spółka. Warszawa: Czytelnik, 1976.
• Ile tych zwierząt. Warszawa: Czytelnik, 1961.
• Jak pojmować organizm. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1956.
• Jak powstała trąba słonia. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1955.
• Jak się zwycięża. Warszawa: Czytelnik, 1955.
• Jak to bywa u zwierząt. Warszawa: Czytelnik, 1951.
• Karaluch. Warszawa: Gebethner i Wolff, 1931.
• Komplikacje rodzinne. Warszawa: Czytelnik, 1954.
• Krew. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1956.
• Kto prędzej: (jak poruszają się zwierzęta). Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1951.
• Kto starszy, kto młodszy. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1957.
• Kto z was będzie najlepszym hodowcą królików. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1958.
• Któż by przypuszczał? : to i owo o zwierzętach. Warszawa: Radiowy Instytut Wydawniczy, 1949.
• Na srogim lwie: [pogadanki wygłoszone przed mikrofonem Polskiego Radia]. Warszawa: Radiowy Instytut Wydawniczy, 1949.
• Od płetwy rekina do ludzkiej ręki. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1954.
• Odpowiedzi na zagadki biologiczne. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1959.
• Opowiadania o zwierzętach. Warszawa: Iskry, 1971.
• Podobny do ojca czy do dziadka. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1959.
• Popatrz! Gatunki jednak się zmieniają. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1961.
• Porozumienie ze zwierzęciem. Warszawa: Czytelnik, 1953.
• Przekrój przez zoo. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1953.
• Rola ogrodu zoologicznego przy nauczaniu zoologji w szkołach powszechnych i gimnazjach. Łódź: Drukarnia Państwowa, 1933.
• Sami się przekonamy. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1954.
• Skoczek egipski. Warszawa: Biuro Wydawnicze „Ruch”, 1963.
• Spiżarnia mrówki. Warszawa: Książka i Wiedza, 1951.
• Świat zwierząt. Warszawa: Czytelnik, 1959.
• To owo o wężach. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1956.
• Tygrys czy jagnię. Warszawa: Książka i Wiedza, 1951.
• U podstaw życia. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1956.
• Uprzykrzeni towarzysze człowieka. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, 1962.
• Walka o żubra. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1957.
• Wielka rodzina. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1953.
• Z dołu do góry. Warszawa: Czytelnik, 1954.
• Z psychologii zwierząt. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1956.
• Z życia zwierząt. Warszawa: Iskry, 1964.
• Zagadka ewolucjonizmu. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1968.
• Zagadki biologiczne. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1957.
• Zwierzęta domowe i ich dzicy krewniacy. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1950.
• Żywa bateria. Warszawa: Czytelnik, 1956.
• Żywe skamieniałości. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1958.

Przypisy

Bibliografia

• Żabiński Jan, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2013-02-18] .
• Powstańcze Biogramy Jan Żabiński. [dostęp 2013-02-18].
• Piotr Bajko: Encyklopedia Puszczy Białowieskiej. [dostęp 2013-02-18].

Linki zewnętrzne

• Jan Żabiński w bazie Filmweb
• Jan Żabiński w bazie filmpolski.pl
• Żydzi ukrywani w warszawskim ZOO – opis wystawy i fotografie na stronie sprawiedliwi.org. wystawy.sprawiedliwi.org.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-06-12)].
• Artykuł o ratowaniu Żydów w warszawskim Zoo przez Żabińskich. focus.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-07-09)].
• Strona Jad Waszem o rodzinie Żabińskich (ang.)
• Ryzykował. „Nie dlatego, że byli Żydami, lecz dlatego, że byli prześladowani”. tvnwarszawa.tvn24.pl, 2018-02-22. [dostęp 2018-02-22].