Jan Gamarnik

Jan Gamarnik

Data i miejsce urodzenia	2 czerwca?/ 14 czerwca 1894 Żytomierz
Data i miejsce śmierci	31 maja 1937 Moskwa
I sekretarz WKP(b) Białoruskiej SRR
Okres	od 4 grudnia 1928 do 3 stycznia 1930
Przynależność polityczna	WKP(b)
Poprzednik	Wilhelm Knorinsz
Następca	Konstantin Gej
przewodniczący kijowskiego gubernialnego komitetu rewolucyjnego
Okres	od 18 października 1920 do kwietnia 1921
Poprzednik	Michaił Wietoszkin
Następca	post zniesione
przewodniczący kijowskiego gubernialnego ispołkoma
Okres	od 25 kwietnia 1921 do lipca 1923
Poprzednik	post ustanowiony
Następca	Hryhorij Hryńko

Jan Gamarnik, ros. Ян Борисович Гамарник,(ur. 2 czerwca^?/ 14 czerwca 1894 w Żytomierzu, zm. 31 maja 1937 w Moskwie) – rosyjski działacz komunistyczny, przewodniczący Zarządu Politycznego Armii Czerwonej i ludowy wicekomisarz obrony (1930-1937). Zagrożony aresztowaniem w związku z tzw. sprawą Tuchaczewskiego, popełnił samobójstwo.

Życiorys

Urodził się w urzędniczej żydowskiej^[1][2] rodzinie żytomierskiej jako Jakоw Сudikowicz Gamarnik^[3][4]. W dzieciństwie przeniósł się razem z rodziną do Odessy i tam ukończył gimnazjum. Od piętnastego roku życia zmuszony był utrzymywać się samodzielnie, zaś jako siedemnastolatek zainteresował się marksizmem^[1]. W 1913 r. pracował w Malinie jako prywatny korepetytor. Rok później rozpoczął studia w Instytucie Psychoneurologicznym w Petersburgu („Петербургский психоневрологический институт”), jednak po roku przeniósł się na studia prawnicze na Uniwersytecie św. Włodzimierza w Kijowie. Tam poznał komunistycznych działaczy Mykołę Skrypnyka i Stanisława Kosiora; pod ich wpływem wstąpił w 1916 roku do SDPRR(b). Prowadził agitację w kijowskich zakładach „Arsenał”^[1].

Rewolucja i wojna domowa

Po wybuchu rewolucji lutowej stanął na czele kijowskiego komitetu SDPRR(b). Został aresztowany przez ukraińskie władze na wieść o zbrojnym przewrocie bolszewików w Petersburgu, odzyskał wolność podczas powstania bolszewików w Kijowie kilka dni później^[1][2]. Był członkiem utworzonego przez bolszewików komitetu wojskowo-rewolucyjnego, który wszczął w styczniu 1918 r. robotnicze powstanie przeciwko Centralnej Radzie, z centrum w fabryce "Arsenał". Zostało ono stłumione przez oddziały wierne radzie^[5]. Następnie działał na Ukrainie w bolszewickim podziemiu, wchodząc w skład KC KP(b)U. W lipcu 1918 r. przyjechał do Moskwy i poznał osobiście Lenina. Również w Moskwie brał udział w tłumieniu powstania lewicowych eserowców^[1].

W okresie, gdy ziemie ukraińskie znajdowały się pod kontrolą Niemiec, prowadził działalność polityczną w podziemiu, na południu Ukrainy, w regionie Taganrogu i na Krymie^[6], występując przeciwko Niemcom i wspieranym przez nich marionetkowym rządom ukraińskim. Na przełomie r. 1918 i 1919 przygotowywał w Charkowie powstanie przeciwko Dyrektoriatowi^[1]. Powstanie to zakończyło się powodzeniem, skłaniając jednostki Frontu Południowego Armii Czerwonej pod dowództwem Władimira Antonowa-Owsiejenki do przyspieszenia marszu na miasto - Charków znalazł się pod ich kontrolą 3 stycznia 1919 r.^[7] Po zajęciu Odessy dalszą działalność partyjną prowadził w tym właśnie mieście. W sierpniu 1919 r. był członkiem rady obrony Odessy, która nie zdołała zapobiec zdobyciu portu i miasta przez Siły Zbrojne Południa Rosji. Po opuszczeniu Odessy wszedł do rady rewolucyjno-wojskowej Południowej Grupy Wojsk 12 Armii, dowodzonej przez Ionę Jakira^[1], z którą dotarł z rejonu Birzuli i Golty w rejon Żytomierza, a następnie Kijowa^[8]. Następnie był komisarzem 58 dywizji strzeleckiej (wchodzącej w skład Grupy Południowej). W lutym 1920 r., po zwycięstwie Armii Czerwonej nad Armią Ochotniczą, został skierowany do pracy partyjnej najpierw w Odessie, a następnie w Kijowie^[1].

1923-1937

W latach 1923-1928 pracował na Dalekim Wschodzie, wdrażając m.in. politykę industrializacji^[1]. Od 1927 roku I sekretarz Dalwoskrajkoma WKP(b) oraz przewodniczący dalriewkoma oraz Dalwoskrajispołkoma. Rok później przeniesiony na Białoruś, gdzie stał na czele KP(b)B w latach 1928-1929, odpowiadając m.in. za politykę kolektywizacji^[1]. Popierając politykę kolektywizacji, poparł w 1929 r. Stalina w walce z tzw. prawicową opozycją (Bucharin, Rykow, Tomski)^[1].

W 1929 r. objął stanowisko przewodniczącego Zarządu Politycznego Armii Czerwonej, zasiadał w Radzie Rewolucyjno-Wojskowej i był redaktorem naczelnym pisma "Krasnaja Zwiezda” (1929-1937)^[1]. W 1930 r. mianowano go zastępcą ludowego komisarza spraw wojskowych i morskich, od 1934 - komisarza obrony. Wspierał działania Michaiła Tuchaczewskiego na rzecz modernizacji Armii Czerwonej^[1]. Usuwał z podległych sobie struktur osoby, które podczas wojny domowej przez pewien czas popierały białych, aprobował dokonywane przez NKWD aresztowania służących w wojsku radzieckim byłych carskich oficerów^[1]. Skład osobowy Zarządu Politycznego ukształtował całkowicie według własnego uznania, cieszył się w wojsku niepodważalnym autorytetem^[9].

W 1935 r., w związku z wdrożeniem nowych stopni wojskowych w Armii Czerwonej, otrzymał jako pierwszy stopień komisarza armijnego I rangi^[1][2]. W 1936 r. publicznie zaaprobował proces i egzekucję Grigorija Zinowjewa oraz Lwa Kamieniewa^[1]. Poparł również usunięcie z partii Nikołaja Bucharina^[2].

Sprawa Tuchaczewskiego i śmierć

20 maja 1937 r., w przededniu rozpoczęcia masowej czystki w Armii Czerwonej, Jan Gamarnik został pozbawiony stanowiska i mianowany członkiem Rady Wojennej Środkowoazjatyckiego Okręgu Wojskowego. Kilka dni później miały miejsce aresztowania wysokich rangą dowódców, którzy mieli w połowie czerwca stanąć przed sądem w pokazowym procesie (Michaiła Tuchaczewskiego, Iony Jakira, Ijeronima Uborewicza, Borisa Feldmana, Roberta Ejdemana, Awgusta Korka)^[10]. Gamarnik wcześniej wspólnie z Jakirem i Iwanem Dubowojem, starał się bronić Tuchaczewskiego przed aresztowaniem^[11] a nadto wstawiał się również za aresztowanym wiosną 1937 r. komkorem Ilją Garkawym^[12]. W związku z tym przewidywał, że również zostanie uwięziony^[10]. 30 maja Politbiuro podjęło decyzję o odsunięciu go od pracy w Komisariacie Obrony z powodu "związków z uczestnikami faszystowskiego spisku wojskowego". Ciężko chory na cukrzycę Gamarnik 31 maja zastrzelił się w swoim domu^[2]. Według Pawła Wieczorkiewicza wersja o samobójstwie Gamarnika nie jest całkowicie pewna i główny komisarz polityczny Armii Czerwonej mógł zostać zamordowany^[13].

Pośmiertnie Gamarnik został usunięty z wojska jako przyjaciel Jakira, oskarżonego o udział w "wojskowo-faszystowskim spisku"^[13]. 11 czerwca 1937 r. wszyscy oskarżeni zostali skazani na śmierć i natychmiast rozstrzelani, ogłoszono także, że Gamarnik współpracował z nimi w działaniach na rzecz restauracji kapitalizmu w ZSRR i w działaniach szpiegowskich i sabotażowych^[14].

Chociaż Gamarnik nie został skazany, jego rodzinę dotknęły represje stosowane wobec krewnych "wrogów ludu". Szesnaście lat w więzieniach, obozach i na zesłaniu spędziła jego siostra Kłara Bogomołowa-Gamarnik^[15]. Na dziesięć lat zsyłki skazano jego córkę Wiktoriję^[16]. Żona Gamarnika, Bluma Awerbuch-Gamarnik, została aresztowana w sierpniu 1937 r., oskarżona o uczestnictwo w terrorystycznej organizacji kontrrewolucyjnej i rozstrzelana w 1941 r. na Kommunarce^[17].

W 1955 roku zrehabilitowany. W 1978 r. wydany został zbiór wspomnień o nim^[18].

Przypisy

Bibliografia

• P. Wieczorkiewicz, Łańcuch śmierci. Czystka w Armii Czerwonej 1937-1939, Zysk i S-ka, Warszawa 2016, ISBN 978-83-7785-794-6.