Jan Jonston

Jan Jonston

Johannes Jonstonus Polonus

Portret Jana Jonstona miedzioryt Christiana Romsteta, 1673
Data i miejsce urodzenia	3 września 1603 Szamotuły
Data i miejsce śmierci	8 czerwca 1675 Składowice
Miejsce spoczynku	cmentarz braci czeskich w Lesznie
Zawód, zajęcie	botanik lekarz historyk pedagog filozof
Tytuł naukowy	doktor medycyny
Alma Mater	Uniwersytet w Lejdzie
Rodzice	Simon Johnston (zm. 1618) i Anna Becker (zm. 1617)
Małżeństwo	1. Krystyna Hortensius (zm. 1637) 2. Anna Vechner
Dzieci	2.1. Mateusz 2.2. Jan 2.3. Anna Maria 2.4. Anna Regina

Jan Jonston (ur. 3 września 1603 w Szamotułach, zm. 8 czerwca 1675 w Składowicach)^[1] – polski przyrodoznawca, historyk, filozof, pedagog, lekarz, pisarz medyczny i przyrodniczy; swoje prace publikował jako Joannes Jonstonus. Europejską rangę naukową zyskał jako autor prac z dziedziny historii naturalnej, a jego dzieła były tłumaczone i wielokrotnie wznawiane^[2].

Rodzina

Był synem szkockiego imigranta Simona Johnstona (zm. 1618), który był kalwinem. W 1596 roku wraz z dwoma braćmi Gilbertem oraz Franciszkiem uciekł ze Szkocji przed prześladowaniami religijnymi. Wraz z Franciszkiem osiadł w Polsce poślubiając w 1601 roku mieszczkę szamotulską Annę Becker (zm. 1617). W 1603 roku ze związku tego urodził się Jan Jonston. Para miała również drugiego syna Aleksandra^[3][4].

W 1637 roku Jan Jonston poślubił Krystynę, córkę Samuela Hortensiusa, aptekarza ze Wschowy, a po jej śmierci (zm. 12 lipca 1637) w roku 1638 poślubił Annę Rozynę, córkę lekarza królewskiego Mateusza Vechnera (1587–1630), także ze Wschowy. Z tego małżeństwa urodziła się czwórka dzieci (Mateusz, Jan, Anna Maria, Anna Regina), ale tylko Anna Regina przeżyła rodziców. Była żoną wrocławskiego patrycjusza Samuela von Schaff^[4].

Życiorys i wykształcenie

Pomnik Jana Jonstona w Lesznie

Jan Jonston urodził się w 1603 roku w Szamotułach leżących wówczas w granicach Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Przez prawie całe życie związany był z Wielkopolską i czuł się Polakiem. Wielokrotnie pisał o sobie w dokumentach i dziełach spisanych po łacinie „Polonus”, „Lesnense” lub „Scoto-Polonus”^[3][5][4]. Świadczą o tym m.in. własnoręczne wpisy uczonego zachowane w księgach immatrykulacyjnych zagranicznych uczelni gdzie studiował: Polonus, medicinae studiosus w Groningen, Scoto-Polonus medicinae, philosophiae et atrium collentissimus we Franeker^[3][4].

Od 1611 uczył się przez trzy lata w szkole braci czeskich w Ostrorogu, skąd przeniósł się do gimnazjum ewangelickiego w Bytomiu Odrzańskim, gdzie uczył się w latach 1616–1617. Kontynuował naukę w gimnazjum Toruniu (1619–1623), skąd wyniósł doskonałą znajomość języka hebrajskiego. W latach 1623–1625 studiował w Szkocji (w St. Mary’s College na Uniwersytecie w St Andrews) język hebrajski, filozofię i teologię. Osiadł w Lesznie, gdzie pracował jako nauczyciel prywatny oraz gimnazjalny^[3].

Przyjaźnił się z Janem Amosem Komenskim (Comeniusem), przebywającym w tym czasie również w Lesznie. Obaj byli wykładowcami w miejscowym gimnazjum. Wiele podróżował po Europie (Włochy, Francja) i doskonalił swoje wykształcenie we Frankfurcie nad Odrą, Lipsku, Wittenberdze, Berlinie, Groningen, Franeker (od 1629 studia medyczne), Lejdzie (1630, 1632–1633), Londynie (1631) i Cambridge (1631, 1634).

Powrócił do Leszna w 1632, wkrótce został lekarzem nadwornym wojewodzica Bogusława Leszczyńskiego oraz lekarzem miejskim miasta Leszna (nosił oficjalny tytuł Archiater et Civitatis Lesnensis Physicus Ordinarius).

W roku 1632 uzyskał doktorat z medycyny na uniwersytecie w Lejdzie i potwierdził w tym samym roku w Cambridge. Jego osiągnięcia badawcze znalazły uznanie i otrzymał propozycje objęcia katedr na uniwersytetach (w Deventer w 1631, we Frankfurcie nad Odrą w 1642, w Heidelbergu w 1642, w Lipsku w 1663), ale żadnej nie przyjął.

Po spaleniu protestanckiego Leszna przez wojska polskie w czasie potopu szwedzkiego opuścił ziemie Rzeczypospolitej i w 1656 przeniósł się do swojego majątku w Składowicach koło Lubina. Tam też zmarł 8 czerwca 1675; jego zwłoki kilka miesięcy później przewieziono do Leszna.

Twóczość

Jonston stworzył wybitne dzieła typu encyklopedycznego. Zgłębiał filozofię, teologię oraz nauki przyrodnicze – szczególne zasługi ma w dziedzinie entomologii, botaniki i ornitologii.

Nauki przyrodnicze

Jonston był pierwszym polskim autorem, którego praca była popularyzowana w Japonii i miała wpływ na kształtowanie się wiedzy o historii naturalnej w tym kraju już w czasach sioguna Yoshimune Tokugawy^[6][7].

W 1662 opublikował Dendrographias sive historiae naturalis de arboribus et fructibus tam nostri, quam peregrini orbis libri decem figuris aeneis adornati – pierwszą na świecie monografię dendrologiczną^[8].

Filozofia

W epoce w której żył, filozofia i nauki przyrodnicze były ściśle związane. Jego prace zawierają liczne treści związane z filozofią przyrody i etyką.

W młodzieńczych pracach (np. O stałości natury) wskazywał na istnienie postępu moralnego w dziejach, w szczególności o coraz mniejszym okrucieństwie ludzkości.W Polymathiae filologicae podejmował problem charakteru, zachowań moralnych i cnót, rysując wzorzec człowieka pilnego, sumiennego i stałego w czynieniu dobra. Zajmował się też etyką lekarską, nawiązując do Hipokratesa^[9].

Ważniejsze dzieła naukowe

Strona tytułowa "Historiae naturalis” (1653)

Ilustracja z pracy J. Jonstona Historiae naturalis de exanguibus aquaticis (1650)

• Enchiridion historiae naturalis, powst. 1625–1628, wyd. pt. Thautomatographia naturalis, in decem classes distincta, Amsterdam 1632, drukarnia G. Blaev; wyd. następne: edycja poszerzona, Amsterdam 1633, Amsterdam 1641, Amsterdam 1661, Amsterdam 1665, przekł. angielski (prawdopodobnie J. Rowlanda) pt. An History of the Wonderfull Things of Nature, Londyn 1657.
• Naturae constantia, Amsterdam 1632, drukarnia G. Blaev; wyd. następne: Amsterdam 1634, przekł. polski Maria Stokowska pt. „O stałości natury”, Warszawa 1960, PAN Biblioteka Klasyków Filozofii; przekł. angielski J. Rowlanda pt. An History of the Constancy of Nature..., 1657.
• Sceleton historiae universalis civilis et ecclesiasticae, Lejda 1633, drukarnia J. Marcus, wyd. następne: 2 edycje (brak miejsca, roku wydania); przekł. niemiecki: F. Kleinkirche pt. Sceleton das ist eine kurze Entwerffung aller weltlichen und Kirchengeschichte, Hamburg 1636.
• Idea universae medicinae practicae, Amsterdam 1644, drukarnia L. Elzevirius, wyd. następne: Wenecja 1647, Amsterdam 1648, Amsterdam 1652, Lejda 1655, Frankfurt 1664, Amsterdam 1664; pt. Syntagma universae medicinae pracicae libri XIV, Jena 1673, Jena 1674, Frankfurt (?), Lipsk 1722; przekł. angielski: Londyn 1652(?), wyd. następne: tamże 1665, 1684.
• Sintagma dendrologi specimen, Leszno, 1645.
• Theatrum universale historiae naturalis (wydane częściami):
  • Historiae naturalis de avibus libri VI, Frankfurt n. Menem 1650, drukarnia M. Merian (2 edycje); wyd. następne: Amsterdam 1657, Heilbrunn 1756; przekł. francuski pt. Histoire naturelle et raisonnée des différents oiseaux qui habitent le globe, Paryż 1773.
  • Historiae naturalis de exanguibus aquaticis libri IV, Frankfurt n. Menem 1650, drukarnia M. Merian (2 edycje); wyd. następne: Amsterdam 1655, Heilbrunn 1677.
  • Historiae naturalis de piscibus et cetis libri V, Frankfurt n. Menem 1650, drukarnia M. Merian; wyd. następne: Frankfurt n. Menem 1651, Amsterdam 1657, Heilbrunn 1677.
  • Theatrum universale omnium animalium quadripedum libri IV, Frankfurt n. Menem 1652; wyd. następne: Heilbrunn 1755.
  • Historiae naturalis de insectis libri III, Frankfurt n. Menem 1653, drukarnia M. Merian; wyd. następne: (łącznie z:) ... De serpentibus et draconibus libri II, Frankfurt n. Menem 1657, Amsterdam 1657, Heilbrunn 1757.
  • Historiae naturalis de serpentibus libri II, Frankfurt n. Menem 1653, drukarnia M. Merian; wyd. następne: Amsterdam 1657, Amsterdam 1665, Heilbrunn 1757.
• Theatrum universale historiae naturalis (wydane jako całość), Amsterdam 1718, t. 1–4; Frankfurt 1755–1757; Rouen 1768, t. 1–6.
• Idea hygieines recensita. Libri II, Jena 1661, nakł. W. J. Trescher, drukarnia J. Nisius, wyd. następne: Frankfurt n. Menem 1664, Jena 1674.
• Polyhistor, seu rerum ab exortu universi ad nostra usque tempora... series (dzieło encyklopedyczne), Jena 1660, nakł. W. J. Trescher, drukarnia J. Nisius, wyd. następne: Amsterdam 1665.
• Notitia regni mineralis, Lipsk 1661, nakł. W. J. Trescher, drukarnia „Collerianorum”.
• Notitia regni vegetabilis, 1661.
• Dendrographias sive historiae naturalis de arboribus et fructibus tam nostri, quam peregrini orbis libri decem figuris aeneis adornati, Frankfurt n. Menem 1662, nakł. dziedziców M. Meriana, drukarnia H. Potihius.
• Polymathiae filologicae, seu totius rerum universitatis ad sous ordines revocatae adumbratio horis subsecivis... concinnata, Frankfurt n. Menem 1666, nakł. E. Fellgibelus, wyd. następne: Frankfurt n. Menem 1667.
• Historiae naturalis de herbis et plantis (dzieło ukończone w 1666, zaginęło oddane do druku we Frankfurcie n. Menem).
• Polyhistor continuatus, seu rerum toto orbe a Carolo M. ad Albertum II Austriacum... gestarum... series, Jena 1667, nakł. W. J. Trescher, drukarnia J. Nisius; ... pars quinta seu rerum a Rudolpho Habsburgico ad Albertum II Austriacum gestarum series (brak miejsca, roku wydania), dedykacja dat. 1668.

Listy

• Do W. Schicharda, 5 kwietnia 1634, ogł. J. Kvačala Korespondenze J. A. Komenského, t. 2, Praga 1902, s. 7–8.
• Do Andrzeja Senftlebena, Leszno: 19 listopada 1641; 24 kwietnia 1642, ogł. T. Bilikiewicz Jan Jonston (1603–1675). Żywot i działalność lekarska, Warszawa 1931, s. 59 przyp., 98–99 przyp.

Upamiętnienie

W Lesznie znajduje się jedyny w Europie pomnik Jana Jonstona.

Przypisy

Bibliografia

• Bilikiewicz Tadeusz, Jan Jonston (1603–1675). Żywot i działalność lekarska, Warszawa 1931.
• Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut, t. 2 Piśmiennictwo Staropolskie, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1964, s. 293–295.
• Lekarz i uczony XVII wieku. Materiały Sympozjum Naukowego, Leszno-Lubin, 6–8 czerwca 1975 r.
• Studia i materiały z dziejów nauki polskiej. Seria B Historia Nauk biologicznych i medycznych, zeszyt 28 – Jan Jonston, Polska Akademia Nauk, Instytut Historii Nauki, Oświaty i Techniki 1978.
• Europejskość myśli i twórczości naukowej Jana Jonstona po czterech wiekach, materiały sesji naukowej, Leszczyńskie Towarzystwo Kulturalne, Leszno, 23 maja 2003 r.
• Hieronim Kaczmarek: Jan Jonston z Szamotuł. U początków polskich zainteresowań Egiptem. Poznań: Wyd. Reprint, 2002. ISBN 83-86261-36-6.
• Aleksander Piwoń: Dzieciństwo i pierwsze nauki i studia Jana Jonstona. Jan Jonston 1603-1675. Leszno: 1974.
• Maciej Iłowiecki: Dzieje nauki polskiej. Warszawa: Wydawnictwo Interpress, 1981, s. 82. ISBN 83-223-1876-6. OCLC 830296583.
• StanisławS. Jedynak StanisławS., Etyka w Polsce. Słownik pisarzy, Wrocław 1986, s. 80-81 .

Linki zewnętrzne

• Biografia w serwisie The Galileo Project (ang.) [dostęp 2015-07-19]
• A description of the nature of four-footed beasts: with their figures engraven in brass (ang.) – Historiae naturalis de quadrupedibus – tłumaczenie wydane w Londynie (1678); Biblioteka Cyfrowa University of Wisconsin [dostęp 2015-07-19]
• Dzieła Jonstona w zbiorach Biblioteki Narodowej – wersja cyfrowa na Polona.pl
• The Scientific Revolution [dostęp 2021-11-24] (ang)