Jan Jurkowski

Jan Jurkowski
Data i miejsce urodzenia

ok. 1580
Pilzno

Data śmierci

1639

Narodowość

polska

Dziedzina sztuki

literatura

Epoka

renesans, barok

Jan Jurkowski (ur. ok. 1580, zm. prawdopodobnie w 1639) – poeta, lekarz, uważany za jednego z najciekawszych poetów przełomu renesansu i baroku.

Życiorys

Urodzony około 1580 roku w Pilźnie[1]. Syn mieszczanina, Marcina Jurkowica. Prawdopodobnie w roku 1596 zapisał się na Akademię Krakowską jako Joannes Martini Georgides Pilsnesis[2]. W 1598 roku uzyskał stopień bakałarza[3]. Prawdopodobnie 26 września 1621 roku uzyskał na Uniwersytecie w Padwie stopień doktora medycyny[4]. Po powrocie do kraju przebywał w Bieczu, a następnie osiadł w Krakowie ok. 1627 roku. Ożenił się z Katarzyną, córką Jana i Zuzanny Suchockich, która wniosła w posagu m.in. skład solny w Wieliczce (akt prawny przekazania z datą 30 marca 1633 roku). 23 czerwca 1639 roku spisał testament, w którym swój niewielki majątek osobisty i spory księgozbiór zapisał jedynemu synowi Tomaszowi. Zmarł prawdopodobnie w drugiej połowie 1639 roku.

Twórczość

Twórczość Jana Jurkowskiego badacze dzielą na: utwory o charakterze politycznym (Lech wzbudzony; Chorągiew Wandalinowa), utwory okolicznościowo-panegiryczne (Pieśni muz sarmackich; Hymenaeusz JMci Pana Jana Baptysty Cekiego; Hymenaeusz Nayiaśnieyszego Monarchy Dymitra Iwanowica; Lutnia na wesele; Muzy na wesele), moralitet (Tragedya o polskim Scilurusie), satyra społeczno-obyczajowa (Poselstwo z Dzikich Pól)[5]. Dedykował utwory następującym osobom: Bernard Maciejowski, Jędrzej Opaliński, Jan Tęczyński, Jerzy Mniszech, Aleksander Morski, Piotr Łaszcz, Jan Baptysta Ceki, Antoni Frąckowic i Grzegorz Trybel.

Badacze podkreślają społeczne zaangażowanie literatury Jana Jurkowskiego, piętnował bowiem upadek obyczajów w kulturze dworskiej oraz nieodpowiednie zachowanie niektórych członków szlachty. Wysuwał własne koncepcje funkcjonowania państwa oraz podawał remedium na nobilitację stanu szlacheckiego, co uwidacznia się w utworach o charakterze satyrycznym oraz politycznym. W warstwie językowej nawiązywał do stylu biblijnego (np. motyw wybierania przez Dawida pięciu gładkich kamieni) oraz sowizdrzalskiego, konstruował wyszukane alegorie (lutnia i jej części jako alegoria idealnej stratyfikacji społecznej), korzystał z języka złodziejskiego, tworzył neologizmy (szczególnie przymiotniki złożone, np. krwawopojne pole)[6]. Niektórzy badacze uważają utwory Jana Jurkowskiego za zapowiedź barokowej poetyki oraz barokowego indywidualizmu[7]. Czesław Hernas scharakteryzował Jana Jurkowskiego jako poetę o „kapryśnej, nieokiełznanej wyobraźni, trudny – nie tylko dla nas – ale chyba i dla czytelników współczesnych mu, prowadzący swą myśl nieoczekiwanymi labiryntami asocjacji”[8].

Poniżej podano utwory w kolejności chronologicznej. Niektórzy badacze odnajdują osobę Jana Jurkowskiego w utworach podpisywanych pseudonimami Jan z Wychylówki oraz Januarius Sovizralius, brak niestety dostatecznych dowodów na potwierdzenie tej tezy[9].

  1. Pieśni muz sarmackich przy szczęśliwym objęciu kardynalstwa w stolicy apostolskiej oświeconego y wielebnego oyca y pana Bernarda Macieiowskiego (Kraków 1604)
  2. Hymenaeusz JMci Pana Jana Baptysty Cekiego ... y szlachetney panny Any Frąckowicówny (Kraków 1604)
  3. Tragedya o polskim Scilurusie y o trzech synach koronnych Oyczyzny polskiey Żołnierzu Roskosniku y Philosophie, których imie Herkules, Parys Dyogenes (Kraków 1604) wraz z dwoma intermediami: Matys z Ktosiem oraz Orczykowski, Żona, Student.
  4. Muzy na wesele Imci pana Alexandra Morskiego z Morska... y cnót wielkich Panny J Panny Katarzyny Tryblówny (Kraków 1604).
  5. Hymenaeus Naiasniejsze(go) Monarchy Dymitra Jwanowica (...) Y (...) Marynie Carowey Moskiewskiey(...) (Kraków 1605).
  6. Lutnia na wesele Naiaśnieyszego y Niezwycieżonego Monarchy Zygmunta III (Kraków 1605).
  7. Poselstwo z Dzikich Pól od Sowizrzała od małocnotliwey drużyny (Kraków 1606), pod pseudonimem Prawdzic Niedrwiel[10].
  8. Lech wzbudzony y lament iego żałosny (Kraków 1606).
  9. Chorągiew Wandalinowa (Kraków 1607).

Przypisy

  1. Biogram opracowano na podstawie: Stanisław Cynarski, Jan Jurkowski, [w:] Polski słownik biograficzny, Wrocław 1964-65, tom XI.
  2. Album studiosorum Universitatis Cracoviensis. fbc.pionier.net.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-04-13)]., wyd. A. Chmiel, Kraków 1904, t. III, s. 198. Zob. Stanisław Pigoń, Wstęp, [w:] Tragedia o polskim Scylurusie i trzech synach koronnych ojczyzny polskiej, Kraków 1949, s. 3. Słowo Georgides (syn Jurka) jest zgrecyzowaną formą nazwiska Jurkowski.
  3. Statuta nec non liber promotionum philosophorum ordinis in Universitate studiorum Jagellonica ab anno 1402 ad annum 1849, s. 252.
  4. Alojzy Sajkowski, Uwagi nad Janem Jurkowskim, [w:] Pamiętnik Literacki, 1952, s. 362 i następne. Polemizuje z tym Stanisław Pigoń (Kilka rysów osobowości Jana Jurkowskiego [w] Z ogniw życia i literatury. Rozprawy, Wrocław 1961, s. 10, przypis 3). Zob. też Bogusław Pfeiffer, Alegoria między pochwałą a naganą: twórczość Jana Jurkowskiego (1580-1635), Wrocław 1995, s. 12.
  5. Anna Niewolak-Krzywda, Moralista, wizjoner czy towarzysz „frantowskiego cechu”? – Jan Jurkowski, [w:] Pisarze staropolscy. Sylwetki, pod. red. Stanisława Grzeszczuka, Warszawa 1997, tom 2, s. 580.
  6. Aleksander Brückner, Studya nad literaturą wieku XVII, Kraków 1917, cz. 1, s. 66. Analizę języka Jana Jurkowskiego przeprowadziła Maria Karpluk i ogłosiła w pracy Język Jana Jurkowskiego: około 1580-1639, Wrocław 1967.
  7. Anna Niewolak-Krzywda, Moralista, wizjoner czy towarzysz „frantowskiego cechu”? – Jan Jurkowski, [w:] Pisarze staropolscy. Sylwetki, pod. red. Stanisława Grzeszczuka, Warszawa 1997, tom 2, s. 609.
  8. Czesław Hernas, Utwory Jana Jurkowskiego, [w:] Jan Jurkowski. Utwory panegiryczne i satyryczne, opracowali Czesław Hernas i Maria Karplukówna, Wrocław 1968, s. 7.
  9. Karol Badecki, Polska fraszka mieszczańska, Kraków 1948, s. XIII. Polemikę z tezą Badeckiego przeprowadził Czesław Hernas w artykule Tropami Jana z Kijan, [w:] Pamiętnik Literaci, 1953, z. 1, s. 30–31.
  10. Aleksander Bruckner, Powieści ludowe, „Biblioteka Warszawska”, 1900, z. 4, s. 239.

Bibliografia

  • Stanisław Cynarski, Jan Jurkowski, [w:] Polski słownik biograficzny, Wrocław 1964-65, tom XI.
  • Czesław Hernas, Literatura baroku, Warszawa 1987, s. 59–63.
  • Maria Karpluk, Język Jana Jurkowskiego: około 1580-1639, Wrocław 1967.
  • Anna Niewolak-Krzywda, Moralista, wizjoner czy towarzysz „frantowskiego cechu”? – Jan Jurkowski, [w:] Pisarze staropolscy. Sylwetki, pod. red. Stanisława Grzeszczuka, Warszawa 1997, tom 2.
  • Stanisław Pigoń, Wstęp, [w:] Tragedia o polskim Scylurusie i trzech synach koronnych ojczyzny polskiej, Kraków 1949.
  • Stanisław Pigoń, Kilka rysów osobowości Jana Jurkowskiego [w] Z ogniw życia i literatury. Rozprawy, Wrocław 1961, s. 7–23.
  • Bogusław Pfeiffer, Alegoria między pochwałą a naganą: twórczość Jana Jurkowskiego (1580-1635), Wrocław 1995.

Linki zewnętrzne