Jan Karski

Jan Karski
Jan Romuald Kozielewski
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia

24 czerwca 1914
Łódź

Data i miejsce śmierci

13 lipca 2000
Waszyngton

Zawód, zajęcie

prawnik, historyk, dyplomata, politolog, pedagog

Tytuł naukowy

profesor

Alma Mater

Uniwersytet Jana Kazimierza

Małżeństwo

Pola Nireńska
(1965–1992; jej śmierć)

Krewni i powinowaci

Marian Kozielewski
(brat)

Faksymile
Odznaczenia
Order Orła Białego Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Armii Krajowej Prezydencki Medal Wolności (Stany Zjednoczone)
Sprawiedliwy wśród Narodów Świata
Strona internetowa
Jan Karski
Jan Romuald Kozielewski
Witold
Ilustracja
porucznik porucznik
Data i miejsce urodzenia

24 czerwca 1914
Łódź

Data i miejsce śmierci

13 lipca 2000
Waszyngton

Przebieg służby
Lata służby

1939–1945

Siły zbrojne

Orzełek II RP.svg Wojsko Polskie
Kotwica symbol.svg Armia Krajowa

Jednostki

5 Dywizjon Artylerii Konnej
Komenda Główna Armii Krajowej

Stanowiska

emisariusz

Główne wojny i bitwy

II wojna światowa
kampania wrześniowa

Późniejsza praca

nauczyciel akademicki, publicysta

Faksymile
Własnoręcznie wypełniony przez Jana Kozielewskiego formularz z datą urodzenia oraz imieniem brata Mariana Kozielewskiego z archiwum we Lwowie

Jan Karski, właściwie Jan Romuald Kozielewski, pseudonim „Witold” (ur. 24 czerwca 1914[a][1][2][3] w Łodzi, zm. 13 lipca 2000 w Waszyngtonie[4]) – polski prawnik, historyk, politolog i dyplomata, profesor nauk politycznych.

W II Rzeczypospolitej sekretarz dyrektora Biura Personalnego Ministerstwa Spraw Zagranicznych[5]. Podczas kampanii wrześniowej oficer artylerii Wojska Polskiego, następnie kurier i emisariusz władz Polskiego Państwa Podziemnego[6] i rządu Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie, członek Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej Armii Krajowej oraz Rady Pomocy Żydom przy Delegaturze Rządu RP na Kraj, a także działacz Frontu Odrodzenia Polski.

Świadek Holocaustu[7]. Autor raportów opisujących sytuację polityczną oraz humanitarną na terenach okupowanej przez Niemców II Rzeczypospolitej, obok raportów Pileckiego pierwszego źródła na temat Holocaustu na świecie.

Po II wojnie światowej osiadł w Stanach Zjednoczonych, gdzie zajął się pracą naukową. Przez kilkadziesiąt lat związany był z Uniwersytetem Georgetown, gdzie jako profesor wykładał stosunki międzynarodowe i teorię komunizmu. Jednym z jego studentów był 42. prezydent USA, Bill Clinton. W 1957 pełnił rolę doradcy Departamentu Stanu oraz Departamentu Obrony Stanów Zjednoczonych w sprawie wydarzeń w Europie Wschodniej.

Za swoją działalność został odznaczony najwyższymi odznaczeniami – polskimi: Orderem Orła Białego i Orderem Virtuti Militari (dwukrotnie) oraz amerykańskim Prezydenckim Medalem Wolności (pośmiertnie)[8]. Przez Jad Waszem uhonorowany został tytułem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata, był także honorowym obywatelem państwa Izrael. W 1998 został nominowany do Pokojowej Nagrody Nobla. W 2016 prezydent RP mianował go pośmiertnie na stopień generała brygady Wojska Polskiego[9].

Życiorys

Młodość

Wychował się w rodzinie katolickiej, w środowisku wielokulturowej Łodzi. Rodzina Kozielewskich mieszkała przy ulicy Kilińskiego 71, w kamienicy czynszowej, w której większość lokatorów była pochodzenia żydowskiego. Ukończył studia na wydziale prawa i dyplomację na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie (1935), był prymusem w Szkole Podchorążych artylerii konnej we Włodzimierzu Wołyńskim. Po odbyciu praktyki dyplomatycznej, w styczniu 1939 roku został zatrudniony w Ministerstwie Spraw Zagranicznych.

Bratem Jana Karskiego był Marian Kozielewski (1897–1964), komendant Policji Państwowej Warszawy, pierwszy komendant policji granatowej w Warszawie, później organizator i pierwszy komendant główny Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa w strukturach Polskiego Państwa Podziemnego.

Początek II wojny światowej

Jako oficer 5 dywizjonu artylerii konnej brał udział w wojnie obronnej 1939 r.[10] Po ataku ZSRR na Polskę 24 września 1939 r. został wzięty pod Krasnobrodem do niewoli sowieckiej. Więziony był w łagrze NKWD w Kozielszczynie pod Połtawą. Dzięki zastosowanemu podstępowi – udawał zwykłego szeregowca – objęty został wymianą jeńców pomiędzy Niemcami i ZSRR. W grudniu 1939 r., po ucieczce z transportu niemieckiego, dotarł do Warszawy i podjął działalność konspiracyjną. Zaprzysiężony przez swojego brata Mariana Kozielewskiego od stycznia 1940 roku działał z ramienia władz podziemnych w misjach kurierskich do rządu polskiego na uchodźstwie we Francji[11]. W czerwcu tego roku wpadł w ręce Gestapo na Słowacji. W trakcie brutalnych przesłuchań w preszowskim więzieniu, nie widząc szans na ratunek, obawiając się, że może nie wytrzymać kolejnych tortur, podciął żyły obu rąk. Został odratowany i przewieziony przez Gestapo do okupowanej Polski[12]. We wspólnej akcji PPS i ZWZ, kierowanej przez Stanisława Rosieńskiego i koordynowanej na miejscu przez podchorążego Zbigniewa Rysia został odbity ze szpitala w Nowym Sączu. Kilku uczestników akcji zostało ujętych. Zostali oni rozstrzelani przez Niemców czternaście miesięcy później, 21 sierpnia 1941 w Biegonicach, wraz z innymi w łącznej liczbie 32 zakładników, lub zginęli w KL Auschwitz. Związku egzekucji w Biegonicach z akcją uwolnienia Jana Karskiego nie potwierdzono[13]. Karski działał następnie w Biurze Propagandy i Informacji Komendy Głównej AK i był aktywnym uczestnikiem Frontu Odrodzenia Polski organizacji założonej przez Zofię Kossak-Szczucką kontynuującej działalność przedwojennej Akcji Katolickiej.

Raport w sprawie Holocaustu

Jan Karski był kurierem i emisariuszem politycznym. W podziemiu znany był pod pseudonimem „Witold”. Używał także innych: „Piasecki”, „Kwaśniewski”, „Znamierowski”, „Kruszewski”, „Kucharski”. Przekonany przez przywódców podziemia żydowskiego dwukrotnie przedostał się do getta warszawskiego, a następnie, w przebraniu ukraińskiego strażnika pomocniczej formacji SS[13], wszedł na teren obozu, z którego Niemcy transportowali Żydów na śmierć. Początkowo zidentyfikował to miejsce jako obóz zagłady w Bełżcu – później okazało się, że widział obóz tranzytowy w Izbicy[14].

Swoje raporty Kozielewski (Karski) przygotowywał i redagował razem z bratem Marianem Kozielewskim, przedwojennym oficerem polskiej policji oraz pierwszym komendantem granatowej policji w Warszawie, który podczas okupacji był komendantem Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa w strukturach Polskiego Państwa Podziemnego. Fakt ten odnotowany jest we wstępie Raportu pt. „Dane osobiste sprawozdawcy”, w którym brat Marian występuje pod pseudonimem „Konrad”[15]. Raport ten powstał w początku lutego 1940 roku w Angers, spisany z pamięci przez kuriera. Był on historycznie drugim.  Pierwszy raport napisany został przez braci Kozielewskich w końcu grudnia 1939 roku, następnie został przekazany serbskiemu dyplomacie Dobrosawowi Adamowicowi, chargé d’affaires Poselstwa Jugosławii w Warszawie, który zabrał go do Belgradu i tam przekazał posłowi polskiemu, ten zaś – dalej do Paryża, gdzie ostatecznie trafił do premiera rządu gen. Władysława Sikorskiego. Do niedawna raport ten uchodził za zaginiony. Został odnaleziony i zidentyfikowany w zasobach Instytutu Sikorskiego przez Waldemara Piaseckiego, który omawia raport w miesięczniku „Odra”[12].

Mapa misji Jana Karskiego

Trzeci – już samodzielnie przygotowany przez Karskiego – raport  został w ostatecznej wersji zredagowany w początku grudnia 1942 roku w Londynie i przekazany polskiemu rządowi. Następnie, w wersji angielskiej, także przywódcom alianckim. Był to efekt misji powierzonej mu przez Cyryla Ratajskiego, Delegata Rządu na Kraj. W części raportu dotyczącej eksterminacji Żydów - przy współpracy środowisk żydowskich. Przekazał informacje o strukturze, organizacji i funkcjonowaniu Państwa Podziemnego w okupowanej Polsce, które było fenomenem w skali wszystkich okupowanych państw europejskich.  W części dotyczącej Żydów – relację naocznego świadka z getta warszawskiego i obozu tranzytowego w Izbicy. Rząd generała Władysława Sikorskiego postanowił „Raport Karskiego” przekazać z prośbą o pomoc rządom Anglii i USA. Uważa się, że na podstawie dokumentów przywiezionych przez Karskiego w postaci mikrofilmów i potwierdzonych jego świadectwem, ówczesny minister spraw zagranicznych w rządzie RP w Londynie Edward Raczyński przygotował i 10 grudnia 1942 przedstawił aliantom szczegółowy raport o holokauście[b]. Była to najważniejsza jego misja.

28 lipca 1943 roku Karski został przyjęty przez Franklina Delano Roosevelta, prezydenta USA. Polski wysłannik przekazał przedstawicielom najwyższych władz alianckich postulaty przywódców żydowskich o ratunek dla Żydów. Proponował wystosowanie ultimatum wielkich mocarstw wobec Niemiec, że jeżeli nie zaprzestaną mordu na Żydach, zbombardowane zostaną ich miasta. Innym rozwiązaniem byłoby bombardowanie linii kolejowych do obozów zagłady lub dostarczanie broni, pieniędzy oraz paszportów partyzantom i uciekającym przed zagładą Żydom. Podczas tego spotkania prezydent Roosevelt po wysłuchaniu raportu polskiego emisariusza na temat Żydów powiedział: „Policzymy się z Niemcami po wojnie. Panie Karski, proszę mnie ewentualnie wyprowadzić z błędu, ale czy Polska jest krajem rolniczym? Czy nie potrzebujecie koni do uprawy waszej ziemi?”[16].

„Masowa eksterminacja Żydów w okupowanej przez Niemców Polsce” broszura opublikowana w grudniu 1942 roku na podstawie raportów Karskiego

Jan Karski w Ameryce spotkał się z wieloma wybitnymi osobistościami, takimi jak Felix Frankfurter, Cordell Hull, William Joseph Donovan, Samuel Stritch czy Stephen Wise. Przedstawiał swój „raport” wszędzie, gdzie udało mu się dotrzeć – politykom, biskupom, przedstawicielom mediów i przemysłu filmowego z Hollywood oraz artystom. Wyuczył się go na pamięć i streścił w 18 minutach, tak aby nie „nudzić” słuchaczy. Jednak nigdzie nie znalazł zainteresowania tragedią narodu żydowskiego. Wiele osób, z którymi rozmawiał, nie wierzyło w jego relacje i uznawało je za propagandę rządu polskiego na uchodźstwie. To, co opowiadał Karski, niektórzy jego rozmówcy określali jako niewiarygodne i być może byli szczerzy. Polski emisariusz nie był jedyny. Napływały inne relacje, w tym od samych Żydów. Po wyzwoleniu obozów koncentracyjnych dominującą reakcją był szok.

W 1944 r. na polecenie rządu emigracyjnego w Londynie, po nieudanej próbie nakręcenia filmu poświęconego swojej misji, Karski napisał „Tajne państwo” (Story of a Secret State). Książka ukazała się w listopadzie 1944 r. w Bostonie i zrobiła w USA furorę. Dopiero z niej Amerykanie dowiedzieli się o walce i cierpieniach Polaków, o roli państwa podziemnego, a także o zagładzie Żydów. Prasa amerykańska oceniła książkę entuzjastycznie. „Tajne państwo” szybko stało się bestsellerem, a jego sprzedaż sięgnęła 400 tysięcy egzemplarzy.

Za swoją działalność został w latach 1941 i 1943 dwukrotnie odznaczony Orderem Virtuti Militari[17]. Wojnę zakończył w stopniu porucznika Armii Krajowej[18].

Okres powojenny, USA

Jan Karski po wojnie związał się z jezuickim Uniwersytetem Georgetown w Waszyngtonie. Zdobył tu stopień naukowy doktora, później profesora nauk politycznych[19] i przez 40 lat wykładał na Wydziale Służby Zagranicznej stosunki międzynarodowe i teorię komunizmu. W 1970 roku napisał fundamentalną monografię „The Great Powers and Poland, 1919–1945: From Versailles to Yalta” („Wielkie mocarstwa wobec Polski 1919–1945. Od Wersalu do Jałty”), a w lipcu tego roku został odznaczony Krzyżem Armii Krajowej[20]. Członek Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie (od 1985). 16 lipca 1986 został odznaczony przez prezydenta RP na uchodźstwie Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski za długoletnią pracę i wysiłek w szerzeniu prawdy o rzeczywistości w Kraju w walce Narodu przeciw niemieckiemu najeźdźcy, oraz za obronę dobrego imienia Narodu Polskiego na arenie międzynarodowej[21].

Jan Karski i generał Collin Powell podczas uroczystości otwarcia Muzeum Holocaustu w Waszyngtonie (1993)

Udział w filmie Shoah (1985) Claude’a Lanzmanna przywrócił dla światowej opinii publicznej Jana Karskiego i jego zapomniane czyny z okresu wojny i ich wymiar moralny. W 1982 roku otrzymał tytuł Sprawiedliwego wśród Narodów Świata i posadził drzewko na terenie Instytutu Jad Waszem w Jerozolimie. Przyjął go prezydent Izraela. W 1994 roku otrzymał honorowe obywatelstwo państwa Izrael. Postanowieniem Prezydenta RP z dnia 9 marca 1994 r. za wybitne zasługi w walkach o niepodległość Rzeczypospolitej Polskiej oraz działalność polonijną odznaczony został Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski[22]. 8 maja 1995 roku w 50. rocznicę kapitulacji hitlerowskich Niemiec otrzymał Order Orła Białego. Osiem uniwersytetów amerykańskich i polskich (m.in. Uniwersytet Warszawski 18 czerwca 1991[23], Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej 28 czerwca 1995[24], i Uniwersytet Łódzki 1996)[25] uhonorowało go doktoratami honoris causa.

W 1995 roku nie zdecydował się poprzeć w wyborach prezydenckich ubiegającego się o reelekcję Lecha Wałęsy, co spotkało się z reakcją m.in. Władysława Bartoszewskiego i Jana Nowaka-Jeziorańskiego, którzy na łamach „Rzeczpospolitej” opublikowali list otwarty, w którym skrytykowali Karskiego[26]. Karski uznał ten manifest za publiczną zniewagę[26].

W 1996 roku zrealizowano o nim dokumentalny film Waldemara Piaseckiego i Michała Fajbusiewicza, Moja misja[27]. Podczas pobytu w Polsce na początku lutego 1997 otrzymał Nagrodę im. brata Alberta za heroiczną służbę Polsce[28]. W 1998 roku, w 50. rocznicę powstania państwa Izrael został nominowany do Pokojowej Nagrody Nobla[29]. Jan Karski zmarł 13 lipca 2000 roku w Waszyngtonie i został pochowany na tamtejszym cmentarzu Mount Olivet (Góry Oliwnej), u boku żony, Poli Nireńskiej. Podczas uroczystości żałobnych hołd oddali mu prezydenci USA i Polski: Bill Clinton oraz Aleksander Kwaśniewski.

Życia prywatne

W 1965 roku poślubił 54-letnią warszawiankę żydowskiego pochodzenia Polę Nireńską (1910–1992), znaną tancerkę i choreografkę. Byli małżeństwem do jej tragicznej samobójczej śmierci w lipcu 1992[30]. Nie mieli dzieci[31]. Śmiercią samobójczą zginął też brat Jana Karskiego, Marian Kozielewski (1897–1964)[11][32]. Przyjaciółką Jana Karskiego przez ostatnie 8 lat życia była projektantka mody Kaya Mirecka-Ploss[30].

Upamiętnienie

Wydarzenia, ulice, szkoły

Nagrobek Jana Karskiego i jego żony Poli Nireńskiej na cmentarzu Mount Olivet w Waszyngtonie
  • W 2001 r. imieniem Jana Karskiego nazwano ulicę w Łodzi[33].
  • W kwietniu 2009 tabliczka z nazwiskiem Karskiego zawisła na rogu Madison Avenue i 37. Ulicy w Nowym Jorku, w pobliżu konsulatu generalnego RP na Manhattanie. W związanych z tym uroczystościach wziął udział między innymi były burmistrz miasta Ed Koch. O odsłonięciu tablicy Jana Karskiego 17 kwietnia 2009 informowało wiele mediów w Stanach Zjednoczonych, jak również Ha-Arec – jeden z najważniejszych dzienników w Izraelu[34].
  • 29 maja 2012 Prezydencki Medal Wolności przyznany pośmiertnie Janowi Karskiemu odebrał w Waszyngtonie z rąk prezydenta USA Baracka Obamy były minister spraw zagranicznych RP, Adam Daniel Rotfeld[35]. Rodzina Karskiego, której odznaczenie należne było z mocy prawa, została w procedowaniu pominięta. Prawdopodobnie strona amerykańska nie została powiadomiona o jej istnieniu. Podczas uroczystości doszło do użycia przez Baracka Obamę określenia „polskie obozy koncentracyjne”, które wywołało liczne protesty, a po nich – oficjalne sprostowanie prezydenta USA i wyrażenie przezeń ubolewania za przejęzyczenie.
  • Od początku 2010 r. Muzeum Historii Polski w Warszawie prowadzi program „Jan Karski. Niedokończona misja”, który ma na celu przywrócenie pamięci o czynach i osobie legendarnego emisariusza w Polsce i na świecie.
  • Rok 2014 uchwałą Sejmu RP VII kadencji z 6 grudnia 2013 został ogłoszony Rokiem Jana Karskiego w Polsce[36][37]. W programie obchodów Roku znalazły się różnorodne działania i wydarzenia takie jak wystawy, warsztaty edukacyjne, panele dyskusyjne, konferencje i pokazy filmów organizowane w kraju i za granicą. Międzynarodowe upamiętnianie legendarnego emisariusza rozpoczęła konferencja „Responsibility to protect – the legacy of Jan Karski” oraz wystawa w Parlamencie Europejskim w Brukseli. W ciągu roku w kilkunastu miastach Polski odbyły się Dni Karskiego organizowane lokalnie, z inicjatywy władz miasta i innych instytucji publicznych przy wsparciu Muzeum Historii Polski. Panelową wystawę “Jan Karski. Człowiek Wolności” zaprezentowano w kilku językach w kilkudziesięciu miejscach na całym świecie, w tym w Polsce.
  • Na początku lutego 2014 roku Towarzystwo Jana Karskiego i rodzina bohatera wystąpiły do Prezydenta RP, Bronisława Komorowskiego, o pośmiertne awansowanie Jana Karskiego do stopnia generała brygady w uznaniu zarówno jego własnych zasług wojennych, jak też zasług wszystkich kurierów i emisariuszy Polski Podziemnej[6][38]. Minister obrony narodowej nie wystąpił do Prezydenta RP z wnioskiem o taki awans, co wywołało wiele interpelacji poselskich oraz głosów krytyki z trybuny sejmowej. W 2016 r. następny minister obrony narodowej wystąpił do Prezydenta RP Andrzeja Dudy z wnioskiem o taki awans i postanowieniem Prezydenta RP z 2 września 2016 r. porucznik Jan Kozielewski (Karski) pośmiertnie został mianowany generałem brygady[39]. Nominację ogłoszono i wręczono z okazji Święta Niepodległości 11 listopada 2016 r.[40]
  • Amerykański tygodnik „Newsweek” uznał Karskiego za jedną z najwybitniejszych postaci XX wieku, zaś jego misję wojenną określił mianem jednego z moralnych kamieni milowych cywilizacji upływającego stulecia.
  • Francuski pisarz Yannick Haenel opisał losy Karskiego w wydanej w sierpniu 2009 powieści pt. Jan Karski, która wywołała wiele kontrowersji we Francji. Opisany w książce Claude Lanzmann, autor filmu Shoah, zarzucił autorowi manipulowanie historią. Autor książki postawił z kolei dokładnie ten sam zarzut reżyserowi na łamach Le Monde[41].
  • 5 czerwca 2014 r. w Warszawie w Ogrodzie Sprawiedliwych odsłonięto kamień upamiętniający jego osobę i posadzono drzewo pamięci.
  • W dniach 23 i 24 czerwca 2014 r. w rocznicę 100-lecia urodzin Jana Karskiego Towarzystwo Jana Karskiego zorganizowało Międzynarodową Konferencję „Jan Karski. Misja kompletna. Mission Accomplished” pod patronatem noblisty Elie Wiesela, Aleksandra Kwaśniewskiego – Prezydenta RP w l. 1995-2005, Mosze Kantora, prezesa Europejskiego Kongresu Żydów i Michaela Schudricha, Naczelnego Rabina Polski[42][43].
  • 24 czerwca 2014 r., dokładnie w setną rocznicę urodzin, w Lublinie, w sąsiedztwie pomnika Ofiar Getta Lubelskiego posadzono Dąb Pamięci Jana Karskiego. Dokonały tego: siostra cioteczna bohatera Edwarda Natkański, jego bratanica i córka chrzestna dr Wiesława Kozielewska-Trzaska, naczelny rabin Polski Michael Shudrich i biskup Tadeusz Pieronek[44]. Tego samego dnia w bazylice archikatedralnej w Łodzi odsłonięto tablicę poświęconą osobie Jana Karskiego. W uroczystej mszy, której przewodniczył metropolita łódzki abp Marek Jędraszewski uczestniczyła rodzina Karskiego i przyjaciele, a także m.in. delegacja z łódzkiej szkoły jego imienia, naukowcy oraz prezydent Łodzi[45].
  • 5 czerwca 2017 roku w Muzeum Powstania Warszawskiego inaugurowano, z inicjatywy Towarzystwa Jana Karskiego obchody 75-lecia wojennej misji bohatera, nad którymi patronat przyjął Prezydent RP[46].
  • Imię Jana Karskiego nosi bądź nosiło sześć placówek oświatowych w Polsce:
    • Publiczne Gimnazjum nr 18 w Łodzi[47]
    • Publiczne Gimnazjum nr 14 w Rudzie Śląskiej[48]
    • Zespół Szkół Ogólnokształcących Integracyjnych nr 4 w Kielcach[49]
      Tablica poświęcona Janowi Karskiemu na gmachu III LO w Łodzi, do którego uczęszczał
    • Zespół Szkół nr 42 w Warszawie; Technikum nr 8, Zasadnicza Szkoła Zawodowa nr 37[50]
    • Zespół Szkół Społecznych SPLOT w Nowym Sączu
    • Publiczne Gimnazjum w Wiśniowej Górze[51]
  • Imieniem Jana Karskiego nazwano w 2016 r. ulicę w częstochowskiej dzielnicy Kiedrzyn[52]
  • W 2015 roku Jan Karski został patronem XXVII promocji w Krajowej Szkole Administracji Publicznej[53]. W 2016 roku zdecydowano, że rondo w Szczecinie będzie nosiło imię Jana Karskiego.
  • W 2016 roku decyzją prezydenta RP Andrzeja Dudy, został pośmiertnie awansowany na stopień generała brygady Wojska Polskiego[9].
Tablica w Szpitalu w Nowym Sączu, upamiętnia miejsce akcji uwolnienia Jana Karskiego

Nagrody, medale

Pomniki

W ramach obchodów 75-lecia wojennej misji Jana Karskiego, 3 grudnia 2017 roku odsłonięty został w Izbicy koło Krasnegostawu monument dłuta Andrzeja Pityńskiego upamiętniający 75-lecie wejścia na początku października 1942 roku emisariusza do zorganizowanego w tej miejscowości przez hitlerowskiego okupanta obozu tranzytowego dla Żydów, skąd transportami kolejowymi wywożeni byli do obozów Zagłady w Bełżcu i Sobiborze[58].

Najczęstszą formą pomnika Jana Karskiego są „Ławki Karskiego”. Pierwsza tzw. ławka Karskiego stanęła wkrótce po jego śmierci, we wrześniu 2002 r. na campusie Uniwersytetu Georgetown w Waszyngtonie, gdzie Jan Karski jako profesor wykładał nauki polityczne. Kopia tej samej ławeczki została uroczyście odsłonięta 11 listopada 2007 r. w Nowym Jorku. Jest to pomnik autorstwa Karola Badyny. Pomnik stanął u zbiegu 37. ulicy i Madison Avenue, naprzeciwko konsulatu generalnego RP na Manhattanie. Róg 37. ulicy i Alei Madison nazwano Jan Karski Corner[59]. W kolejnych latach powstały kolejne „ławki Karskiego” według tego samego lub podobnego projektu: w Kielcach (2005), Łodzi (2009), Tel Awiwie (2009), Warszawie (2013) i Krakowie (2016). Upamiętnianie Jana Karskiego pomnikami w formie ławek z postacią bohatera spotkało się z protestami rodziny Jana Karskiego[60] oraz Towarzystwo Jana Karskiego z Nowego Jorku[61]. W podnoszonych wielokrotnie protestach podkreślano, że upamiętnianie Jana Karskiego w formie pomników jest niezgodne z jego postawą życiową oraz że był on przeciwny upamiętnianiu pomnikami[61].

Zobacz osobny artykuł Ławeczki Jana Karskiego

Publikacje autorstwa Jana Karskiego

  • Courier from Poland: The Story of a Secret State, Boston 1944 (wyd. pol. Tajne państwo: opowieść o polskim Podziemiu, przekład i uzupełnienie Waldemar Piasecki, Warszawa 1999, Wydawnictwo „Twój Styl”, ISBN 83-7163-177-4, wyd. 2, Warszawa 2004, Wydawnictwo Rosner & Wspólnicy; ISBN 83-89217-39-2; Kraków 2014 [nowe tłumaczenie], wyd. Znak Horyzont ISBN 978-83-240-3005-7).
  • Wielkie mocarstwa wobec Polski: 1919–1945 od Wersalu do Jałty. wyd. I krajowe Warszawa 1992, Wyd. PIW ISBN 83-06-02162-2, wyd. ang. The Great Powers and Poland, 1919–1945: From Versailles to Yalta, 1985
  • Tajna dyplomacja Churchilla i Roosevelta w sprawie Polski: 1940–1945, wyd. krajowe Lublin, 1995
  • Polska powinna stać się pomostem między narodami Europy Zachodniej i jej wschodnimi sąsiadami, Łódź 1997.

Literatura o Janie Karskim

Amerykański znaczek pocztowy z 1943 roku poświęcony Polskiemu Państwu Podziemnemu
  • Jerzy Korczak, Misja ostatniej nadziei, Oficyna Wydawnicza VOLUMEN, Warszawa 1992.
  • E. T. Wood, Karski: opowieść o emisariuszu, Kraków 1996.
  • Jerzy Korczak, Karski, Oficyna Wydawnicza „Rytm”, Warszawa 2001.
  • S. M. Jankowski, Karski: raporty tajnego emisariusza, Poznań 2009.
  • Y. Haenel, Jan Karski powieść, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2010.
  • Jerzy Korczak, Karski. Opowieść biograficzna, VEDA Agencja Wydawnicza, Warszawa 2010.
  • A. Żbikowski, Karski, Warszawa 2011.
  • Jan Karski, Maciej Wierzyński, Emisariusz. Własnymi słowami, PWN, Warszawa 2012.
  • komiks o Janie Karskim na stronie Instytutu Jana Karskiego w Waszyngtonie
  • Jan Karski a odpowiedzialność za ochronę, Wydawnictwo Semper i Fundacja Edukacyjna Jana Karskiego, Warszawa 2015.
  • Waldemar Piasecki, Jan Karski. Jedno życie, tom. I „Madagaskar”, Wydawnictwo Insignis, Kraków 2015.
  • Waldemar Piasecki, Jan Karski. Jedno życie, tom. II „Inferno”, Wydawnictwo Insignis, Kraków 2017.

Filmografia

(c) Adrian Grycuk (photo), CC BY-SA 3.0 pl
Mural Kto nie potępia ten przyzwala upamiętniający Jana Karskiego przy ul. Lubelskiej 30/32 w Warszawie
  • Daremna misja. Opowieść Jana Karskiego-Kozielewskiego. Film dokumentalny o Janie Karskim. Scenariusz i reżyseria Janusz Weychert, 1993.
  • Moja misja. Film dokumentalny. Scenariusz i reżyseria: Waldemar Piasecki, Michał Fajbusiewicz. TVP 1996[62]
  • Mur. Film dokumentalny przedstawiający historię Artura Szmula Zygielbojma. Scenariusz i reżyseria Mieczysława Wazacza, 2001.
  • Człowiek, który chciał zatrzymać holocaust. Film dokumentalny o Janie Karskim (pośmiertny). Scenariusz i reżyseria: Jan Grzyb, 2005.
  • Fragmenty wywiadu C. Lanzmanna z Karskim. Reżyseria: Claude Lanzmann, Francja, 1985 (unikatowe materiały niewykorzystane w filmie)
  • Wysłannik z Polski (Messanger from Poland), reżyseria Martin Smith, Wielka Brytania 1987
  • Posłaniec z piekła. Historia Jana Karskiego (Messenger from Hell). Produkcja: Rafael Medoff, Neil Adams, Stan Lee. USA, Disney Enterprises, 2010. Film animowany.
  • Karski i władcy ludzkości (Karski & The Lords of Humanity). Film dokumentalny. Scenariusz: Katka Reszke, Sławomir Grünberg, E. Thomas Wood, reżyseria Sławomir Grünberg. Polska, USA, 2015[63].

Zobacz też

Uwagi

  1. Niekiedy data urodzenia podawana jest jako 24 kwietnia 1914 roku, co jest powtórzeniem pomyłki w metryce urodzenia, zob. Akt urodzenia Jana Karskiego – metryka nr 1296/1914 parafii Św. Krzyża w Łodzi, data ta znajduje się również na dyplomie ukończenia Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie oraz Szkoły Podchorążych Rezerwy Artylerii we Włodzimierzu Wołyńskim. Natomiast według relacji samego Jana Karskiego, powtarzanej przy wielu okazjach, urodził się w Dzień Świętego Jana Chrzciciela (24 czerwca), po którym otrzymał swoje pierwsze imię. Według członków rodziny Jana Karskiego, w dniu jego chrztu i dokonywania zapisu parafialnego, tj. 8 sierpnia 1914 roku popełniony został błąd pisarski, wynikający najprawdopodobniej z faktu, że dane dotyczące dziecka podawane były po polsku, natomiast notacja wykonywana w języku rosyjskim (narzuconym administracyjnie przez carskiego zaborcę tej części Polski, w której znajdowała się wówczas Łódź). Jeszcze inna, błędna data urodzin figuruje w paszporcie dyplomatycznym Jana Karskiego: 22 marca 1912 roku.
  2. Nota Edwarda Raczyńskiego do rządów narodów zjednoczonych z 10 grudnia 1942, zob. The mass extermination of Jews in German occupied Poland, Note addressed to the Governments of the United Nations on December 10th 1942. Nota została następnie opublikowana na zlecenie MSZ w postaci broszury, na którą składały się dodatkowo: fragment przemówienia Mikołajczyka wygłoszonego na specjalnym posiedzeniu RN 27 listopada i rezolucja wówczas przyjęta, tekst wspólnej deklaracji sojuszniczej z 17 grudnia oraz przemówienie Raczyńskiego po angielsku w BBC z tego samego dnia. zob. E. Raczyński, „W sojuszniczym Londynie”, Polish Research Centre, Londyn, 1960, s. 156–158.

Przypisy

  1. Senat USA uhonorował Jana Karskiego.
  2. Myślę, że Karski w grobie się przewraca.
  3. Curriculum vitae Jana Kozielewskiego z roku 1936.
  4. 99 lat temu urodził się Jan Karski.
  5. Część IV.
  6. a b Jan Karski nie zostanie generałem – Polska – Fakty w RMF24 – najświeższe wiadomości. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-08-06)].
  7. Aleksander Wolski (wywiad z Janem Karskim), Emisariusz, „Nigdy Więcej”, nr 7, 1998, ISSN 1428-0884.
  8. Najwyższe amerykańskie odznaczenie dla Jana Karskiego.
  9. a b Prezydent mianował pośmiertnie Jana Karskiego generałem brygady, dzieje.pl [dostęp 2020-06-20] (pol.).
  10. Wrzesień 1939 – powtórka z historii. jankarski.org. [dostęp 2014-09-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-10-19)].
  11. a b Aleksander Korczyński. Ś. p. Marian Kozielewski. „Wiadomości”. 39 (965), s. 5, 27 września 1964. 
  12. a b Waldemar Piasecki. Nieznany raport Jana Karskiego. „Odra”. 2015 (nr 5). s. 5–16. 
  13. a b W. Piasecki, Jan Karski. Jedno życie, tom. II „Inferno”, Wydawnictwo Insignis, Kraków 2017, 2017.
  14. Jankowski, Karski. Raport tajnego emisariusza, s. 222.
  15. Misja Karskiego w Muzeum Historii Polski.
  16. Aleksandra Klich: Jak katolik został Żydem. wyborcza.pl, 13 lipca 2010. [dostęp 2013-10-05].
  17. Dr Jan Karski. „Politicus. Biuletyn Instytutu Studiów Politycznych PAN”, s. 8, 1991. 
  18. Jan Karski nie zostanie generałem, www.rmf24.pl [dostęp 2020-06-20] (pol.).
  19. JAN KARSKI, czyli o emisariuszu niezłomnym | Gazeta Uniwersytecka UŚ. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-06-11)].
  20. Stanisław Jankowski: Karski. Raporty tajnego emisariusza. Poznań: 2009, s. 520. ISBN 978-83-75-10395-3.
  21. Komunikat o nadaniu Orderu Odrodzenia Polski. „Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej”, s. 49, nr 3 z 16 lipca 1986. 
  22. Postanowienie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 9 marca 1994 r. o nadaniu orderów., isap.sejm.gov.pl [dostęp 2020-04-26].
  23. Doktoraty HC. uw.edu.pl. [dostęp 2012-04-24].
  24. Doktorzy honoris causa UMCS. umcs.lublin.pl. [dostęp 2012-04-24].
  25. Doktorzy honoris causa UŁ. [dostęp 2012-04-24].
  26. a b Mobile Madness, Zwykły bohater – Uważam Rze Historia, historia.uwazamrze.pl [dostęp 2020-12-19] (pol.).
  27. film Moja misja; filmpolski.pl.
  28. 24 godziny. „Trybuna Śląska”, s. 1, nr 28 z 3 lutego 1997. 
  29. Jan Karski: ludzie nie mogą zapomnieć, co to jest Holokaust. [dostęp 2015-01-27].
  30. a b Rafał Geremek: Kaja Mirecka: moje życie jak film. stylzycia.newsweek.pl. [dostęp 2014-09-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-07-30)].
  31. Wyborcza.pl, wysokieobcasy.pl [dostęp 2018-11-20].
  32. Dziennik Wschodni, Brat z brata! 120 rocznica urodzin pułkownika Mariana Kozielewskiego – Dziennik Wschodni, „Dziennik Wschodni” [dostęp 2018-11-20] (pol.).
  33. Uchwała Nr LVIII/1300/02, Rada Miejska w Łodzi, 4 kwietnia 2001.
  34. Nowy Jork uhonorował bohatera z Polski, Rzeczpospolita.pl, 18.04.2009.
  35. Prezydent USA Barack Obama uhonorował Jana Karskiego Medalem Wolności – Muzeum Historii Polski, muzhp.pl [dostęp 2017-11-24] (pol.).
  36. M.P. z 2013 r. poz. 1019.
  37. Zakończyło się 55. posiedzenie Sejmu. sejm.gov.pl, 2013-12-06. [dostęp 2014-02-04]. (pol.).
  38. Karski zostanie pośmiertnie nominowany do stopnia generała?. wprost.pl. [dostęp 2014-02-15].
  39. Postanowienie nr 112.34.2016 Prezydenta Rzeczypospolitej – Monitor Polski, monitorpolski.gov.pl [dostęp 2017-11-24] (pol.).
  40. Prezydent: Jan Karski był wielkim żołnierzem Rzeczypospolitej. prezydent.pl, 2016-12-07. [dostęp 2016-12-07].
  41. recenzja i opis polemiki Lanzmana i Yannicka.
  42. Dziennik Wschodni, Jan Karski wraca do Lublina. Program dwudniowych uroczystości – Dziennik Wschodni, „Dziennik Wschodni” [dostęp 2018-11-20] (pol.).
  43. Karski Eagle Award Presented in Lublin. sprawiedliwi.org.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-26)]., 2014-06-25, sprawiedliwi.org.pl (ang.).
  44. Dziennik Wschodni, Dąb Jana Karskiego już rośnie w Lublinie (wideo, zdjęcia) – Dziennik Wschodni, „Dziennik Wschodni” [dostęp 2018-11-20] (pol.).
  45. Odsłonięcie i poświęcenie tablicy Jana Karskiego w archikatedrze łódzkiej. katedra.lodz.pl. [dostęp 2014-09-25].
  46. l, Oficjalna strona Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej / Kancelaria / Aktywność ministrów / Inauguracja obchodów 75-lecia Misji Jana Karskiego, prezydent.pl [dostęp 2018-11-20] (pol.).
  47. Gimnazjum nr 18 w Łodzi. gim18.szkoly.lodz.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-10-02)]..
  48. Gimnazjum nr 14 w Rudzie Śląskiej. gim14rs.edupage.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-11-03)]..
  49. Zespół Szkół Ogólnokształcących Integracyjnych nr 4 w Kielcach. zsoi4.net. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-28)]..
  50. Zespół Szkół nr 42 w Warszawie. zsnr42.edu.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-11-29)]..
  51. Zmiany w Statucie Gimnazjum im. J.Karskiego w Wiśniowej Górze na 01 IX 2015 r.. Publiczne Gimnazjum w Wiśniowej Górze. s. 6–7. [dostęp 2016-11-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-11-20)]. (pol.).
  52. Kilka ulic i rond w Częstochowie z nowymi patronami, „wCzestochowie.pl” [dostęp 2016-10-31] (pol.).
  53. Strona główna | KSAP, ksap.gov.pl [dostęp 2019-03-18].
  54. Jan Karski (1914-2000). NBP. [dostęp 2015-02-09]. (pol.).
  55. Papież Franciszek otrzymał medal 75-lecia misji Jana Karskiego, „dzieje.pl” [dostęp 2018-11-20] (pol.).
  56. Katolicka Agencja Informacyjna KAI, Medal 75-lecia misji Jana Karskiego dla Abrahama Foxmana [dostęp 2019-01-05].
  57. Maciej Siekierski uhonorowany Medalem 75-lecia Misji Jana Karskiego, poland.us [dostęp 2019-01-05] (pol.).
  58. Misja Jana Karskiego upamiętniona w Izbicy, poland.us [dostęp 2018-11-20] (pol.).
  59. Pomnik legendarnego kuriera AK na Manhattanie. wiadomosci.onet.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-11-14)]., PAP, PU /12.11.2007.
  60. Dziennik Wschodni, Jan Karski o(d)lany w Krakowie, Dziennik Wschodni [dostęp 2019-01-05] (pol.).
  61. a b Wyborcza.pl, krakow.wyborcza.pl [dostęp 2019-01-05].
  62. Moja misja, filmpolski.pl.
  63. Karski i władcy ludzkości, filmpolski.pl.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Orzełek II RP.svg
Autor: Poznaniak, Licencja: CC BY-SA 2.5
Orzełek Wojsk Lądowych II RP
Kotwica symbol.svg
Autor: Liftarn, Licencja: CC BY-SA 2.5
Kotwica symbol
Instytut otwarcie0061 (cropped).jpg
Autor: Lilly_M, Licencja: CC BY-SA 3.0
  • commons: Lilly M
  • pl.wiki: Lilly M
  • real name: Małgorzata Miłaszewska-Duda
Otwarcie Interaktywnego gabinetu prof. Jana Karskiego w Rudzie Śląskiej 10.11.2011
PL Epolet por.svg
Naramiennik porucznika Wojska Polskiego (1919-39).
Jan Karski - Instytut w Rudzie Śląskiej.jpg
Autor:
  • commons: Lilly M
  • pl.wiki: Lilly M
  • real name: Małgorzata Miłaszewska-Duda
, Licencja: CC BY-SA 3.0
Otwarcie Interaktywnego gabinetu prof. Jana Karskiego w Rudzie Śląskiej, 10.11.2011.
Karski.Znaczek1943.jpg
US stamp from 1943, a tribute to Polish Underground State
Karski.Powell Colin.jpg
Jan Karski with General Colin Powell at the opening of the United States Holocaust Memorial Museum
POL Krzyż Armii Krajowej BAR.svg
Ta ^specifik^ z W3C grafika wektorowa została stworzona za pomocą Inkscape .
JanKarskiCV1936 (cropped).jpg
Autor: Mieciousa, Licencja: CC BY-SA 3.0
photo of official hand-written diplomatic resume of Jan Karski from 1936 archived in Geneva [fragment]
Mural Jan Karski Kto nie potępia ten przyzwala ul. Lubelska w Warszawie.JPG
(c) Adrian Grycuk (photo), CC BY-SA 3.0 pl
Mural Kto nie potępia – ten przyzwala upamiętniający Jana Karskiego przy ul. Lubelskiej 30/32 w Warszawie
The Mass Extermination of Jews in German Occupied.pdf
The mass extermination of Jews in German occupied Poland. Book cover. First official government-documented alert about the Holocaust and genocide of Poles addressed to the wartime allies of the then-United Nations. Polish government-in-exile, 1942
Righteous Among the Nations medal simplified.svg
Autor: Ле Лой, Licencja: CC0
A simplified vector version of the medal awarded to Righteous Among the Nations
Jan Karski plaque, Łódź III LO, 46 Sienkiewicza Street.jpg
Autor: Zorro2212, Licencja: CC BY-SA 4.0
Tablica poświęcona Janowi Karskiemu na budynku III LO, Łódź Sienkiewicza 46
JanKarski.handwritten.birthday.jpg
Handwritten document from pre-WWII Lvov with Jan [Kozielewski] Karski's date of birth as June 24, 1914
Jan Karski and Pola Nirenska section 40 - Mt Olivet - Washington DC - 2014.jpg
Autor: Tim Evanson, Licencja: CC BY-SA 2.0
Grave of Jan Karski and Pola Nirenska-Karski at Mount Olivet Cemetery in Washington, D.C., in the United States.

Jan Karski was born Jan Kozielewski on June 24, 1914, in Łódź, Poland. He was raised Roman Catholic in a pluralistic neighborhood that included a substantial Jewish population. A graduate of a prestigious mounted artillery officers' school as well as the state-run diplomatic corps school, he started work in the Polish Ministry of Foreign Affairs on January 1, 1939. During the Nazi German invasion of Poland in September 1939, Karski's military unit was attached to the Kraków Cavalry Brigade, where he tried to defend the area between Zabkowice and Częstochowa. After Poland surrendered, he tried to escape to Hungary but was captured by the Red Army (the Army of the Union of Soviet Socialist Republics). He was interred in a prison camp in Ukraine, concealed his identity as an officer, and was turned him over to the Germans. (By concealing his identity, he escaped the Katyn massacre).

Karski escaped, returned to to Warsaw, joined the ZWZ (the Polish resistance movement), and adopted the nom de guerre "Jan Karski". He was arrested in Czechoslovakia in July 1940 and severely tortured by the Gestapo. The Polish resistance kidnapped him and smuggled him back to Warsaw. Karski was twice smuggled into the Warsaw Ghetto and once almost penetrated the Bełżec death camp to obtain first-hand evidence of the Holocaust. In 1942, Karski escaped to the United Kingdom with microfilm containing documentation about the Holocaust. His documentation, and his first-hand accounts, provided the Allies with one of the earliest and most accurate accounts of the Holocaust. He later met with President Franklin D. Roosevelt to discuss the issue.

After the war, Karski obtained a Ph.D. from Georgetown University in 1952, and was naturalized as an American citizen in 1954. He taught at Georgetown University for 40 years. Following the fall of communism in Poland in 1989, the democratic Polish government awarded Karski the Order of the White Eagle (the highest Polish civil decoration) and the Order Virtuti Militari (the highest military decoration awarded for bravery in combat).

In 1965, Karski married the 54-year-old dancer and choreographer Pola Nireńska. She was a Polish Jew whose family (with the exception of her parents) died in the Holocaust. She committed suicide in 1992. The couple had no children.

On June 2, 1982, Yad Vashem recognised Jan Karski as Righteous Among the Nations. Shortly before his death, he was nominated for the Nobel Peace Prize and formally recognized by the United Nations General Assembly. On April 23, 2012, President Barack Obama bestowed on Karski America's highest civilian honor, the Presidential Medal of Freedom.

Karski died of heart and kidney disease in Washington, D.C., on July 13, 2000. He was interred at Mount Olivet Cemetery in the same grave as his wife.
Tablica, akcja uwolnienia Jana Karskiego.jpg
Autor: Zalasem1, Licencja: CC BY-SA 4.0
Szpital Specjalistyczny im. J. Śniadeckiego w Nowym Sączu, w korytarzu, wejście A1 na oddział Neurologiczny. Tablica upamiętniająca konspiratorów Związku Walki Zbrojnej którzy zaplanowali akcję i brali w niej bezpośredni udział. Emisariusz Rządu Polskiego Jan Karski po przesłuchaniach przez niemieckie Gestapo i próbie samobójstwa został skierowany do szpitala w Nowym Sączu gdzie był pilnie strzeżony. Podczas przeprowadzonej akcji został wykradziony i uwolniony przez żołnierzy ZWZ ze szpitala przy współpracy z dyrektorem szpitala dr. Stanisławem Stuchłem i lekarzem dr. Janem Słowikowskim ps. „Dzięcioł.
Jan Karski corner NYC yarn bombing.JPG
Autor: Pfadfinder~plwiki, Licencja: CC BY-SA 4.0
Jan Karski corner NYC yarn bombing
Presidential Medal of Freedom (ribbon).svg
Autor: SaluteVII, Licencja: CC BY-SA 4.0
Presidential Medal of Freedom (ribbon)