Jan Kołłątaj-Srzednicki

Jan Kołłątaj-Srzednicki

generał brygady
Data i miejsce urodzenia	29 sierpnia 1883 Penza, gubernia penzeńska, Imperium Rosyjskie
Data i miejsce śmierci	19 marca 1944 Budapeszt, Królestwo Węgier
Przebieg służby
Lata służby	od 1914
Siły zbrojne	Armia Austro-Węgier Wojsko Polskie
Formacja	Legiony Polskie
Główne wojny i bitwy	I wojna światowa, wojna polsko-ukraińska, II wojna światowa
Odznaczenia

Jan Kołłątaj-Srzednicki jako kapitan Legionów

Jan Kołłątaj-Srzednicki (ur. 29 sierpnia 1883 w Penzie, zm. 19 marca 1944 w Budapeszcie^[1]) – doktor medycyny, generał brygady Wojska Polskiego, wolnomularz, członek loży wolnomularskiej Wielkiej Loży Narodowej Polski^[2].

Życiorys

Młodość

Urodził się i wychował w Penzie. Tam w 1903 ukończył gimnazjum. Jako uczeń gimnazjum uczestniczył w tajnych kółkach patriotyczno–samokształceniowych miejscowej Polonii. W latach 1903–1910 studiował medycynę na Uniwersytecie Moskiewskim. W czasie studiów działał w „Kole Polskim” i związanym z Polską Partią Socjalistyczną – Związku Polskiej Młodzieży Socjalistycznej. Uczestniczył w rewolucji 1905 roku. W 1910 uzyskał dyplom lekarski i wyjechał do Warszawy, gdzie odbył staż w Szpitalu Dzieciątka Jezus. W 1911 przeniósł się do Zakopanego. Został asystentem w Sanatorium Przeciwgruźliczym Kazimierza Dłuskiego. Równocześnie działał w miejscowym oddziale „Strzelca”.

Służba w Legionach Polskich

Od 1 września 1914 służył w Legionach Polskich. Kolejno zajmował stanowiska:

• lekarza IV batalionu 2 pułku Legionów
• lekarza w I dywizjonie artylerii II Brygady Legionów
• starszego ordynatora Szpitala Legionów Polskich w Lublinie III–VI 1915 i III–VI 1916
• komendanta oddziału sanitarnego III Brygady Legionów od 11 lipca 1915
• lekarza naczelnego 4 pułku Legionów i szefa sanitarnego III Brygady Legionów (lipiec 1916 – lipiec 1917).

Po kryzysie przysięgowym internowany w Szczypiornie. W obozie występował jako sierżant. Po dekonspiracji wywieziony do Niemiec i osadzony w obozach w Havelbergu, Rastadt i Werl. W tych samych obozach więzieni byli przyszli generałowie: Bolesław Ostrowski, Gustaw Orlicz-Dreszer, Mieczysław Ryś-Trojanowski i Janusz Głuchowski.

Służba w Wojsku Polskim

1 listopada 1918 w Krakowie przystąpił do organizacji oddziałów sanitarnych. 18 listopada został szefem sanitarnym Grupy generała Bolesława Roji, która walczyła z Ukraińcami pod Przemyślem i Lwowem. W grudniu 1918 został wyznaczony na stanowisko szefa Sekcji I (od stycznia 1919 – Sekcja Personalna) Departamentu V (później IX, VI i VIII) Sanitarnego Ministerstwa Spraw Wojskowych w Warszawie. 15 maja 1920 w tej samej komórce organizacyjnej ministerstwa objął stanowisko szefa Sekcji V Opieki, która między innymi sprawowała opiekę nad inwalidami wojskowymi i weteranami powstań narodowych. Do 31 grudnia 1921 był szefem Wydziału Superrewizyjno–Inwalidzkiego Departamentu VIII Sanitarnego MSWojsk. Z dniem 1 stycznia 1922 wydział ten przekazany został do Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej. W czerwcu 1919 został przewodniczącym Komisji Weryfikacyjnej dla oficerów korpusu sanitarnego. W 1922 zweryfikowany został w stopniu pułkownika lekarza ze starszeństwem z dniem 1 czerwca 1919. 7 lutego 1924 mianowany szefem sanitarnym Okręgu Korpusu Nr I w Warszawie. W czasie przewrotu majowego 1926 roku opowiedział się po stronie zamachowców^[3]. 18 lutego 1930 Prezydent RP, Ignacy Mościcki awansował go do stopnia generała brygady ze starszeństwem z dniem 1 stycznia 1930 i 7. lokatą w korpusie generałów^[4]. Od czerwca 1930 do września 1939 był komendantem Centrum Wyszkolenia Sanitarnego i Inspektorem Służby Zdrowia. Na stanowisku komendanta CWSan. przysługiwały mu uprawnienia dyscyplinarne dowódcy dywizji. Był wiceprezesem zarządu Koła Lekarzy Legionistów^[5].

Po śmierci Karola Wendta został senatorem III kadencji (1930–1935). Złożył ślubowanie 16 stycznia 1935 roku, zrzekł się mandatu 31 stycznia 1935 roku^[6]. Jako przedstawiciel Warszawsko-Białostockiej Izby Lekarskiej został wybrany do składu Naczelnej Izby Lekarskiej V kadencji 1935–1939^[7].

Internowanie na Węgrzech

Po kampanii wrześniowej został internowany na Węgrzech, w obozie Balatonboglár. Po zwolnieniu z obozu kierował pracami Polsko–Węgierskiego Komitetu do Spraw Uchodźców (Magyar–Lengyel Menekültügyi Bizottság) i Sekcją Polską Lekarzy Czerwonego Krzyża na Węgrzech. Wspólnie z płk. Janem Barskim, dowódcą polskiej konspiracji wojskowej w Budapeszcie, organizował dostawy leków – otrzymywanych bezpłatnie od węgierskiej firmy farmaceutycznej „Chinoin” – dla okupowanej Polski. Z polecenia polskich władz wojskowych we Francji sprawował funkcję naczelnego lekarza i szefa sanitarnego w Budapeszcie. Równolegle współorganizował akcję przerzutu polskich żołnierzy do Francji i na Bliski Wschód oraz legalizacji Żydów. W 1941 na żądanie niemieckiego ambasadora został aresztowany, lecz niebawem zwolniony dzięki cichemu poparciu regenta Horthyego. Działalność konspiracyjną i opiekuńczą prowadził do 19 marca 1944, kiedy to Niemcy wkroczyli do Budapesztu. Istnieje kilka wersji śmierci generała. Jedną z nich przedstawił Zdzisław Nicman. „(...) generał na wieść o wejściu Niemców udał się do swego biura [przy ulicy Fö 11] i rozpoczął wraz z personelem palenie kartoteki i akt, które naraziłyby wielu Węgrów na represje, a zalegalizowanych Żydów na śmierć. Ekipa szturmowa Gestapo wpadła do gabinetu generała w końcowej fazie palenia. Generał stawił fizyczny opór. W momencie gdy wyjmował rewolwer z szuflady biurka, padły strzały gestapowców. Potem dokonano masakry obecnych tam polskich lekarzy, pielęgniarek i pacjentów”. Akt zgonu został wystawiony z datą 22 marca. Pochowany na polskiej parceli cmentarza Rakoskeresztur w Kobenya pod Budapesztem.

Rodzina

Był synem Wojciecha, właściciela warsztatu stolarstwa artystycznego, i Eweliny z Kołłątajów. Wojciech Srzednicki za udział w powstaniu styczniowym zesłany został wraz z żoną do Penzy.

Żonaty z Antoniną z Krzymuskich, łączniczką i sanitariuszką Legionów Polskich, dwukrotnie odznaczoną Krzyżem Walecznych. Miał trzech synów: Andrzeja (1924–1946) oraz bliźniaków Jacka (1927–1944) i Rafała. Wszyscy trzej byli żołnierzami Armii Krajowej. Andrzej w czasie okupacji zachorował na gruźlicę i na początku 1944 przedostał się na Węgry. Zmarł w 1946 po powrocie do kraju. Bliźniacy walczyli w powstaniu warszawskim, w batalionie AK „Gozdawa”. Jacek ps. „Jacek Azja” zginął 13 września. Rafał ps. „Rafał” przeżył powstanie. Po wojnie został inżynierem.

Awanse

• chorąży 11 października 1914
• porucznik lekarz (Oberarzt) 26 maja 1915 z pominięciem stopnia podporucznika lekarza (Assistenzarzt)
• kapitan lekarz (Regimentsarzt) 28 października 1915
• podpułkownik lekarz 12 listopada 1918 z pominięciem stopnia majora^[8]
• pułkownik lekarz
• generał brygady 18 lutego 1930 ze starszeństwem z dniem 1 stycznia 1930 i 7. lokatą w korpusie generałów

Ordery i odznaczenia

• Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari nr 6028
• Krzyż Niepodległości (6 listopada 1930)^[9]
• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (2 maja 1923)^[10]
• Krzyż Walecznych
• Złoty Krzyż Zasługi z Mieczami
• Złoty Krzyż Zasługi (10 listopada 1928)^[11]
• Złoty Wawrzyn Akademicki (5 listopada 1938)^[12]
• Krzyż Siedemdziesięciolecia Powstania Styczniowego
• Odznaka „Za wierną służbę”^[13]
• Odznaka 4 Pułku Piechoty^[13]
• Odznaka honorowa Stowarzyszenia Meksykańskich Lekarzy Wojskowych (zezwolenie w 1934)^[14]
• Sprawiedliwy wśród Narodów Świata (1998)^[15]

Zobacz też

• Generałowie i admirałowie II Rzeczypospolitej

Przypisy

Bibliografia

• Stefan Wojtkowiak, Lancet i karabin. Dzieje szkolnictwa medycznego w Wojsku Polskim, Wydawnictwo Ministerstwo Obrony Narodowej, Warszawa 1973, s. 69.
• Tadeusz Böhm, Z dziejów naczelnych władz wojskowych II Rzeczypospolitej. Organizacja i kompetencje Ministerstwa Spraw Wojskowych w latach 1918–1939, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 1994, ISBN 83-11-08368-1, s. 48, 123, 178.
• Tadeusz Kryska-Karski i Stanisław Żurakowski, Generałowie Polski Niepodległej, Warszawa 1991, s. 113.
• Stawecki Piotr, Słownik biograficzny generałów Wojska Polskiego 1918–1939, Warszawa 1994, ISBN 83-11-08262-6, s. 170–171.
• Zdzisław Nicman, Gen. Jan Kołłątaj-Srzednicki (W 50 rocznicę śmierci), Polska Zbrojna 1994.

Linki zewnętrzne

• Tadeusz Kopyś, Uchodźcy polscy na Węgrzech w latach 1939–1944.. pilsudski.krakow.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-10-28)].
• Muzeum Powstania Warszawskiego, Archiwum Historii Mówionej, Rafał Kołłątaj-Srzednicki