Jan Mazurkiewicz (psychiatra)

Jan Mazurkiewicz

Data i miejsce urodzenia	12 lipca 1871 Czerwony Dwór
Data i miejsce śmierci	31 października 1947 Tworki
Alma Mater	Uniwersytet Jagielloński
Uczelnia	Uniwersytet Lwowski Uniwersytet Warszawski
Odznaczenia

Jan Mazurkiewicz (ur. 30 czerwca^?/ 12 lipca 1871 w Czerwonym Dworze, zm. 31 października 1947 w Tworkach) – polski lekarz, psychiatra, psycholog, profesor psychiatrii i rektor Uniwersytetu Warszawskiego. Twórca warszawskiej szkoły psychiatrycznej, pionier kierunku psychofizjologicznego w polskiej psychiatrii. Prezes Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego w latach 1923–1947. Mason, wielki mistrz Wielkiej Loży Narodowej Polskiej.

Życiorys

Urodził się w Czerwonym (Krasnym) Dworze, w niektórych źródłach jako miejsce urodzenia podana jest Kamienica Żyrowiecka^[1]. Syn właściciela ziemskiego Leopolda i Krystyny z Kowalewskich^[2]. Miał trzech braci, jednym z nich był Włodzimierz (1875–1927), inżynier i lotnik^[3].

Ukończył IV Gimnazjum w Warszawie, maturę zdał w 1890 roku^[1]. Następnie studiował medycynę na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Warszawskiego. Został wydalony z uniwersytetu za udział w obchodach rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja^[4]. Od 1895/96 kontynuował studia na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie w czerwcu 1896 otrzymał dyplom lekarski, który w maju 1897 roku nostryfikował na Uniwersytecie Jurjewskim. 5 grudnia 1897 rozpoczął staż w Klinice Neurologiczno-Psychiatrycznej Uniwersytetu w Grazu u Gabriela Antona; w Grazu przebywał do lipca 1899. W roku akademickim 1899/1900 przebywał w Paryżu w klinice Asile Sainte-Anne, uczęszczał wtedy na wykłady Joffroya i Dejerine′a^[4].

Po powrocie do Warszawy w 1900 roku podjął pracę w Szpitalu Jana Bożego, jako asystent na oddziale Karola Rychlińskiego. W 1902 roku został pierwszym dyrektorem szpitala psychiatrycznego w Kochanówce. W 1907 roku zakładał szpital psychiatryczny w Kobierzynie i był jego pierwszym dyrektorem (od 1907)^[5]. Habilitował się na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie w 1909 roku. W 1919 został powołany jako profesor organizującej się Katedry i Kliniki Psychiatrii Uniwersytetu Warszawskiego. Zajmował stanowiska rektora (1921–1922), prorektora (1922–1923) i dziekana Wydziału Lekarskiego (1919–1920) Uniwersytetu Warszawskiego. Pod jego redakcją wyszły trzy tomy „Bulletin International de l’Académie des Sciences Médicales à Varsovie” (1921–1923).

Podczas okupacji Warszawy w latach 1943–1944 brał udział w tajnym nauczaniu. Po upadku powstania warszawskiego wykładał psychopatologię na tajnych kursach w Częstochowie^[6]. W latach 1945–1947 kierował Kliniką Psychiatrii w Tworkach.

Od 1923 aż do śmierci był prezesem Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego. Należał do Polskiej Akademii Umiejętności (od 1930), Akademii Nauk Lekarskich (od 1920), Société Française de Psychologie, był prezesem Słowiańskiego Towarzystwa Neurologiczno-Psychiatrycznego (1933–1939), członkiem honorowym Łódzkiego Towarzystwa Lekarskiego, członkiem korespondentem Société Médico-Psychologique. W 1933 roku z okazji 35-lecia pracy zawodowej ukazał się poświęcony mu zeszyt „Rocznika Psychiatrycznego”.

Był wielkim mistrzem wolnomularskiej Wielkiej Loży Narodowej Polskiej (1928–1931), przybrał pseudonim zakonny „Jan Wyrwa”. Korespondował ze Stefanem Żeromskim^[7].

Odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta (2 maja 1923)^[8] i Krzyżem Oficerskim Legii Honorowej (1937)^[2].

Z jego pomocą habilitowali się: Rafał Radziwiłłowicz, Franciszek Wichert, Witold Łuniewski, Gustaw Bychowski, Eugeniusz Wilczkowski, Stefan Pieńkowski, Stanisław Batawia, Ryszard Dreszer, Józef Handelsman, Mieczysław Kaczyński i Roman Markuszewicz^[3]. Najważniejsze dzieła Jana Mazurkiewicza zostały wydane z opóźnieniem, już po jego śmierci, ze względu na sprzeczność z polityczną doktryną w polskiej nauce w latach 1945–1956. Prace te ocalił i przygotował do druku Mieczysław Kaczyński (mimo że wcześniej oceniając monografię Mazurkiewicza uznał, że „jej ukazanie się (...) na rynku księgarskim byłoby opóźnieniem propagowania nauki Pawłowa w Polsce”)^[9].

Grób Jana Mazurkiewicza na cmentarzu Powązkowskim

Żonaty z Zofią z domu Zaleską (1886–1974). Mieli syna Jerzego (zmarł w dzieciństwie) i córkę Zofię (1914–1973)^[2].

Zmarł w 1947 roku po dłuższej chorobie^[10][11][12]. Ceremonia pożegnalna odbyła się na terenie Szpitala Tworkowskiego, który nosi obecnie jego imię. Pochowany jest na cmentarzu Powązkowskim (kwatera 240, rząd 6, miejsce 18)^[13].

Dorobek naukowy

Zagadnieniem któremu najwięcej uwagi poświęcił w swojej karierze naukowej było podłoże anatomiczne czynności psychicznej w warunkach fizjologii i patologii. Próby syntezy teorii na ten temat podjął w dwuczęściowej monografii, opublikowanej w dwóch tomach już po śmierci Mazurkiewicza^[14][15]. Trzeci tom, Psychofizjologia w naukach społecznych, pozostał w maszynopisie i nie ukazał się drukiem^[16].

W oparciu o poglądy Semona (mnemizm), Monakowa (koncepcja horme), Pawłowa, Orbeliego, Sherringtona, Ribota i przede wszystkim, Jacksona, stworzył „własną teorię ewolucji i dyssolucji ludzkiego psychizmu”^[17]. W ślad za Jacksonem za dynamikę życia psychicznego u Mazurkiewicza odpowiadają instynkty (popędy), które dzielił na ewolucyjnie starsze i młodsze. Teoria psychofizjologiczna Mazurkiewicza zakłada, że podłożem uczuciowości i życia popędowego jest układ wegetatywny. Według tej teorii układ autonomiczny, jako integralny składnik wszystkich pięter osi mózgowo-rdzeniowej, jest siedliskiem życia uczuciowego; jego część wzgórzowa i podwzgórzowa decyduje o uczuciach najpierwotniejszych, protopatycznych, będących przejawem popędów^[18]. Młodsze instynkty, takie jak instynkt poznawczy i syntoniczny, u zwierząt są funkcjami ośrodków podkorowych, natomiast u człowieka zostały przejęte przez ośrodki położone wyżej.

Był autorem koncepcji narządu czołowego, który jest, według niego, „jedynym narządem nerwowym, którego czynność nie ma swego bezpośredniego źródła w działaniu bodźców obwodowych i nie jest reakcją na te bodźce (...) Praca narządu czołowego jest zatem z natury swej w całości intrapsychiczna, wewnątrzkorowa i właśnie dlatego pozostaje w pewnym antagonizmie do wszelkich czynności natury odruchowej, nie jest reakcją, ale jest akcją, aktywnością własną, inicjatywą i postępowaniem najdalszym od odruchów, najbardziej «dowolnym»”^[19]. W narządzie czołowym Mazurkiewicz umiejscawiał najwyższe, logiczno-abstrakcyjne psychodynamizmy.

Stany psychopatologiczne tłumaczył uszkodzeniem wyższych neuro- i psychodynamizmów, spowodowanego anormalną ewolucją aktywności psychicznej lub jej dyssolucją. Objawy pozytywne (halucynacje, urojenia) miałyby wynikać z wtórnego do dyssolucji dynamizmów psychicznych czołowych (najsłabiej zorganizowanych, bo najmłodszych ewolucyjnie) wzmożenia działalności niższych pięter uczuciowości, pozostających w związku z pamięcią psychofizjologiczną. Wyodrębnił różne typy dyssolucji: prelogiczną prędką, prelogiczną schizofreniczną, psychonerwicową. W schizofrenii wyróżniał zespoły: inkoherencyjny, hebefreniczny, paranoidalny i katatoniczny, których charakterystyczne objawy mają wynikać ze stępienia określonych popędów (inkoherencja wynika z osłabienia popędu poznawczego, katatonia z osłabienia popędu kinestetycznego, stępienie uczuć wyższych z osłabienia popędu syntonicznego). Uważał, że schizofrenia jest jedynym stanem wynikającym z prawdziwej i bezpośredniej dyssolucji czynności psychicznych^[18].

W swojej monografii z 1902 roku przedstawił studium psychologiczne Andrzeja Towiańskiego^[20].

Uznanie

Jest uznawany za twórcę polskiej psychofizjologii^[16] i jednego z twórców psychiatrii polskiej w ogóle^[21]. Obok Henri Eya uważany jest za głównego przedstawiciela neojacksonizmu^[22].

„Wyjątkowy charakter twórczości naukowej prof. Mazurkiewicza leży w na wskroś nowoczesnym, wielowymiarowym ujęciu zjawisk psychicznych. Profesor Mazurkiewicz był czołowym przedstawicielem pokolenia psychiatrów klinicystów, łączył biegłość i intuicję klinicysty z rzetelną wiedzą neurofizjologiczną i psychologiczną, dążył do stworzenia syntezy, zdając sobie doskonale sprawę z ogromnych trudności, jakie się z tym wiążą. Mijający czas i postępy badań nie zdezaktualizowały podstawowych założeń teorii psychofizjologicznej. ”^[23]

Od 2010 roku szpital w Tworkach nosi nazwę Mazowieckiego Specjalistycznego Centrum Zdrowia im. prof. Jana Mazurkiewicza^[24].

Lista prac

Monografie

• Andrzej Towiański. Studyum psychologiczne. Warszawa: Gebethner i Wolff, 1902
• Wstęp do psychofizjologii normalnej. Tom I. Ewolucja aktywności korowo-psychicznej. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, 1950 (379 ss.)
• Wstęp do psychofizjologii normalnej. Tom II. Dyssolucja aktywności korowo-psychicznej. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, 1958 (444 ss.)
• (oprac. Marek Masiak) Zarys psychiatrii psychofizjologicznej. Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, 1980 ISBN 83-200-0294-X (230 ss.)

Artykuły

• Ueber die Störungen der Gebärdensprache. Jahrbücher für Psychiatrie und Neurologie 19, ss. 514–552, 1900
• Ein Fall von traumatischer Spätapoplexie. Jahrbücher für Psychiatrie und Neurologie 19, ss. 553–560, 1900
• O afazyi giestowej. Pamiętnik Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego 97 (1), ss. 1–24, 1901
• Przypadek obwodowego porażenia n. twarzowego z zanikiem twarzy i z zaburzeniami odżywczemi (Autoreferat). Pamiętnik Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego 97 (2), ss. 363–364, 1901
• (Referat) Wernicke. Grundriss der Psychiatrie in klinischen Vorlesungen (Leipzig, 1900). Nowiny Lekarskie 13 (2), ss. 143–147, 1901
• Obecny stan nauki o pląsawicy i atetozie. Nowiny Lekarskie 14 (4), ss. 218–225, 1902
• Mazurkiewicz J., Sochacki W. Pierwszy rok zakładu dla umysłowo i nerwowo chorych w Kochanówce. Czasopismo Lekarskie 6 (1, 3, 4), ss. 13–19, 113–123, 162–172, 1904
• Mazurkiewicz J., Sochacki W. Drugi rok zakładu dla umysłowo i nerwowo chorych w Kochanówce. Czasopismo Lekarskie 7 (2-3, 4), ss. 75-79, 117-124, 1905
• Zjawiska życiowe i psychiczne wobec jedności przyrody. Czasopismo Lekarskie 7 (7–10), ss. 210–237, 1905
• Mazurkiewicz J., Sochacki W., Łuniewski W., Borowiecki S. Trzeci rok zakładu dla umysłowo i nerwowo chorych w Kochanówce. Czasopismo Lekarskie 7 (2, 3, 4, 5), ss. 67–72, 113–118, 154–163, 192–198, 1906
• Ś. p. dr Karol Jonszer. Mowa nad grobem. Czasopismo Lekarskie 9 (5), ss. 170–171, 1907
• O prawach myślenia w obłędzie i zdrowiu. Czasopismo Lekarskie 9 (6-8), ss. 201–206, 1907
• Mazurkiewicz J., Sochacki W., Morawski J., Borowiecki S. Czwarty rok zakładu dla umysłowo i nerwowo chorych w Kochanówce. Czasopismo Lekarskie 9 (1, 2), ss. 22–35, 52–62, 1907
• Ueber den reaktiven Charakter der Denkvorgänge. Vorläufige Mitteilung. Neurologisches Centralblatt 27, ss. 298–307, 1908
• Stosunek psychiatryi do psychologii. Przegląd Lekarski 47 (49, 50, 51), ss. 642–643, 665, 678–679, 1908
• Zjawiska psychiczne wobec jedności przyrody. Kosmos 34, ss. 210–238, 1909
• O zaburzeniach kojarzeń w stanach gonitwy myślowej. Przegląd Lekarski 49 (8-9), ss. 107–112, 121–126, 1910
• O opiece nad umysłowo chorymi w Galicyi i o nowym Zakładzie krajowym w Kobierzynie. Przegląd Lekarski 51 (51), ss. 727-735, 1912
• „Westgalizische Landes-Irren-Heil- und Pflegeanstalt in Kobierzyn bei Krakau”. W: Heinrich Schlöss (Hrsg.). Die Irrenpflege in Österreich in Wort und Bild. Halle a.d. Saale, 1912, ss. 88-97.
• Kilka słów w sprawie projektu ustawy o pozbawieniu własnowolności. Przegląd Lekarski 52 (15), s. 86, 1913
• O asymetrycznych czynnościach półkul mózgowych. Nowiny Lekarskie 25 (2, 3), ss. 61–65, 117–123, 1913
• O anatomicznem podłożu stanów psychicznych i ich zaburzeń. W: Księga zbiorowa Szpitala dla umysłowo i nerwowo chorych „Kochanówka” pod Łodzią. Łódź, 1918 ss. 65–159
• O badaniu cielesnem psychicznie chorych. Nowiny Lekarskie 33 (7), ss. 100–102, 1921
• Mowa J. M. Rektora Uniwersytetu Warszawskiego prof. dr. Jana Mazurkiewicza wygłoszona w dniu otwarcia roku szkolnego 1921/22 w auli Uniwersytetu Warszawskiego. Wyd. staraniem Towarzystwa „Fraternitas Academica”, 1921 (11 ss.)
• Patologja afektów. Polska Gazeta Lekarska 3 (42–43), ss. 609–613, 1924
• L’abiotrophie dans la démence précoce. W: Deuxième Congrès médical franco-polonais. Paris, 1925 ss. 33–44
• Układ nerwowy roślinny i zaburzenia psychiczne. Rocznik Psychjatryczny 2, ss. 35-51, 1925
• „Słowo wstępne” W: Antoni Feliks Mikulski: Podręcznik psychologji. Wilno: Księgarnia Stowarzyszenia Nauczycielstwa Polskiego, 1925
• Syntonja i schizoid. Trzeci przyczynek do patologji afektów. Rocznik Psychjatryczny 2, ss. 35–51, 1925
• Wskazania psychiczne do przerwania ciąży. Ginekologia Polska 6 (10–12), ss. 1141–1149, 1927
• Choroby umysłowe a małżeństwo: stenogram odczytu prof. J. Mazurkiewicza w Tow. Eugenicznem, dnia 15 marca 1928 r. Wydaw. im. D-ra Wacława Męczkowskiego, 1928
• Choroby umysłowe a małżeństwo. Zagadnienie Rasy 2/3, ss. 1–11, 1928
• Wskazania psychiczne do przerwania ciąży. W: Przerwanie ciąży z punktu widzenia lekarskiego, prawnego, społecznego i eugenicznego. Warszawa 1928 ss. 37–45
• Słowo wstępne W: Reytan J. Z pałacu do przytułku. Warszawa: Wydawnictwo Mas, 1930
• Życiorys i działalność naukowa Ś. P. Profesora Radziwiłłowicza. Rocznik Psychiatryczny 12, ss. 1–7, 1930
• Zarys fizjologicznej teorii uczuć. Rocznik Psychiatryczny 12, ss. 35-38, 1930
• Zarys fizjologicznej teorji uczuć. II. Uczucia oryginalne i mnemiczne. Rocznik Psychiatryczny 13, ss. 1–66, 1930
• Les intégrations nerveuses. I partie: Position du problème. Bulletin International de l’Academie des Sciences Médicales a Varsovie, 1932
• Franciszek Wichert. Rocznik Psychjatryczny 17, ss. 240-242, 1932
• Psychofizjologia bólu fizycznego. Medycyna 8 (5), ss. 137-140, 1934
• Integracje nerwowe. Polska Gazeta Lekarska s. 569, 585, 1934
• Les intégrations nerveuses. II partie: L’intégration des excitations afférentes. Bulletin International de l’Academie des Sciences Médicales a Varsovie, 1932 ss. 93—110
• Les intégrations nerveuses. III partie: L’intégration des fonctions reflexes. Bulletin International de l’Academie des Sciences Médicales a Varsovie, 1933 ss. 109–124
• Les intégrations nerveuses. IV partie: Les intégrations souscorticales. Bulletin International de l’Academie des Sciences Médicales ss. 111–134, 1933
• Les intégrations nerveuses. V partie: Les intégrationes corticales. Bulletin International de l’Academie des Sciences Médicales a Varsovie, ss. 333–347, 1934
• Les intégrations nerveuses. VI partie: Contribution à l′étude de neurodynamique du système nerveux central. Bulletin International de l’Academie des Sciences Médicales a Varsovie, ss. 349–365, 1934
• Les intégrations nerveuses; les intégrations corticales. Archives internationales de neurologie 27, ss. 167–197, 1935
• Sen i czuwanie w cyklu życiowym człowieka. Rocznik Psychjatryczny 25, ss. 37–53, 1935
• „Chronaksja subordynacyjna, jako przejaw pamięci biologicznej” W: Pamiętnik XIV Zjazdu Lekarzy i Przyrodników Polskich w Poznaniu 11-15 IX 1933, Tom II. Poznań, 1933
• O rozwoju i niedorozwoju psychiki. Nowiny Psychiatryczne 12 (3/4), s. 133–175, 1935
• Quelques remarques sur la conscience et son évolution au cours de la vie humaine. Revue v neurologii a psychiatrii 5-6, 1936
• Zaburzenia nerwowe i psychiczne w okresie przekwitania W: Pamiętnik VII Lekarskiego Kursu Wakacyjnego w Ciechocinku, 1936
• Mnemizm i teoria odruchowości warunkowej. Rocznik Psychjatryczny 29/30, ss. 67–86, 1937
• Ś.p. Profesor Dr Stefan Borowiecki. Nowiny Psychiatryczne 14 (1/4), ss. i–ii, 1937
• Naukowo-psychiatryczna działalność Stefana Borowieckiego. Rocznik Psychjatryczny 32, ss. 22–30, 1938
• O lokalizowaniu czynności psychicznych. Rocznik Psychjatryczny 31, ss. 1–27, 1938
• Bezsenność i jej leczenie. Lekarz Wojskowy 33 (2), ss. 129–150, 1939
• Dwoista funkcja układu nerwowego. Rocznik Psychiatryczny 37 (1), ss. 3–15, 1949

Przypisy

Bibliografia

• Wanda Bobrowska-Nowak: Mazurkiewicz Jan. W: Słownik psychologów polskich. Elwira Kosnarewicz, Teresa Rzepa, Ryszard Stachowski (red.). Poznań: Instytut Psychologii UAM, 1992, s. 147-149.

Linki zewnętrzne

• Publikacje Jana Mazurkiewicza w bibliotece Polona