Jan Raszka (rzeźbiarz)

Jan Raszka

Jan Raszka w swojej pracowni w Krakowie w 1932 roku
Data i miejsce urodzenia	2 maja 1871 Ropica
Data i miejsce śmierci	23 listopada 1945 Kraków
Narodowość	Polak
Dziedzina sztuki	rzeźba, medalierstwo, malarstwo, rysunek
Epoka	secesja, art déco
Ważne dzieła
Pomnik Mieszka I w Cieszynie Pomnik Czynu Legionowego w Kielcach Nike cieszyńska
Odznaczenia

Jan Florian^[1] Raszka (ur. 2 maja 1871 w Ropicy, zm. 23 listopada 1945 w Krakowie) − polski rzeźbiarz, grawer, medalier, malarz, profesor i pedagog akademicki pochodzący ze Śląska Cieszyńskiego^[1]. Tworzył pod wpływem modernizmu – secesji oraz art déco.

"Czwórka legionowa" czterech polskich żołnierzy, symbolizujących Królestwo Polskie, Małopolskę, Śląsk i Wielkopolskę najbardziej znana rzeźba Jana Raszki (1917)

Pomnik Mieszka I – przedstawiający postać Mieszka cieszyńskiego

Zachowany budynek krakowskiej pracowni artysty w podwórku kamienicy przy ul. Zbrojów 3

„Rzeźba hutników” przed gmachem krakowskiej AGH rekonstrukcja zniszczonej rzeźby Jana Raszki wykonana przez Jana Sieka i Bogusza Salwińskiego

Alegoryczna „rzeźba górników” w wejściu do AGH rekonstrukcja z 1970 roku

Odtworzona w 2005 roku Nike cieszyńska z 1931 roku upamiętniająca Legion Śląski

Życiorys

Urodził się w Ropicy (znajdującej się w części Śląska Cieszyńskiego, nazwanej później Zaolziem) w biednej, wielodzietnej rodzinie ewangelickiej. Był synem Jana Raszki, dróżnika kolejowego, i Marii z domu Kisza. Ukończył ludową szkołę w Pudłowie (obecnie część Bogumina). W 1892 roku zdał maturę w niemieckojęzycznym, państwowym gimnazjum w Cieszynie, gdzie wstąpił do polskiej tajnej organizacji uczniowskiej „Jedność”. Dwa lata później współzakładał Stowarzyszenie Akademików Polskich na Śląsku Cieszyńskim „Znicz”^[2].

Po ukończeniu szkoły średniej, zgodnie ze swoimi artystycznymi zainteresowaniami, zapisał się na Akademię Sztuk Pięknych w Wiedniu. Przez 5 lat studiował malarstwo i rzeźbę pod kierunkiem Juliusa Victora Bergera, Siegmunda L’Allemanda, Augusta Eisenmengera, Edmunda von Hellmera i Caspara von Zumbuscha^[3]. Z okresu wiedeńskiego pochodzi konny portret cesarza Franciszka Józefa I^[3][4].

W 1900 roku wygrał konkurs ogłoszony przez Artura Kruppa, właściciela firmy wyrobów metalowych w Berndorf, z okazji wystawy paryskiej, na model brązowej grupy przedstawiającej kończący się i nadchodzący wiek. Nagroda wynosiła 5000 koron. Jego praca „Wiek XIX i XX” miała podkreślić znaczenie pary i elektryczności w obu stuleciach. XIX wiek symbolizowała postać robotnika, którego prawa dłoń, trzymająca młot, opierała się na skrzydlatym kole – symbolu komunikacji i handlu. Elektryczność uosabiał młodzieniec, który zapalał cztery płomienie, wykwitające z liliowych kielichów osadzonych na gałęzi, zakreślającej łuk nad ciałem kobiety. Cokół oplata wąż, symbol wieczności^[5]

W 1902 roku przeniósł się do Krakowa, gdzie został zatrudniony przy pracach restauracyjnych na Wawelu, równocześnie zostając wykładowcą rysunku i rzeźby na Wydziale Przemysłu Artystycznego w Wyższej Szkole Przemysłowej w Krakowie^[a]. Jeszcze przed wybuchem I wojny światowej podczas pobytu w mieście poznał Józefa Piłsudskiego oraz innych polskich działaczy niepodległościowych, związanych z różnymi środowiskami, w tym z późniejszą Polską Organizacją Wojskową^[2].

W 1914 roku jako ochotnik zaciągnął się w Cieszynie do Legionu Śląskiego, który wziął udział w I wojnie światowej w ramach Legionu Wschodniego, a następnie Legionów Polskich. Raszka od 1916 roku służył w II Brygadzie Legionów, dowodzonej przez gen. Józefa Hallera. 10 sierpnia 1917 roku rozpoczął służbę w krakowskim Archiwum Legionów Polskich jako chorąży tytularny, był również znany jako rzeźbiarz wojenny. Od 1 października 1917 roku piastował stanowisko referenta do spraw opieki nad grobami legionistów. W tym okresie zaprojektował m.in. legionowe medale oraz odznaki patriotyczne, z których dochód przeznaczano na finansowanie Legionów. Poznał wówczas m.in. Bolesława Roję czy Kazimierza Sosnkowskiego, którym wykonał studia portretowe^[2].

Po I wojnie światowej powrócił do Wyższej Szkoły Przemysłowej (WSP) w Krakowie. W roku 1921 doprowadził do wyodrębnienia z WSP Państwowej Szkoły Przemysłu Artystycznego i do roku 1931 był dyrektorem tej instytucji. Od 1919 roku pełnił funkcję prezesa Związku Plastyków w Krakowie. W 1921 roku był współzałożycielem Towarzystwa Artystów Malarzy i Rzeźbiarzy Sztuki "Rodzina"^[4].

W drugiej połowie 1931 roku, w wieku lat 60, odszedł na emeryturę. Oprócz sztuki pasjonował się również techniką. Był członkiem Krakowskiego Towarzystwa Techników. W ramach hobby majsterkował w swojej pracowni rzeźbiarskiej w podwórku kamienicy przy ul. Zbrojów 3, patentując nawet niektóre swoje pomysły^[2].

Pod koniec życia napisał pamiętniki, które przez wiele lat pozostały w rękopisie. Opracowane zostały one przez Joannę Walaszek i po raz pierwszy opublikowane w 2005 roku przez Społeczny Komitet Odbudowy Pomnika Legionistów Śląskich w Cieszynie^[2].

W czasie II wojny światowej tworzył już tylko amatorsko. Zmarł wkrótce po jej zakończeniu 23 listopada 1945 roku w Krakowie, gdzie pochowano go na Cmentarzu Rakowickim (kwatera LI-wsch-4)^[6][7]. Znajduje się na nim również kamienna kopia znanego pomnika Jana Raszki - „Czynu Legionowego”, którą w 1927 roku wykonał Wacław Boratyński. Umieszczono ją w kwaterze żołnierzy Legionów Polskich poległych w czasie I wojny światowej^[8].

Twórczość

Pomniki

Pomnik ku czci poległych w obronie Śląska Cieszyńskiego 1918-1920 w Skoczowie

Tworzył dzieła klasyczne pozostając jednak pod dużym wpływem modernizmu: początkowo stylu secesyjnego, a później art déco, które na kilkadziesiąt lat zdominowały sztukę w końcu XIX i początkach XX wieku. Jako artysta rzeźbiarz Jan Raszka znany jest głównie z pomników, zwłaszcza poświęconych poległym żołnierzom z czasów I wojny światowej. Był autorem wielu rzeźb i monumentów, które stanęły w przestrzeni publicznej w okresie II RP. Po wybuchu II wojny światowej wszystkie zewnętrzne płaskorzeźby i pomniki Raszki zostały zburzone przez Niemców. W latach 1920–1939 powstały następujące dzieła^[8]:

• Pomnik wolności w Dziedzicach, postawiony w 1924 roku ze składek społecznych. Został zniszczony w 1939 roku przez Niemców i pozostał nieodbudowany w okresie PRL z przyczyn politycznych. Obecnie w jego miejscu znajduje się jedynie pamiątkowa tablica^[7][9]. Od upadku komunizmu w 1990 roku trwają dyskusje o jego odbudowie^[10].
• Popiersie prezydenta do pomnika Gabriela Narutowicza w Bielsku (1930). Zostało zniszczone dziewięć lat później przez Niemców. Po wojnie monument nieodbudowany z przyczyn politycznych przez władze PRL. Na jego miejscu stoi pomnik Adama Mickiewicza.
• Pomnik Mieszka I, przedstawiający postać Mieszka cieszyńskiego, odsłonięty w Cieszynie w 1931 roku. Został zniszczony w 1939 roku przez Niemców. Po wojnie odbudowany w 1951 roku.
• Pomnik Legionistów Śląskich – tzw. „Cieszyńskiej Nike” odsłonięty w 1934 roku w Cieszynie przed Pałacem Myśliwskim Habsburgów. Został zniszczony pięć lat później przez Niemców. Po wojnie w jego miejscu władze PRL postawiły Pomnik Wdzięczności Armii Czerwonej, wykorzystując do tego elementy konstrukcyjne pomnika Raszki. Nike cieszyńska zrekonstruowana została w przedwojennym kształcie dopiero w 2005 roku dzięki lokalnej społeczności^[11][7].
• Pomnik ku czci poległych w obronie Śląska Cieszyńskiego 1918–1920 w Skoczowie. Został zniszczony w 1939 roku przez Niemców i nieodbudowany z przyczyn politycznych po II wojnie światowej^[7].
• Pomnik Czynu Legionowego w Kielcach wzniesiony w 1938 roku według gipsowego modelu z 1917 roku. Zniszczony został w 1939 roku przez Niemców i z przyczyn politycznych nieodbudowany po wojnie. Odbudowano go dopiero po upadku komunizmu w 1991 roku^[1].
• Pomnik Ignacego Łukasiewicza w Krośnie (1932), zniszczony w 1939 roku przez Niemców – odbudowany po wojnie przez władze PRL (1973)^[12].
• Popiersie Adama Sikory, założyciela tzw. Parku Sikory w dzisiejszym Czeskim Cieszynie. Było ono umieszczone na zburzonym, nieistniejącym obecnie pomniku Adama Sikory.
• Pomnik Marszałka Piłsudskiego na pl. Litewskim w Lublinie, odsłonięty w 2001 roku według projektu artysty z 1937 roku.

Secesyjna płaskorzeźba Jana Raszki na kamienicy Krakowskiego Towarzystwa Technicznego przy ul. Straszewskiego 28 (1906)

Nieukończony rewers gipsowego modelu medalu ku czci Ignacego Jana Paderewskiego z (1935)

Detale architektoniczne

Osobną grupę działalności artystycznej Jana Raszki stanowią rzeźby oraz rzeźbiarskie detale architektoniczne wkomponowane we frontony gmachów użyteczności publicznej lub umieszczone w ich wnętrzu. Należą do nich:

• Rzeźby gloryfikujące zawody górników oraz hutników umieszczone przy wejściu do Akademii Górniczo-Hutniczej oraz figura św. Barbary na gmachu w Krakowie z 1935 roku. Zniszczone w czasie wojny wskutek ostrzału artyleryjskiego wojsk radzieckich w styczniu 1945 roku. Rozebrano je ostatecznie w 1954 roku z powodu zniszczeń i erozji. Zostały odtworzone 20 października 1970 roku przez rzeźbiarzy Jana Sieka i Bogusza Salwińskiego w oparciu o pierwowzór^[13],
• Alegoria Województwa Śląskiego - seria płaskorzeźb z 1928 roku, zdobiących budynek Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach (zniszczone w 1939 roku przez Niemców), nieodbudowane^[14].
• Epitafium Mikołaja Reja we wnętrzu kościoła św Marcina w Krakowie.
• Popiersie Zygmunta Szczęsnego Felińskiego w kościele św. Krzyża w Krakowie.
• Fryz alegoryczny umieszczony na fasadzie sądu apelacyjnego w Łodzi przy Placu Henryka Dąbrowskiego.
• Płaskorzeźba do cieszyńskiej Studni Trzech Braci^[15].
• Płaskorzeźba oraz detale architektoniczne umieszczone na kamienicy Krakowskiego Towarzystwa Technicznego przy ul. Straszewskiego 28.

Był także autorem wielu mniejszych rzeźb w drewnie i kamieniu, przedstawiających sceny z życia ludu śląskiego, np. Baca Kantor z Kozubowej.

Malarstwo

Ołtarz ewangelickiego kościoła w Trzyńcu z obrazem i dwoma rzeźbami Jana Raszki

Działał również na polu malarstwa rodzajowego, religijnego oraz dekoracyjnego. W okresie legionowym wykonywał portrety legionistów oraz malarstwo batalistyczne wykonane głównie techniką akwareli. Z tego okresu pochodzą wykonane tą techniką „Przy ognisku”, „Nasze podwórko w Piasecznej”, „Ostrzeliwanie Legionowa przez moskali z samolotu”, „Kwatera w Piasecznej”, „Zbiórka w Piasecznej”, „Beliniacy poją konie”, „Ranne ćwiczenie” i inne^[16].

Namalował również obrazy i detale zdobnicze o tematyce religijnej stanowiące wystrój świątyń na Śląsku Cieszyńskim.

Medalierstwo

Wykonał szereg medali przedstawiających działaczy niepodległościowych, z których wielu znał osobiście. Były to głównie osoby związane z Legionami Polskimi – I i II Brygadą. Wykonał następujące medale: pianisty, kompozytora oraz prezydenta Ignacego Jana Paderewskiego, marszałka Józefa Piłsudskiego, gen. Józefa Hallera, płk. Władysława Beliny-Prażmowskiego, gen. Leona Berbeckiego, gen. Józefa Zająca, gen. Kazimierza Sosnkowskiego, gen. Edwarda Śmigłego-Rydza, mjr. Włodzimierza Józefa Mężyńskiego, gen. Ferdynanda Zarzyckiego, płk. Janusza Jagrym-Maleszewskiego, gen. Stanisława Szeptyckiego, gen. Mieczysława Norwid-Neugebauera, płk. Marcelego Jastrzębiec-Śniadowskiego, gen. Wojciecha Rogalskiego, mjr Albina Fleszara, płk Hieronima Przepilińskiego, gen. Antoniego Durskiego-Trzaski, gen. Bolesława Roja, gen. Zygmunta Zielińskiego i inne^[16].

Był również autorem szeregu medali oraz plakiet poświęconych wydarzeniom z historii Polski, a także dedykowanych wybitnym postaciom oraz artystom:

• 1908 medal wybity na pamiątkę śmierci Andrzeja Potockiego^[17],
• 1908 medal na uczczenie zasług Henryka Jordana^[17],
• 1910 medal na 1100-lecie założenie miasta Cieszyna^[17],
• 1910 medal wybity z okazji 500. rocznicy bitwy pod Grunwaldem^[17],
• 1912 medal na setną rocznicę urodzin Zygmunta Krasińskiego^[17],
• 1915 medal dla uczczenia poległych w szarży kawalerii pod Rokitną^[17],
• 1915 medal dedykowany Tadeuszowi Rutowskiemu^[17],
• 1916 medal poświęcony poległym legionistom Ślązakom^[17],
• 1917 medal poświęcony Radzie Regencyjnej^[17],
• 1918 medal na Pamiątkę Oswobodzenia Krakowa^[17],
• 1918 medal wybity z okazji utworzenia Polskich Kolei Państwowych^[17],
• 1918 medal poświęcony Władysławowi Bartynowskiemu^[17],
• 1919 medal na otwarcie Sejmu ustawodawczego^[17],
• 1920 odznaka pamiątkowa „Stanęli w Potrzebie 1920”^[18],

• 1921 medalik na uchwalenie konstytucji Marcowej^[17],
• 1924 medal w 70 rocznicę urodzin Jacka Malczewskiego^[17],
• 1927 plakieta okolicznościowa - Konferencja Unii Chemii Czystej^[17],
• 1927 plakieta upamiętniająca sprowadzenie prochów Juliusza Słowackiego do kraju i złożenie ich w katedrze na Wawelu 28 czerwca 1927 roku^[17][19],
• 1938 plakieta wybita z okazji stulecia huty w Węgierskiej Górce^[17],

Wojnę przetrwały głównie mniejsze gabarytowo prace artysty, jak medale oraz płaskorzeźby, które znalazły się w zbiorach Muzeum Sztuki Medalierskiej we Wrocławiu oraz Muzeum Narodowym w Krakowie. Obecnie jego prace znajdują się głównie na terenie Małopolski, Podkarpacia oraz Śląska: w Krakowie, Przemyślu, Katowicach, Skoczowie, Zawierciu, Krośnie, Cieszynie i Bogucicach^[17].

Odznaczenia

• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (27 listopada 1929)^[20].
• Złoty Krzyż Zasługi,
• Medal Niepodległości (29 grudnia 1933)^[21],
• Krzyż Legionowy (1922),
• Krzyż za Obronę Śląska Cieszyńskiego II kl. (2 października 1919)^[22],
• Medal Pamiątkowy za Obronę Śląska Cieszyńskiego,
• Odznaka patriotyczna NKN "Za ojczyznę i wolność 1914-1915",
• Oficer Orderu Legii Honorowej (Francja) - za przygotowanie polskiej ekspozycji na paryskiej Wystawie Sztuki Dekoracyjnej w 1925 roku.

Upamiętnienie

• W Cieszynie znajduje się aleja imienia Jana Raszki.

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Michał Domański. Jan Raszka – rzeźbiarz Legionów Polskich. „Rota”. Nr 3, 2001. 
• Barbara Maria Gawęcka. Dzieje pomnika czynu legionowego w Kielcach. „Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach”. 28, s. 35–48, 2013. [dostęp 2017-12-11]. 
• Józef Golec, Stefania Bojda: Słownik biograficzny ziemi cieszyńskiej. T. 1. Cieszyn: 1993, s. 230. ISBN 8390100707.
• Historyczna Wystawa Legjonowa i Niepodległościowa Zagłębia Dąbrowskiego, katalog wystawy. Sosnowiec: Okręgowy Zarząd Związku Legionistów Zagłębia Dąbrowskiego, 1934.
• Wojciech Święs. Cieszyńscy żołnierze niepodległości. Wystawa w ramach Obchodów 100-lecia Wymarszu Legionu Śląskiego. „Książnica cieszyńska”, 2014. 
• Jan Raszka. Medale i plakiety. oprac. A. Więcek. Wrocław: 1972, s. 123.
• Jan Raszka: Pamiętnik artysty rzeźbiarza. oprac. Joanna Walaszek. Cieszyn: Społeczny Komitet Odbudowy Pomnika Legionistów Śląskich, 2005.
• Alicja Sęk. Park Sikory kolebka Legionu Śląskiego. „Zaolzie Polski Biuletyn Informacyjny”. 10 (46), 2007. [dostęp 2017-12-11]. 
• Hans Vollmer: Raszka, Jan. W: Allgemeines Lexikon der Bildenden Künstler von der Antike bis zur Gegenwart. red. Ulrich Thieme, Felix Becker. T. 28: Ramsden–Rosa. Leipzig: 1934, s. 29.
• Zbigniew Engel. Trzydziestolecie odsłonięcia pomników. „Biuletyn AGH”. 22, 2009. [dostęp 2017-12-31]. 

Linki zewnętrzne

• Paweł Freus: Jan Raszka. Culture.pl, 200-04-16. [dostęp 2017-12-29]. (pol.).
• Legionista Jan Raszka. Muzeum Śląska Cieszyńskiego. [dostęp 2017-12-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-02-26)]. (pol.).
• Jan Raszka i powstania śląskie. Regionalny Instytut Kultury w Katowicach. [dostęp 2018-01-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-01-03)]. (pol.).