Jan Stach (zoolog)

Jan Stach
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia

8 marca 1877
Rzeszów

Data i miejsce śmierci

28 lipca 1975
Kraków

Miejsce spoczynku

Cmentarz Rakowicki

Zawód, zajęcie

zoolog

Odznaczenia
Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski Order Sztandaru Pracy I klasy

Jan Wacław Stach (ur. 8 marca 1877 w Rzeszowie, zm. 28 lipca 1975 w Krakowie) – polski zoolog, apterolog, paleoteriolog[1], profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, muzealnik, nauczyciel, działacz sportowy, członek honorowy Polskiego Towarzystwa Entomologicznego, członek rzeczywisty Polskiej Akademii Nauk, członek Polskiej Akademii Umiejętności, doctor honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego (1947)[2][1].

Kariera akademicka

Ukończył studia zoologiczne na Uniwersytecie Jagiellońskim. Po studiach podjął pracę naukową na uniwersytecie i w 1900 roku obronił pracę doktorską[2]. Stach należał do grona uczniów biologa, profesora Henryka Hoyera[1]. W latach dwudziestych XX wieku kierował Muzeum Fizjograficznym w Krakowie[1]. W 1951 roku Jan Stach uzyskał stanowisko profesora[2].

Nosorożec włochaty w Staruni

Nosorożec włochaty ze Staruni

W 1929 roku Stach pełnił funkcję sekretarza Komisji Fizjograficznej PAN[1], która w sposób aktywny uczestniczyła w wykopaliskach w kopalni głębinowej ozokerytu na terenie wsi Starunia koło Stanisławowa. Odkryto wówczas między innymi jedyny na świecie[3] kompletny (tzn. z zachowanym nie tylko szkieletem, ale i częściami miękkimi: częścią wnętrzności, mięśniami i skórą) egzemplarz wymarłego gatunku nosorożca Coelodonta antiquitatis (nosorożec włochaty) z epoki plejstocenu. Okaz ten znany jest w nauce jako tzw. drugi nosorożec ze Staruni. Od strony naukowej pracami nad preparacją okazu kierował Jan Stach[3][4]. Eksponat ten znajduje się obecnie w zbiorach Muzeum Przyrodniczego Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN.

Okres powojenny

Po II wojnie światowej Komisja Fizjograficzna PAN została rozwiązana, a w jej miejsce powstał Komitet Fizjograficzny, w ramach którego nadal działało Muzeum Fizjograficzne (przemianowane z czasem na Muzeum Przyrodnicze, a obecnie działa jako Muzeum Przyrodnicze Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN). Jan Stach został ponownie mianowany kierownikiem tego muzeum i równocześnie redaktorem naczelnym periodyku „Prace Muzeum Przyrodniczego PAU” (ze zmienionym później tytułem: „Acta monographica Musei Historiae Naturalis”)[1]. Stach publikował w nim sukcesywnie rozbudowaną i szczegółową monografię owadów bezskrzydłych[5]. Jest to praca niezmiennie ceniona wśród specjalistów[1]. Pierwsze cztery tomy ukazały się w latach 1947–1951, a kolejne (5–9) w latach 1954–1963 już jako edycje Oddziału Krakowskiego Instytutu Zoologicznego PAN.

Entomologia

W dziedzinie entomologii profesor Stach był specjalistą w zakresie systematyki, taksonomii, morfologii, faunistyki, zoogeografii i filogenezy współczesnych i kopalnych Apterygota, głównie Collembola[2]. Opracowanie profesora Stacha o owadach bezskrzydłych Tatr[6] należy do kanonu podstawowych pozycji entomologicznych w tym zakresie.

Paleoteriologia

Profesor Stach był także specjalistą w zakresie paleoteriologii. Po II wojnie światowej Stach rozpoczął opracowywanie szczątków kopalnych ssaków plioceńskich odkrytych w geologicznym rezerwacie przyrody Węże w gminie Działoszyn[1]. Do najcenniejszych odkryć profesora Stacha należy zidentyfikowanie i opisanie wypreparowanych z brekcji kostnej zebranej w rezerwacie Węże[7][8] kopalnych śladów wymarłego gatunku niedźwiedzia Ursus wenzensis, zamieszkującego na terenie Polski w pliocenie. Formalny opis U. wenzensis został opublikowany w czasopiśmie „Acta Geologica Polonica” w 1959 roku[9][10].

Podsumowanie osiągnięć naukowych

Do najważniejszych osiągnięć naukowych profesora Stacha można zaliczyć liczne redeskrypcje i opisy nowych taksonów (łącznie kilkadziesiąt rodzajów i ponad 270 gatunków), wprowadzenie taksonów wyższej rangi i uporządkowanie systematyki Collembola, opublikowanie ponad 70 prac, zgromadzenie bogatych zbiorów (liczące ok. 65 000 egzemplarzy) owadów, w tym kilkaset holotypów i paratypów[2]. Nazwisko profesora zostało uwiecznione w epitetach gatunkowych lub nazwach rodzajowych wielu zwierząt, między innymi w nazwie dereniówka Stacha Antispila stachjanella n. sp[11], a także: Stachiella Keller, Ianstachia Bagnal[12], Stachomys Kowalski[13].

Odznaczenia

Przypisy

  1. ↑ a b c d e f g h Jerzy Pawłowski: Rozwój i osiągnięcia nauk zoologicznych na ziemiach polskich. Kraków-Warszawa: WAM, 2009, s. 401, seria: Wkład osiągnięć polskiej nauki i techniki do dziedzictwa światowego (pod red. naukową Ireny Stasiewicz-Jasiukowej). ISBN 978-83-7505-541-2.
  2. ↑ a b c d e Kazimierz Kowalski. Profesor dr Jan Stach. W osiemdziesiątą rocznicę urodzin. „Przegląd zoologiczny”. 1 (1), s. 7-10, 1957. (pol.). 
  3. ↑ a b Henryk Kubiak. Starunia – w 85. rocznicę pierwszych odkryć paleontologicznych. „Wszechświat”. 12, s. 295–299, 1994. (pol.). 
  4. ↑ J.Nowak, E.Panow, J.Tokarski, W. Szafer, J.Stach. Drugi nosorożec z warstw dyluwialnych Staruni oraz charakter jego otoczenia (geologja, mineralogja, flora i fauna).. „Rozprawy Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego PAU”. 70B (1), s. 1-56, 1930. Polska Akademia Umiejętności. (pol.). 
  5. ↑ Jan Stach: The Apterygotan fauna of Poland in relation to the world-fauna of this group of insects. Kraków: Polska Akademia Nauk. Instytut Zoologiczny. Oddział w Krakowie, 1947-1963, seria: Acta monographica Musei Historiae Naturalis.
  6. ↑ The Apterygotan fauna of the Polish Tatra National Park. „Acta zoologica cracoviensia”. 4 (1), 1959. Polska Akademia Nauk. (pol.). 
  7. ↑ Weze (Pliocene of Poland). [w:] Paleobiology Database [on-line]. paleodb.org. [dostęp 2012-06-06]. (ang.).
  8. ↑ Jan Stach. Agriotherium intermedium n.sp. from the Pliocene bone breccia of Weze. „Acta Palaeontologica Polonica”. II (1), 1957. (ang.). 
  9. ↑ Jan Stach. Ursus wenzensis, nowy gatunek małego niedźwiedzia plioceńskiego (Ursus wenzensis, a new species of a small Pliocene bear). „Acta Geologica Polonica”. 3 (2), s. 103-136, 1953. (pol.). 
  10. ↑ Jan Stach. Ursus wenzensis, nowy gatunek małego niedźwiedzia plioceńskiego. „Acta Geologica Polonica”. 3, s. 103—136, 1953. (pol.). 
  11. ↑ Marek Bunalski, Jerzy J. Lipa. Almanach Entomologów Polskich XX wieku. „Wiadomości Entomologiczne”. 20 (Suplement), 2001. Polskie Towarzystwo Entomologiczne. ISSN 0138-0737. (pol.). Sprawdź autora:1.
  12. ↑ Stach Jan. z-ne.pl. [dostęp 2013-01-05]. (pol.).
  13. ↑ Kazimierz Kowalski. Cricetidae and Microtidae (Rodentia) from the Pliocene of Węże (Poland). „Acta zoologica cracoviensia”. 5 (11), s. 447-506, 1960. (ang.). 
  14. ↑ 19 lipca 1954 „za zasługi w dziedzinie nauki” M.P. z 1954 r. nr 108, poz. 1463

Media użyte na tej stronie

POL Order Sztandaru Pracy 1 klasy BAR.svg
Baretka: Order Sztandaru Pracy I klasy
Coelodonta.jpg
Woolly Rhinoceros, Coelodonta antiquitatus (jr synonym: Diserorhinus antiquitatus), carcass with skin, as found in asphalt deposits in Starunia Oil Field, Poland, 1929.
Jan Stach.jpg
Autor: NieznanyUnknown author, Licencja: CC BY-SA 4.0
Jan Stach - doktor filozofii, przyrodnik, członek PAU, dyrektor Muzeum Fizjograficznego PAU