Jan Szczepański (socjolog)

Jan Szczepański
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia

14 września 1913
Ustroń

Data i miejsce śmierci

16 kwietnia 2004
Warszawa

Członek Rady Państwa
Okres

od 26 listopada 1977
do 4 maja 1982

Przynależność polityczna

poseł bezpartyjny

Odznaczenia
Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski Medal 10-lecia Polski Ludowej Order Uśmiechu Komandor Orderu Imperium Brytyjskiego od 1936 (cywilny)
Tabliczka poświęcona Janowi Szczepańskiemu na budynku Muzeum Ustrońskiego

Jan Szczepański (ur. 14 września 1913 w Ustroniu, zm. 16 kwietnia 2004 w Warszawie) – polski socjolog, profesor nauk humanistycznych[1], nauczyciel akademicki Uniwersytetu Łódzkiego (jego rektor w latach 1952–1956), Wojskowej Akademii Politycznej oraz członek i wiceprezes Polskiej Akademii Nauk. Członek Rady Państwa (1977–1982), poseł na Sejm PRL II, VI, VII i VIII kadencji. Jego prace są poświęcone teorii i historii socjologii oraz badaniom nad przekształceniami struktury społecznej. Budowniczy Polski Ludowej.

Życiorys

Urodził się w 1913 w Ustroniu, na Śląsku Cieszyńskim. Był synem chrzestnym Jana Wantuły[2]. Studiował filozofię i socjologię, a następnie doktoryzował się na Uniwersytecie Poznańskim. Został tam starszym asystentem u Floriana Znanieckiego. Podczas okupacji przebywał na robotach przymusowych w Niemczech.

W latach 1945–1970 pracował na Uniwersytecie Łódzkim. W latach 1945–1952 był starszym asystentem, w 1952 został profesorem tego uniwersytetu, a w latach 1952–1956 był jego rektorem.

Sygnatariusz Listu 34 oraz listu do „The Times”, zawierającego stwierdzenie, że w Polsce nie było represji, dyskredytującego Radio Wolna Europa.

W latach 1966–1970 był przewodniczącym Międzynarodowego Stowarzyszenia Socjologicznego (ISA). Od 1957 został pracownikiem, Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, gdzie kolejno sprawował funkcje kierownika Zakładu Podstawowych Badań Socjologicznych (1957–1968), zastępcy dyrektora (1961–1968) i dyrektora Instytutu (1968–1970). Od 1973 był przez wiele lat przewodniczącym Rady Naukowej Instytutu Filozofii i Socjologii PAN. Prowadził także wykłady w Wojskowej Akademii Politycznej im. Feliksa Dzierżyńskiego. W latach 1961–1968 kierował utworzonym przez siebie Międzyuczelnianym Zakładem Badań nad Szkolnictwem Wyższym.

W 1970 został członkiem rzeczywistym Polskiej Akademii Nauk (członek korespondent od 1964), a od 1972 również American Academy of Arts and Sciences i Fińskiej Akademii Nauk i Literatury, od 1975 zaś amerykańskiej National Academy of Education.

Od 1969 był członkiem prezydium, a w latach 1971–1980 wiceprezesem Polskiej Akademii Nauk. W latach 1971–1973 był przewodniczącym Komitetu Ekspertów dla opracowania Raportu o Stanie Oświaty w Polsce. W 1974 otrzymał nagrodę państwową I stopnia. W 1981 został współzałożycielem Krajowego Funduszu na rzecz Dzieci, później był jego przewodniczącym i honorowym przewodniczącym. Był także m.in. zastępcą przewodniczącego Komitetu Badań nad Zagadnieniami Społecznymi Polski Ludowej PAN, członkiem Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, członkiem Komitetu Socjologii PAN, członkiem Rady Redakcyjnej „Przeglądu Socjologicznego”, członkiem założycielem Komitetu Badań i Prognoz „Polska 2000” PAN, członkiem Rady Redakcyjnej „Przeglądu humanistycznego”, członkiem Rady Redakcyjnej „Biblioteki Dialogu”, przewodniczącym Rady Redakcyjnej „Dialectics and Humanism”, członkiem Rady Redakcyjnej „Przekazów i opinii”, członkiem Rady Redakcyjnej „Ruchu Filozoficznego”, członkiem Komitetu Redakcyjnego periodyku „Polska 2000”, członkiem Rady Redakcyjnej „Kwartalnika pedagogicznego”, członkiem Komitetu Redakcyjnego „Kultury i Społeczeństwa” oraz innych gremiów. W 1981 stanął na czele Komitetu dla wydania dzieł wybranych Józefa Chałasińskiego. W 1982 wszedł w skład Społecznego Komitetu Budowy Pomnika Wincentego Witosa w Warszawie, który został odsłonięty w 1985[3].

Był posłem na Sejm PRL w latach 1957–1961 i 1972–1985 (II, VI, VII i VIII kadencji). W okresie od marca do września 1981 był przewodniczącym Sejmowej Komisji Nadzwyczajnej do kontroli realizacji porozumień z Gdańska, Szczecina i Jastrzębia-Zdroju. W latach 1977–1982 był członkiem Rady Państwa. Był również przewodniczącym Rady Społeczno-Gospodarczej przy Sejmie PRL (1982–1985), jak również członkiem Rady ds. Ludzi Starszych, Inwalidów i Osób Niepełnosprawnych przy Radzie Ministrów (1982–1991). W 1974 wybrany w skład Zarządu Głównego Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej, a w 1983 w skład Krajowej Rady TPPR. W latach 1971–1983 był wiceprzewodniczącym Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu.

Zwolennik podjęcia środków nadzwyczajnych w związku z kryzysem w 1981[4]. Jako członek Rady Państwa wstrzymał się od głosu przy głosowaniu w sprawie wprowadzenia stanu wojennego, stwierdzając, że nie miał czasu na zapoznanie się z przedłożonymi mu dekretami[5].

W 1982 przeszedł na emeryturę. W latach 1986–1989 zasiadał w Radzie Konsultacyjnej przy Przewodniczącym Rady Państwa Wojciechu Jaruzelskim. W latach 1988–1990 był członkiem Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa[6]. W lutym 1989 wszedł w skład działającej przy Radzie Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa Komisji do spraw Upamiętnienia Ofiar Represji Okresu Stalinowskiego[7].

Jego żoną była pisarka Nora Szczepańska[8].

Pochowany na cmentarzu ewangelickim w Ustroniu (4/9/13)[9].

Wybrane odznaczenia i wyróżnienia

Otrzymał doktoraty honoris causa następujących uczelni wyższych:

W 80. urodziny Rada Miasta przyznała mu pierwszy w historii tytuł Honorowego Obywatela Ustronia[13].

Był odznaczony:

Posiadał również wiele innych odznaczeń państwowych, resortowych, organizacyjnych, regionalnych i zagranicznych.

Upamiętnienie

W kwietniu 2012 postawiono mu pomnik w centrum Ustronia przy Bibliotece Miejskiej – jest to monument przedstawiający profesora siedzącego na ławce i patrzącego w stronę przysiółka Brzezina na Zawodziu, gdzie przyszedł na świat[13].

Od 2014 w Ustroniu i Cieszynie organizowana jest co roku konferencja naukowa pod nazwą Wolna Szkoła Nauk Filozoficznych i Społecznych im. Profesora Jana Szczepańskiego[20].

Tablica pamiątkowa poświęcona jego osobie znajduje się na ścianie budynku Muzeum Ustrońskiego przy ulicy Hutniczej w centrum miasta.

W Ustroniu działa loża wolnomularska nosząca imię profesora: „Loża Doskonałości Nr 37 Jan Szczepański na Wschodzie Ustronia” Wielkiej Loży Kultury i Duchowości (Grande Loge des Cultures et de la Spiritualite).

W rehabilitacyjnej dzielnicy Ustronia na Zawodziu znajduje się Aleja imienia Jana Szczepańskiego, biegnąca tuż obok jego rodzinnego domu.

Najważniejsze prace

  • Inteligencja i społeczeństwo (1957)
  • Socjologia. Rozwój problematyki i metod (1961)
  • Elementarne pojęcia socjologii (1963)
  • Socjologiczne zagadnienia wyższego wykształcenia (1963)
  • Zagadnienia socjologii współczesnej (1965)
  • Problemy i perspektywy szkolnictwa wyższego w Polsce, tom 146 serii wydawniczej Omega (1969)
  • Przemysł i społeczeństwo w Polsce Ludowej (1969)
  • Polish Society (1970)
  • Odmiany czasu teraźniejszego (1971)
  • Rozważania o Rzeczypospolitej (1971)
  • Dopóki trawa rośnie , dopóki rzeki płyną. Dzieje plemienia Czejenów 1835–1880 (Wydawnictwo „Czytelnik”, Warszawa 1972)
  • Raport o stanie oświaty (1973)
  • Refleksje nad oświatą (1973)
  • Zmiany społeczeństwa polskiego w procesie uprzemysłowienia (1974)
  • Szkice o szkolnictwie wyższym, tom 293 serii wydawniczej Omega (1976)
  • Badania nad wzorami konsumpcji (1977)
  • Sprawy ludzkie (1978) – za którą otrzymał Nagrodę Miesięcznika „Odra”
  • Konsumpcja a rozwój człowieka (1981)
  • Zapytaj samego siebie (1983)
  • Korzeniami wrosłem w ziemię (1985)
  • O indywidualności (1985)
  • Polska wobec wyzwań przyszłości (1987)
  • Polskie losy (1993)
  • Wizje naszego czasu (1995)

Przypisy

  1. Prof. zw. dr czł. rzecz. PAN Jan Szczepański, [w:] baza „Ludzie nauki” portalu Nauka Polska (OPI) [online] [dostęp 2020-03-17].
  2. Katarzyna Szkaradnik. „Przyświecały mi pewne ideały...”: autokreacyjne strategie i pułapki we wspomnieniach i korespondencji Jana Wantuły. „Autobiografia. Literatura. Kultura. Media n”. 2 (7), s. 138, 2016. 
  3. Jan Sałkowski, Teresa Iwanowska: Na odsłonięcie pomnika Wincentego Witosa – a Polska winna trwać wiecznie, Warszawa 1985, s. 21
  4. Wg Kazimierza Barcikowskiego miał stwierdzić jesienią 1981: „Czy znajdzie się w Polsce generał, który ma coś więcej poza lampasami?” (Kazimierz Barcikowski: U szczytów władzy, Wydawnictwo Projekt, Warszawa 1998, ISBN 83-87168-20-3, s. 274)
  5. Kazimierz Barcikowski twierdzi, że profesor sugerował, iż wojsko powinno potraktować wprowadzenie stanu wojennego jako zamach stanu niewymagający upoważnienia prawnego (Kazimierz Barcikowski: U szczytów władzy, Wydawnictwo Projekt, Warszawa 1998, ISBN 83-87168-20-3, s. 309)
  6. Skład Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa 1988–2011. radaopwim.gov.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-11-17)]., radaopwim.gov.pl
  7. Rzeczpospolita”, 1989, nr 37 (2171), s. 1–2
  8. Jan Cofałka: Pożegnanie Profesora – Jan Szczepański (13.09.1913–16.04.2004), towarzystwo-przyjaciol-slaska.pl, kwiecień 2005
  9. Informacje w serwisie Grobonet
  10. Doktorzy honoris causa UŁ. uni.lodz.pl. [dostęp 2011-02-21].
  11. Doktoraty honorowe. uw.edu.pl. [dostęp 2018-10-25].
  12. Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Śląskiego. us.edu.pl. [dostęp 2011-02-21].
  13. a b Jan Cofałka. Wspomnienie: Profesor Jan Szczepański. „Gazeta Wyborcza”, 12 września 2013. 
  14. M.P. z 1954 r. nr 112, poz. 1589
  15. M.P. z 1955 r. nr 101, poz. 1400
  16. Jan Szczepański Dzienniki z lat 1945-1968, wyd. Ustroń 2013, s. 218 (tam zdjęcie legitymacji orderu)
  17. a b Kalendarium życia prof. Jana Szczepańskiego, w: Jan Szczepański Dzienniki z lat 1945-1968, wyd. Ustroń 2013, s. 218
  18. Wręczenie odznaczeń w Belwederze, „Dziennik Polski”, 1974, nr 172, s. 3.
  19. M.P. z 1999 r. nr 10, poz. 131
  20. Strona WSNFiS im. Prof. J. Szczepańskiego

Bibliografia

  • Bogdan Snoch: Górnośląski Leksykon Biograficzny. Suplement do wydania drugiego. Katowice: Muzeum Śląskie, 2006, s. 109, 110. ISBN 83-60353-11-5.
  • Społeczeństwo i socjologia: księga poświęcona Profesorowi Janowi Szczepańskiemu, Stefan Nowakowski (red.), Wrocław: Ossolineum, 1985, ISBN 83-04-01747-4, OCLC 69307894.
  • Jan Szczepański: humanista, uczony, państwowiec; księga wspomnień. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2005 ISBN 83-7059-731-9 (redaktor naukowy: Jolanta Kulpińska);
  • Profesor Jan Szczepański. Łódź: Łódzkie Towarzystwo Naukowe, 2009 (seria: Sylwetki Łódzkich Uczonych; z. 92), (redaktor Jolanta Kulpińska)
  • Kto jest kim w Polsce 1989, Warszawa 1989, s. 1287

Media użyte na tej stronie

POL Order Uśmiechu BAR.svg
Baretka: Order Uśmiechu.
Order BritEmp (civil) rib.PNG
Baretka Orderu Imperium Brytyjskiego (cywilnego; od 1936).
Jan Szczepański.jpg
prof. dr hab. Jan Szczepański (1913-2004)
POL Ustroń Muzeum Ustrońskie - tabliczka prof. Jana Szczepańskiego.jpg
Autor: D T G, Licencja: CC BY-SA 3.0
Tabliczka prof. Jana Szczepańskiego na budynku Muzeum Ustrońskiego
POL Order Budowniczych Polski Ludowej (1960) BAR.svg
Baretka Orderu Budowniczych Polski Ludowej (wzór z rozetką).