Jan Zonaras

Jan Zonaras (gr. Ἰωάννης Ζωναρᾶς Jōannēs Zōnaras) – kronikarz bizantyński z XII wieku.

Dane biograficzne

Urodził się na przełomie XI i XII wieku. Za panowania Jana II Komnena piastował dwie wysokie godności: dowódcy straży przybocznej i sekretarza cesarskiego (mégas drungários tes hígles kaj protasekrétis). Ostatecznie zrezygnował z urzędu i po 1118 usunął się do klasztoru^[1] na wysepce Hagia Glykeria (wśród Wysp Książęcych na morzu Marmara). Tam z inspiracji osób bliskich opracował obszerną kronikę dziejów powszechnych, zatytułowaną Skrót historii^[2].

Wiadomo, że poza tym pisał również rozprawy teologiczne, komentarze do Pisma Świętego i do dzieł doktorów Kościoła. Był też autorem traktatu o bizantyńskiej muzyce kościelnej oraz twórcą hymnu^[3][4].

Dzieło

Skrót historii (Epitomé historion) Zonarasa obejmuje czasy od „stworzenia świata” do wstąpienia na tron Jana II Komnena. Przez nowożytnego wydawcę Du Cange'a zostało w 1686-1687 podzielone na 18 ksiąg, w tym: ks. I-X obejmujących dzieje do narodzin Chrystusa, ks. XI-XII – dzieje rzymskie do czasów tetrarchii włącznie, ks. XIII-XVIII – historię cesarstwa od panowania Konstantyna Wielkiego do ok. 1118 roku^[1].

Epitomé stanowi wprawdzie tradycyjną kronikę dziejów powszechnych, różni się też jednak znacznie od swoich poprzedniczek. Bogatsza treść kroniki i układ materiału dobrze świadczy o zmyśle krytycznym i samodzielności autora, który rzeczowo wykorzystał źródła, omawiając je własnymi słowami, a nie spisując całe partie tekstu od poprzedników^[2]. Opracowując materiał Zonaras był świadom istniejących w nim sprzeczności, ale (jak twierdził) nie mógł sobie pozwolić na poddanie źródeł dokładniejszej krytyce i na ponowne przejrzenie całego utworu. Niezależnie od braków jego dzieła, opracował użyteczny i popularny w średniowiecznym Bizancjum podręcznik dziejów powszechnych i rodzimych, podając też interesujące wiadomości o ludach ościennych: Hunach, Awarach, Turkach, Chazarach^[4].

Cesarze Aleksy IV, Aleksy V i Teodor Laskarys w kronice Zonarasa (iluminowany manuskrypt z Biblioteca Estense w Modenie)

Epitoma Zonarasa dzieli się wyraźnie na dwie części. Księgi I—XII, obejmujące historię powszechną do czasów Konstantyna Wielkiego (306—337), napisano na podstawie Starego Testamentu i dzieł historyków greckich: Herodota, Ksenofonta, Arriana, Plutarcha, a historię rzymską do czasu zburzenia Koryntu (146 r. p.n.e.) – według Kasjusza Diona (zaginione księgi dzieła Diona znane są zresztą mniej więcej w czwartej części właśnie z Epitomy Zonarasa). Autor jej korzystał też z prac Józefa Flawiusza, Euzebiusza z Cezarei, Teodoreta z Cyru, Piotra Patrycjusza. Księgi XIII-XVIII czerpią z dzieł historyków i kronikarzy bizantyńskich: Prokopiusza z Cezarei, Jana Malalasa, Teofana Wyznawcy, Nicefora Patriarchy, Jerzego Mnicha, Szymona Logotety i Magistra, Kontynuacji Jerzego, Kontynuacji Teofana, Jana Skylitzesa, Jerzego Kedrena, Michała Attaliatesa i Michała Psellosa. Dodatkowa wartość dzieła Zonarasa polega na tym, że wykorzystał on materiały współcześnie zaginione, które posłużyły także Kedrenowi. Przypuszcza się, że wykorzystał też monolog Teodora z Sebastii^[2].

W ocenie ogólnej kronika Zonarasa jest lepiej i dokładniej opracowana od wcześniejszego dzieła Skylitzesa, tym samym wznosząc bizantyńską kronikę świata na poziom, którego nie osiągnęła ona wcześniej ani później. Dzieło to w pełni można porównywać z podobnymi dokonaniami epoki hellenistycznej, np. z kroniką Efora z Kyme. Zarazem stanowi ono wymowne świadectwo, że wraz z jego odnową w XI wieku, w tym gatunku historiografii ówczesne Bizancjum odzyskało poziom osiągnięty w czasach późnego antyku^[5].

Zonaras przeznaczył swą kronikę dla szerokiego kręgu wykształconych czytelników, dlatego też napisał ją we współczesnym sobie języku literackim, nieco tylko archaizowanym. Epitoma cieszyła się dużą poczytnością aż do schyłku Bizancjum, o czym świadczą wciąż odnajdywane nowe rękopisy utworu, których liczba, sięgająca w XIX wieku czterdziestu, wzrosła w XX wieku do ponad sześćdziesięciu, w tym – siedemnastu rękopisów kompletnych. Najstarszy manuskrypt pochodzi z 1289 roku^[4].

Skrót historii Zonarasa posłużył za źródło Konstantynowi Manassesowi, Michałowi Glykasowi i Efraimowi. W XIV wieku został przełożony na język staro-cerkiewno-słowiański i wykorzystany w kronikach staroruskich. W epoce Odrodzenia ukazały się przekłady na języki: łaciński – H. Wolfa (1567 r.), francuski – J. Milleta de St-Amour (1560) i późniejszy M. Cousina (1686), włoski – M. E. Fiorentina (1560) i L. Dolcego (1564). Tłumaczenie nowogreckie M. Chartophylaksa nie zostało wydane^[4].

Przypisy

Bibliografia

• Oktawiusz Jurewicz: Historia literatury bizantyńskiej. Wrocław: Ossolineum, 1984. ISBN 83-04-01422-X.
• Hans Wilhelm Haussig: Historia kultury bizantyńskiej. Warszawa: PIW, 1969.
• Helena Cichocka: Zonaras Jan. W: Encyklopedia kultury bizantyńskiej. Warszawa: Wydawnictwa Uniw. Warszawskiego, 2002, s. 501-502.

Linki zewnętrzne

• Editio princeps: Ioannis Zonarae Monachi, qui olim Byzantii Magnus Drungarius excubiaru[m] seu Biglae, & protosecretarius fuit, compendium Historiarum : in tres Tomos distinctum (3 tomy, grecki tekst z łacińskim przekładem). Oporinus, Bazylea 1557. t. 1 t. 2 t. 3 (Bawarska Biblioteka Państwowa)