Jan z Łajs

Tablica upamiętniająca Jana z Łajs, w arkadach tzw. Domu Burmistrza. Na tablicy znajduje się jednak błąd, ponieważ Jan nie był "założycielem" Olsztyna, była nim kapituła warmińska.

Jan z Łajs (łac. Iohannes de Leysen, niem. Johannes von Leysen, ok. 1310 – po 1388) – zasadźca (łac. locator) i pierwszy sołtys Olsztyna, wnuk Marcina z Łajs, syn Geriko, brat Henryka.

Pochodził z niemieckiej rodziny mającej ogromne zasługi w kolonizacji Warmii. Jego dziadek Marcin przybył do Prus z Hrabstwa Mark z Wesfalii. W roku 1304 Marcin został zasadźcą, a następnie dziedzicznym sołtysem wsi Łajsy założonej przez kapitułę warmińską w podległym jej komornictwie melzackim (pieniężnieńskim) w północnej Warmii. Ojciec Jana Geriko piastował urząd sołtysa Łajs po swym ojcu. Synowie Geriko, Jan i Henryk, zajęli się organizowaniem osadnictwa w południowej Warmii. Henryk z ramienia biskupa warmińskiego został w zasadźcą wsi Skajboty i miasta Barczewa.

Około 1348 roku Jan z Łajs z ramienia kapituły warmińskiej został zasadźcą nowego miasta, które miało stanowić siedzibę komornictwa olsztyńskiego. Z dokumentów wynika, że nowe miasto powstawało już w 1348 roku. W przywileju lokacyjnym Olsztyna nadanym przez kapitułę 31 października 1353 r. "zaufanemu (discreto) mężowi Janowi z Łajs, jego rzeczywistym spadkobiercom oraz prawowitym następcom" wyznaczono zadanie zasiedlenia miasta oraz nadano dziedziczny urząd sołtysa i wieś Różnowo jako źródło utrzymania. Jan otrzymał również 1/3 dochodów z czynszu z rzemiosła oraz 1/3 dochodów z opłat sądowych. W jego gestii pozostawało również sądownictwo niższe.

W 1372 r. za swe zasługi Jan został wyniesiony do stanu szlacheckiego. W drugim przywileju lokacyjnym Olsztyna z 4 maja 1378 r. Jan z Łajs występuje już jako "rycerz" i sołtys Olsztyna.

Jan z Łajs wymieniony jest wówczas w dokumentach jako rozjemca w sporze o delimitację Puszczy Galindzkiej w okolicy Pasymia, prowadzonym pomiędzy biskupem warmińskim Janem Stryprockiem a wielkim mistrzem krzyżackim Winrychem von Kniprode. Po raz ostatni Jan z Łajs jest wymieniony w źródłach w 1388 roku jako świadek w ustaleniu wewnętrznych granic pomiędzy dobrami kapitulnymi a biskupimi za panowania biskupa Henryka Sorboma.

Potomkowie lub spadkobiercy Jana z Łajs pełnili urząd dziedzicznego sołtysa Olsztyna do 22 lutego 1500 roku, gdy kapituła zezwoliła radzie miejskiej na samodzielny wybór burmistrza.

We współczesnym Olsztynie upamiętniono Jana z Łajs tablicą z 1999 roku umieszczoną w 2003 roku w podcieniach Domu Burmistrza oraz nazwą uliczki na Starym Mieście (określanej jako "najkrótsza ulica w Olsztynie").

Bibliografia

• Atrakcje turystyczne Olsztyna - Jan z Łajs, www.atrakcje.olsztyn.pl [dostęp 2021-04-17] .
• Hugo Bonk Historia Olsztyna 1353-1772, Wyd. Pruthenia, Olsztyn 2016