Jan z Domachowa Bzdęga

Jan Bzdęga
Jan z Domachowa Bzdęga
Data i miejsce urodzenia

23 grudnia 1907
Rotthausen

Data i miejsce śmierci

16 czerwca 1998
Chumiętki

Miejsce spoczynku

Domachowo

Zawód, zajęcie

działacz kulturalno-oświatowy

Jan z Domachowa Bzdęga (ur. 23 grudnia 1907 roku w Rotthausen w Westfalii, zm. 16 czerwca 1998 roku) - polski etnograf amator i folklorysta, działacz kulturalno-oświatowy, popularyzator kultury regionu Biskupizny.

Życiorys

Był synem Jana (1880-1925) i Anny (1886-1943) z domu Chudej pochodzących z Żychlewa, którzy pobrali się w 1906 roku. Mieli 7 dzieci (6 synów i 1 córkę), z których Jan był najstarszy. Wyemigrowali do Westfalii, gdzie ojciec pracował w kopalniach. Tam urodziła się czwórka dzieci[1]. Do Polski wrócili w 1914 roku i zamieszkali w Domachowie. Ojciec cały czas wyjeżdżał do pracy w kopalniach w Niemczech i Francji. Jan uczył się w szkole powszechnej w Sułkowicach, po jej ukończeniu rozpoczął w 1921 roku naukę w Miejskim Gimnazjum Klasycznym[2] w Gostyniu. Tam zaprzyjaźnił się z Wacławem Boratyńskim. Naukę przerwała śmierć ojca w katastrofie górniczej, a trudna sytuacja życiowa rodziny spowodowała konieczność podjęcia pracy zarobkowej jako urzędnik pocztowy. W 1938 roku zdał maturę w trybie eksternistycznym, w tym samym roku zapisał się na Wydział Socjologii Uniwersytetu Poznańskiego. Studia przerwał wybuch II wojny światowej[3].

W 1934 roku poznał swoją żonę Jadwigę Zielińską (nauczycielkę w szkole w Domachowie), z którą w 1936 roku zamieszkali w Poznaniu. Doczekali się dwójki dzieci: Joanny Bożeny i Jana Ludosława[3].

Po wybuchu II wojny światowej brał udział w kampanii wrześniowej. Przebywał w niewoli obozie jenieckim Stalag I A Stablack. Zajmował się organizacją życia kulturalno-oświatowego więźniów. W niewoli ciężko zachorował, w 1940 roku został z niej zwolniony i wrócił do Poznania. W 1945 roku jako ochotnik brał udział w walkach o wyzwolenie Poznania, w których został ciężko ranny[4][5].

Po wojnie pracował w różnych instytucjach, m.in. w Delegaturze Ministerstwa Oświaty, Wydziale Kultury i Sztuki Urzędu Wojewódzkiego w Poznaniu, w Wojewódzkim Komitecie Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego, w Państwowym Przedsiębiorstwie „Dom Książki”, w Powiatowym Domu Kultury w Zielonej Górze[6].

Grób Jana z Domachowa Bzdęgi na cmentarzu parafialnym w Domachowie

Od 1968 roku mieszkał w Gdyni, do Wielkopolski wrócił w 1992 roku i zamieszkał w internacie Zespołu Szkół Rolniczych w Grabonogu[7]. W 1997 roku obchodzono jubileusz 90. urodzin, z tej okazji ukazało się okolicznościowe wydawnictwo[8]. Zmarł 16 czerwca 1998 roku, został pochowany na cmentarzu parafialnym w Domachowie.

Działalność popularyzatorska

Jego fascynacja Biskupizną zaczęła się w 1927 roku. Pierwsze krótkie teksty poświęcone kulturze tradycyjnej regionu publikował w czasopismach: czasopismach „Wielkopolanin”, „Orędownik”[9], „Gazeta Narodowa”, „Kurier Poznański”. W 1932 roku założył Kółko Regionalne w Domachowie, przy którym powstał Biskupiański Zespół Folklorystyczny "in crudo" z Domachowa i Okolic[10].

Był autorem scenariuszy krótkometrażowych filmów dokumentalnych wyprodukowanych przez Polską Agencję Telegraficzną w 1936 r.: Wieniec na Biskupiźnie, Śrendziny, Wesele biskupiańskie[6]. Współpracował z muzykologiem Łucjanem Kamieńskim – kierownikiem Zakładu Muzykologii Uniwersytetu Poznańskiego i Regionalnego Archiwum Fonograficznego. Z ich inicjatywy zrealizowano badania terenowe z udziałem studentów poznańskiej muzykologii i dokonano wtedy pierwszych, fonograficznych nagrań[11].

W 1936 r. ukazała się publikacja jego autorstwa pt. Biskupianie – Hej! Z młodych lot, huloł jo ci rod… (Kościan 1936; Warszawa 1992), do którego przedmowę napisała Wiesława Cichowicz. Ilustracje wykonał Wacław Boratyński, nuty opracował Józef Baranowski (organista z Domachowa)[4][12]. W 1937 r. napisał tekst pt. Stroje i zwyczaje weselne na Biskupiźnie, który znalazł się w opracowaniu XXV-lecie zbiorów ludoznawczych im. Heleny i Wiesławy Cichowicz (Poznań 1937)[13].

Przyjaźnił się z Wacławem Boratyńskim, którego poznał podczas nauki w gimnazjum w Gostyniu[3] i który był autorem ilustracji w książkach autorstwa Jana Bzdęgi. Boratyński był związany z ugrupowaniem artystycznym „Szczep Szukalszczyków herbu Rogate Serce"[14] założonym przez Stanisława Szukalskiego. Wszyscy członkowie ugrupowania przyjmowali pseudosłowiańskie przydomki - Wacław Boratyński posługiwał się pseudonimem "Pracowit z Ryglic"[14]. Jan Bzdęga przyjął pseudonim „Jan z Domachowa Bzdęga". Angażował się w promowanie twórczości Boratyńskiego poprzez organizowanie wystaw i wspieranie finansowo wydawnictw m.in. Artysta malarz „Pracowit z Ryglic" Wacław Boratyński 1908-1939. Szkice do portretu (Gostyń 1992)[15].

Podczas okupacji wspólnie z etnografem Adamem Glapą przygotowali w konspiracji przedstawienie ludowo-patriotyczne pt. Wieczornica ludowa, z udziałem kapeli dudziarskiej przybyłej z Biskupizny. Odbyło się ono 6 lutego 1942 roku w domu przy ul. Poznańskiej 38. Całość została udokumentowana na taśmie filmowej i kliszy fotograficznej przez Stanisława Kuszę i Adama Glapę[16] [17].

Często przyjeżdżał na Biskupiznę i angażował się w animację życia kulturalnego. W 1972 roku założył Biskupiński Zespół Folklorystyczny z Domachowa i Okolic (razem z Zofią Nowak)[10]. Jego pierwszą kierowniczką została Joanna Prętkowska[18]. W 1976 r. był członkiem-współzałożycielem Krobskiego Towarzystwa Kulturalnego. Dzięki jego inicjatywie Tonpress wydał serię pocztówek dźwiękowych z nagraniami muzyki tradycyjnej; brał udział w przygotowywaniu audycji radiowych i telewizyjnych; ukazała się seria pocztówek z Biskupizny[15].

W 1992 roku ukazała się jego książka pt. Wesele biskupiańskie (Gostyń 1992).

Nagrody i odznaczenia

Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1983); Nagroda Ministra Kultury i Sztuki (1972); Nagroda im. O. Kolberga „za zasługi dla kultury ludowej” (1977)[6].; Nagroda Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu Dolnym nad Wisłą „za opiekuńczą i upowszechnieniową działalność na rzecz folkloru (1980); Laur Gostynia, (1988, 1997); odznaka „Za Serce dla Kultury (1995) przyznane przez Leszczyńskie Towarzystwo Kulturalne. Był honorowym członkiem Gostyńskiego Towarzystwa Kulturalnego[7].

Upamiętnienie

W Krobi znajduje się Gminne Centrum Kultury i Rekreacji im. Jana z Domachowa Bzdęg. W Gostyniu znajduje się ul. Jana Bzdęgi[19].

Publikacje (wybór)

  • Biskupinie, Kościan: Skład Główny Wielkopolski Zw. Teatrów Lud. 1936.
  • W Domachowie ukończono żniwa, jest więc wesoła biskupiańska zabawa „winiec”, „Orędownik”, 30.08.1936, nr 201, s. 6.
  • Stroje i zwyczaje weselne na Biskupiźnie, w: XXV-lecie zbiorów ludoznawczych im. Heleny i Wiesławy Cichowicz, Poznań 1937, s. 41-54.
  • Folklor biskupiański, w: S. Sierpowski (red.), Dzieje ziemi gostyńskiej, Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu 1979, s. 617-636.
  • Folklor Biskupizny jako trwały element kultury współczesnej Krobi i jej okolic (wspólnie z J. Zielińską-Bzdęgą), w: A. Małkowski (red.), Szkice z dziejów ziemi krobskiej, Poznań-Krobia: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu 1986, s. 168-189.
  • Wesele biskupiańskie, Gostyń: Gostyńskie Towarzystwo Kulturalne, Muzeum w Gostyniu 1992.

Bibliografia

A. W. Brzezińska, M. Machowska, Etnografowie na Biskupiźnie, W: A. W. Brzezińska, M. Machowska, Biskupizna. Ziemia – tradycja – tożsamość, Krobia: Gminne Centrum Kultury i Rekreacji im. Jana z Domachowa Bzdęgi, 2016, s. 7-28.

R. Czub (red.), Od wiwata do wiwata. Jubileusz 90. urodzin Jana z Domachowa Bzdęgi, Gostyń: Gostyńskie Towarzystwo Kulturalne, Gostyński Ośrodek Kultury „Hutnik”, Muzeum w Gostyniu, 1997, ISSN 0860-7540

R. Czub, Jan z Domachowa Bzdęga - niestrudzony popularyzator folkloru biskupiańskiego, "Przegląd Wielkopolski", 3 (117), 2017, s. 58-61, ISSN 0860-7540

R. Czub, Judym spod wiatraków. Jan z Domachowa Bzdęga, „Duda i Kozieł” 2000, nr 3, s. 55-57.

Bzdęga Jan (1907-1998), w: Gostyński Słownik Biograficzny, Gostyń: Muzeum Regionalne w Gostyniu.

K. Polowczyk, Biskupizna jako przykład wykorzystania dziedzictwa kulturowego w rozwoju i promocji turystycznej regionu, w: S. Graja-Zwolińska, A. Spychała, K. Kasprzak (red.), Turystyka wiejska. Zagadnienia przyrodnicze i kulturowe, t. II, Poznań: Wydawnictwo Wieś Jutra Sp. z o. o., 2016, ISBN 978-83-62815-30-2.

J. Sobieska, Wstęp, w: J. Bzdęga, Biskupianie, Warszawa: Centralny Ośrodek Metodyki Upowszechniania Kultury, 1992, s. I-XIV, ISBN 83-7010-081-3

T. Strączek, Jan Bzdęga, w: Nagroda im. Oskara Kolberga "za zasługi dla kultury ludowej", Muzeum Wsi Radomskiej w Radomiu, Instytut Muzyki i Tańca

Przypisy

  1. ↑ Jadwiga Sobieska, Wstęp, [w:] Jan Bzdęga (red.), Biskupianie, Warszawa: Centralny Ośrodek Metodyki Upowszechniania Kultury, 1992, V, ISBN 83-7010-081-3.
  2. ↑ Bzdęga Jan, Stowarzyszenie Absolwentów, Wychowawców i Wychowanków Gimnazjum i Liceum w Gostyniu im. ks. prof. Franciszka Olejniczaka – „Omnes unum simus" [dostęp 2020-03-14].
  3. ↑ a b c Robert Czub, Jan z Domachowa Bzdęga - niestrudzony popularyzator folkloru biskupiańskiego, „Przegląd Wielkopolski”, 3 (117), 2017, s. 58, ISSN 0860-7540.
  4. ↑ a b Robert Czub, Jan z Domachowa Bzdęga - niestrudzony popularyzator folkloru biskupiańskiego, „"Przegląd Wielkopolski"”, 3 (117), 2017, s. 59, ISSN 0860-7540.
  5. ↑ Jadwiga Sobieska, Wstęp, [w:] Jan Bzdęga (red.), Biskupianie, Warszawa: Centralny Ośrodek Metodyki Upowszechniania Kultury, 1992, VII, ISBN 83-7010-081-3.
  6. ↑ a b c Tomasz Strączek, Jan Bzdęga.
  7. ↑ a b Robert Czub, Jan z Domachowa Bzdęga - niestrudzony popularyzator folkloru biskupiańskiego, „„Przegląd Wielkopolski””, 3 (117), 2017, s. 61, ISSN 0860-7540.
  8. ↑ muzeum.gostyn.pl > WYDAWNICTWA REGIONALNE, muzeum.gostyn.pl [dostęp 2020-03-14].
  9. ↑ Orędownik: ilustrowane pismo narodowe i katolickie 1936.08.30 R.66 Nr201 - Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa, www.wbc.poznan.pl [dostęp 2020-03-14].
  10. ↑ a b Biskupiański Zespół Folklorystyczny z Domachowa i Okolic.
  11. ↑ Wstęp, [w:] Jadwiga Sobieska, Biskupianie, Warszawa: Centralny Ośrodek Metodyki i Upowszechniania Kultury, 1992, VI, ISBN 83-7010-081-3.
  12. ↑ Ewa Paszkowiak, Józef Baranowski (1904-1986) organista z Domachowa, „Rocznik Gostyński”, 2, 2015, s. 92, ISSN 2353-7310.
  13. ↑ XXV-lecie zbiorów ludoznawczych im. Heleny i Wiesławy Cichowicz w Poznaniu 28.XII. 1911 - 28.XII.1936 - Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa, www.wbc.poznan.pl [dostęp 2020-03-14].
  14. ↑ a b Wacław Boratyński, Gostyński Słownik Biograficzny [dostęp 2020-03-14].
  15. ↑ a b Robert Czub, Jan z Domachowa Bzdęga - niestrudzony popularyzator folkloru biskupiańskiego, „"Przegląd Wielkopolski"”, 3 (117), 2017, s. 60, ISSN 0860-7540.
  16. ↑ Janusz Jaskulski, Poznań i Wielkopolska dudziarskim matecznikiem - na przykładzie zbiorów i działalności, „Biuletyn ludoznawczy”, 25, Czeski Cieszyn: Sekcja Ludoznawcza Polskiego Związku Kulturalno-Oświatowego w Republice Czeskiej, Zarząd Główny w Czeskim Cieszynie, 2012, s. 66, ISBN 978-80-87281-07-9.
  17. ↑ Adam Glapa, filmy i fotografie z czasów okupacji, Archiwum Jowity Wycisk, „Cyryl” Wirtualne Muzeum Historii Poznania [dostęp 2020-03-14].
  18. ↑ Marta Machowska, Joanna Prętkowska, Nagroda im. Oskara Kolberga "za zasługi dla kultury ludowej" [dostęp 2020-03-14].
  19. ↑ Wykaz Ulic, Miejscowości, Gmin, Powiatów [dostęp 2020-03-13].

Media użyte na tej stronie

Grób Jana z Domachowa Bzdęgi.jpg
Autor: PannaNilson, Licencja: CC BY-SA 4.0
Grób Jana z Domachowa Bzdęgi na cmentarzu parafialnym w Domachowie