Janina Omańkowska

Janina Antonina Omańkowska

Janina Omańkowska, fot., autor nieznany, Bytom
Data i miejsce urodzenia	12 czerwca 1859 Srebrniki k. Wąbrzeźna
Data i miejsce śmierci	24 sierpnia 1927 Królewska Huta, obecnie Chorzów
Odznaczenia
Odznaka „Za służbę narodową”, Krzyż Kawalerski Orderu Polski „Polonia Restituta”.

Janina Antonina Omańkowska (ur. 12 czerwca 1859 w Srebrnikach k. Wąbrzeźna, zm. 24 sierpnia 1927 w Królewskiej Hucie)^[1] – publicystka, działaczka społeczna i polityk na Górnym Śląsku, posłanka na Sejm Śląski I kadencji (1922–1927) oraz jego marszałek senior^[2].

Życiorys

Urodziła się w patriotycznej i katolickiej rodzinie nauczycielskiej Roberta i Elżbiety z Karlińskich. Mieszkała z wujem Karlińskim w majątku wydzierżawionym z dóbr Kórnickich. Egzamin nauczycielski zdała jako eksternistka w seminarium męskim w Bydgoszczy. Początkowo pracowała jako nauczycielka domowa w polskich dworach na terenie Wielkopolski. Działaczka oświatowa i charytatywna m.in. w ramach „Warty” – Towarzystwa Przyjaciół Wzajemnego Pouczania się oraz Opieki nad Dziećmi. Prowadziła tajne nauczanie, wygłaszała odczyty, zakładała biblioteki, przeciwdziałała germanizacji. Zaangażowana w działalność poznańskiej Czytelni dla Kobiet.

Jej propolską postawę oraz działalność niepodległościową dobitnie ocenił prezydent policji w Poznaniu w swym raporcie – „bezczelna politykująca polska kobieta, niezwykle zręczna w działaniu i w mowie, która wtyka swój nos wszędzie, zakładając stowarzyszenia, pisząc broszury, agitując, która przysporzy państwu pruskiemu sporo kłopotów”.

W 1900 aresztowana za nauczanie dzieci polskiego oraz rozdawanie polskich elementarzy. Po głośnym procesie osadzona w więzieniu, wyszła za kaucją po 3 dniach. Jak podkreślała ówczesna prasa, stała się symbolem – „męczennicą sprawy polskiej”. Publicznie solidaryzował się z jej postawą m.in. Jan Kasprowicz.

Po śmierci wuja, w 1902 przeprowadziła się do Bytomia. Rok później w zarządzie pierwszej na Śląsku organizacji kobiecej – Towarzystwa Kobiet Polskich w Bytomiu; działaczka Czytelni dla Kobiet w Katowicach. W 1904 organizatorka wiecu kobiet w Bytomiu, następnie założycielka Czytelni „Iskra” oraz Towarzystwa Śpiewaczego „Sobótka” dla dziewcząt w Bytomiu. W 1907 r. była organizatorką wiecu kobiet w Katowicach, podczas którego mówiła m. in. o potrzebie samokształcenia się Polek^[3]. W 1914 wraz z Felicją Chmielewską i Stefanią Eckertową zainicjowała powstanie w Bytomiu Związku Towarzystw Kobiecych, skupiającego wszystkie działające na Śląsku organizacje kobiece^[4]. Od 1914 była jego wieloletnią przewodniczącą. W 1920 organizacja zmieniła nazwę na Związek Towarzystw Polek na Górnym Śląsku. W 1916 Omańkowska była członkinią założycielka komitetu w Bytomiu, który powstał w celu pomocy mieszkańcom Śląska, którzy doświadczyli wojny^[5]. W 1918 założycielka szkółki polskiej w Bytomiu dla ok. 400 dzieci. Od 1918 członek Powiatowej Rady Ludowej w Bytomiu; pod koniec roku w składzie Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu. Uczestniczka poznańskiego Polskiego Sejmu Dzielnicowego.

Dziennikarka, podczas pobytu w Wielkopolsce publikowała w „Gońcu Wielkopolskim” oraz „Pracy”. Po przeprowadzce na Śląsk publikowała m.in. w „Głosie Śląskim” (m.in. dodatek dla dzieci „Przyjaciel Dziatwy”) w Gliwicach; redagowała „Ziarno”, dodatek do „Straży nad Odrą”. W 1902 roku objęła redakcję tygodnika „Gwiazda”, m.in. redagując dodatek dla dzieci „Promyk”. Autorka wielu publikacji dla dzieci, m.in. Śpiewniczka dla dziatwy polskiej (Poznań, 1902), gawęd przyrodniczo-literackich Miłe śpiewaki naszych pól, gajów i ogrodów, ich życie i obyczaje (1903). Od 1905 przez wiele lat związana z „Katolikiem”; redagowała m.in. dodatek dla kobiet „Rodzina” oraz dodatek dla dzieci „Dzwonek”. Podczas akcji plebiscytowej współzałożycielka i redaktor „Głosu Polek”, wydawanego przez Polski Komisariat Plebiscytowy.

Uczestniczka powstań śląskich; podczas II powstania m.in. zorganizowała w swoim mieszkaniu biuro Czerwonego Krzyża przy Komisji Plebiscytowej. Wygłaszała liczne prelekcje, publicznie występowała w obronie polskości Śląska, prawa do oświaty dla ubogich. Podczas III powstania śląskiego zorganizowała akcję aprowizacyjną dla powstańców. Po jej odezwie, opublikowanej w „Katoliku”, kobiety licznie angażowały się do pomocy w Powstaniu jako kurierki, sanitariuszki oraz zakładały kuchnie polowe dla powstańców.

Pod koniec stycznia 1921 organizatorka Zjazdu Towarzystw Polek na Śląsku, z udziałem półtora tysiąca kobiet ze Śląska, a także z Warszawy, Wilna, Lwowa i Krakowa.

Po podziale Śląska przez krótki okres mieszkała nadal w niemieckiej części Bytomia. Po ataku niemieckiej bojówki na jej mieszkanie, zmuszona do przeprowadzki. W czerwcu 1922 zamieszkała w Królewskiej Hucie (obecnie Chorzów), początkowo przy ul. Sienkiewicza 11, później przy ul. Wolności 22. Nadal publikowała w bytomskim „Katoliku”, pisała podręczniki szkolne, propagowała nauczanie języka polskiego, m.in. w ramach działalności w Stowarzyszeniu „Samopomoc”. Współpracowała z Chrześcijańską Demokracją, Wojciechem Korfantym.

Z ramienia ChD sprawowała mandat poselski na Sejm Śląski I kadencji w latach 1922–1927. Jako marszałek senior przewodziła obradom jego inauguracyjnej sesji, do czasu wyboru Konstantego Wolnego na stanowisko marszałka. W 1922 r. była drugą kobietą na świecie (po Litwince Gabrielle Petkevičaitė w 1920 r.^[6]), która poprowadziła obrady parlamentu^[7].

Jeszcze przed upływem I kadencji Sejmu Śląskiego, 24 sierpnia 1927, zmarła po długiej chorobie w Królewskiej Hucie (obecnie Chorzów). Pochowana na cmentarzu parafii św. Jadwigi. Władze Chorzowa nadały jej imię jednej z ulic miasta.

Po jej śmierci mandat posła na Sejm objął Grzegorz Śliwa.

Odznaczenia

Odznaczona odznaką gen. J. Hallera „Za służbę narodową” (1921) oraz – jako pierwsza kobieta na Śląsku – Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski „Polonia Restituta”.

Upamiętnienie

Jej imię nosi ulica w Chorzowie (dawniej Królewskiej Hucie)Gliwicach^[8] oraz od 1973 r. ulica w Poznaniu (dzielnica Jeżyce)^[9]. W sierpniu 2018 r. Sejmik Województwa Ślaskiego przyjął oświadczenie, w którym oddał hołd janinie Omańkowskiej, ...pierwszej kobiecie na świece, która otworzyła obrady parlamentu regionalnego - Sejmu Śląskiego w Katowicach^[3].

Jest jedną z 30 bohaterek wystawy „60 na 100. SĄSIADKI. Głosem Kobiet o powstaniach śląskich i plebiscycie” poświęconej roli kobiet w śląskich zrywach powstańczych i akcji plebiscytowej (2019; koncepcję wystawy, scenariusz i materiały przygotowała Małgorzata Tkacz-Janik, a grafiki Marta Frej)^[10][11] oraz jedną z bohaterek filmu 5 kobiet Sejmu Śląskiego – fabularyzowanego dokumentu według pomysłu Małgorzaty Tkacz-Janik w reżyserii Macieja Marmoli oraz Kamila Niesłonego^[12].

Przypisy

Bibliografia

• Henryk Rechowicz, Sejm Śląski, Katowice 1971
• Poczet Chorzowian - Janina Antonina Omańkowska
• Irena Socha, biogram w: Chorzowski Słownik Biograficzny, wyd. Muzeum w Chorzowie, Chorzów 2007 (s.292-296)
• Encyklopedia wiedzy o Kościele katolickim na Śląsku - Janina Omańkowska
• Śląska Biblioteka Cyfrowa - Janina Omańkowska