Janus (mitologia)

Janus
—bóg wszelkich początków, opiekun drzwi, bram, przejść i mostów, patron umów i układów sojuszniczych—
Ilustracja
Rzymska moneta (as) z obliczem Janusa na awersie
Występowanie

mitologia Italików i Rzymian

Teren kultu

starożytny Rzym

Janus – jedno z najważniejszych bóstw staroitalskich czczone w starożytnym Rzymie. Był bogiem wszelkich początków, a także opiekunem drzwi, bram, przejść i mostów, patronem umów i układów sojuszniczych. Od niego pochodzi łacińska nazwa miesiąca stycznia (Ianuarius[1]). W późniejszych przedstawieniach alegorycznych (renesans, barok) uosabiał zimę.

W mitologii

Był bóstwem o nieznanym pochodzeniu (rodowodzie); niektóre mity podają go za dziecko Saturna i Entorii (według innych miał być jej bratem). W pojęciu Rzymian Janus uchodził za pierwszego władcę Lacjum. Wzgórze, na którym rezydował, otrzymało na jego cześć nazwę Janikulum. Początkowo dzielił władzę z Camesesem[2], a następnie z Saturnem, który wypędzony przez Jupitera, znalazł u niego schronienie, na tyle gościnne, że odwdzięczył mu się przekazanym darem widzenia przyszłości i przeszłości[3]. Inny z mitów przypisywał mu rządy w Italii jeszcze przed Saturnem i Jupiterem oraz ustanowienie czci i świątyń dla wszystkich pozostałych bogów.

Miał być małżonkiem źródlanej nimfy Iuturny i ojcem Fonsa – także opiekuna źródeł. Według innej wersji jego małżonką (i siostrą) była Kamese, która urodziła mu syna imieniem Tyber (stąd nazwa rzeki)[4].Towarzyszami Janusa byli Limentinus, Lima, Forculus i Cardea[5]. W czasach cesarstwa pod wpływem mitologii i filozofii greckiej widziano w nim jedynie króla, który przywędrował do Rzymu z Tesalii i dziki lud nauczył bogobojności, praw i obyczajów, sztuk, uprawy roli i wszystkiego, co potrzebne dla przeżycia i trwania gatunku ludzkiego[6].

Pochodzenie

Zdaniem religioznawców był prastarym bogiem Latynów z okresu przedetruskiego, symbolizującym kult światła i słońca. Horacy podaje, że każdego poranka kapłani wzywali go imieniem Pater matutinus[7]; jako taki łączony był też z italskim bóstwem brzasku i narodzin (Mater Matuta). W trakcie późniejszych przekształceń Janus stał się bogiem przemian i czasu, początku i końca, wszechrzeczy, źródeł, „niejako pierwszym bóstwem, twórcą bogów i ludzi. I nawet wówczas, kiedy Jowisz wyrósł na naczelnego boga Rzymian, Janus zachował część swojej godności: we wszystkich modłach wymieniano go na pierwszym miejscu”[8].

Imię jego kojarzono ze słowem ianua (brama, drzwi, wejście) i z czasownikiem irruo (wchodzić, wjeżdżać)[a]. Poza tym znano go i czczono pod wieloma imionami, stanowiącymi wytworzone później określenia i przydomki: Pater (Januspater), Quirinus, Patuculus/Patulcius (tj. otwierający), Claviger oraz Clusius (zamykający), Portae Belli i in. Pośrednio tłumaczy to ścisły związek łączący go z Portunusem (synem bogini Mater Matuta), również uważanym za opiekuna przystani i portów, strażnika bram i drzwi, podobnie przedstawianego z kluczem w dłoni.

Ikonografia

Tradycyjnie przedstawiano go jako „poważną postać męską o dwóch brodatych obliczach, z których jedno patrzyło na wschód, drugie na zachód”[9], a ponadto z kluczami i laską lub rózgą. Stąd określenia: Ianus Geminus (bliźniaczy), Ianus Bifrons (dwuobliczny) albo Biceps (dwugłowy), a nawet Quadrifrons (czwórobliczny) lub Quadriformis (czwórpostaciowy, czwóristny) – jak uwidoczniono to np. na monetach cesarza Hadriana. Jego najstarsze wyobrażenia spotykane są na pierwszych rzymskich monetach (tzw. aes grave), a w symbolice zawartej na rzymskich pieniądzach zajmuje wyróżnione miejsce, bo umieszczano go na miedzianym asie, podczas gdy Jowisza tylko na semisie[10].

Wśród Rzymian panowało przekonanie, że najstarsze monety wybił Janus na cześć Saturna, który przybył okrętem z Krety do Italii; tak tłumaczono też wyobrażenie dziobu okrętu (prora, rostrum) na rewersie miedzianych asów rzymskich z czasów Republiki[11]. W ujęciu Owidiusza (Fasti) dwie twarze Janusa symbolizowały jego władzę nad ziemią i niebem, zaś według Makrobiusza – nad przeszłością i przyszłością. Później dwutwarzowa głowa bóstwa stała się również symbolem dwuznaczności albo dobrej i złej strony tego samego zjawiska[12].

Kult

Podwójny Łuk Janusa w Rzymie (rycina J.B. Piranesiego z XVIII w.)

W domach poświęcone mu były wszystkie drzwi, przy których zazwyczaj umieszczano jego posągi. W Rzymie, w północnej części Forum, niedaleko siedziby senatu – Kurii, znajdowała się świątynia Janusa, którą zgodnie z tradycją miał wznieść Numa Pompiliusz. „Była to po prostu prastara brama z najdawniejszych obwarowań, którą dla szczególnej świętości zachowano... Jej czarne, omszałe ściany, zbudowane z nierównych bloków kamienia, okryto płytami brązowymi…”[13]. Związane z powstaniem tego sanktuarium podanie głosiło, iż podczas napadu Sabinów na Rzym w poświęconej Janusowi bramie miało wytrysnąć potężne źródło wrzącej wody, w której śmierć poniosło wielu nieprzyjaciół[14].

Bramy tego przybytku zamykano w czasie pokoju, a otwierano na czas zbrojnego konfliktu[b], żeby mogły tam przejść i otrzymać błogosławieństwo wojska udające się na wojnę[15]. Wewnątrz stał posąg Janusa zwrócony twarzami na wschód i zachód. Szczególnej czci bóg doświadczał w momencie oficjalnego wypowiedzenia wojny, a także przy ceremonii zawarcia pokoju. Jego błogosławieństwa upraszał każdy konsul obejmujący swój urząd. Wzywano go słowami: Iane, fac aeternos pacem pacisque ministros! („Janusie, uczyń wiecznymi pokój i zsyłających pokój!”)[16].

Zamknięta i udekorowana świątynia na sestercu Nerona

O randze kultowej tego bóstwa świadczy też fakt, że imienia jego wzywano przed składaniem wszelkich ofiar. Ponadto Janusowi – podobnie jak Jupiterowi – zwykle powierzano w opiekę początek każdego ważniejszego przedsięwzięcia, transakcji handlowej, dalekiej podróży, zasiewu i zbioru plonów, w modłach nierzadko wymieniając go nawet przed najwyższym bóstwem.

Głównym jego świętem był pierwszy dzień roku (calendae Ianuariae), kiedy wzajemnie składano sobie życzenia i drobne podarki (m.in. wypiekane z mąki ciastko zwane ianual) na dobrą wróżbę; wtedy powoływano też na urząd nowo wybranych urzędników. Domy ozdabiano wieńcami i gałązkami wawrzynu. W inne święto, zwane Agonium i obchodzone według kalendarza Rzymian 9 stycznia, kapłan zastępujący władcę (rex sacrorum) składał mu w ofierze barana. Poza tym poświęcony był mu również każdy pierwszy dzień miesiąca, w którym otrzymywał ofiarę z wina, kadzidła i owoców[17].

Janus był bogiem czysto rzymskim, niemającym odpowiednika w mitologii greckiej, a praktykowania jego kultu nie stwierdzono poza Rzymem. Jedyna gallorzymska świątynia nosząca jego imię, znajdująca się w Autun (rzymskie Augustodunum), została mu przypisana omyłkowo i w istocie nie wiadomo, do jakiego bóstwa należała[c].

Uwagi

  1. ↑ Cyceron w jednym ze swych pism twierdzi, że imię to pochodzi od czasownika ire, co oznacza iść, przechodzić – stąd przejścia to iani, w l. poj. ianus (Cicero, De natura deorum II 67). Dlatego w średniowieczu Janus był symbolicznym patronem Genui, która w ówczesnej łacinie nosiła nazwę Ianoa.
  2. ↑ Livius, Ab Urbe condita I 19; tradycyjny przekaz głosił, że zamykano ją w ciągu 700 lat zaledwie trzykrotnie: za Numy Pompiliusza, po I wojnie punickiej i za Augusta. W istocie – częściej, gdy tylko za Augusta trzykrotnie, ponadto za Nerona, Wespazjana i innych (np. za Gordiana III, o czym wspomina Juliusz Kapitolinus w Historia Augusta).
  3. ↑ Zwyczajowo stosowana nazwa tej świątyni została przyswojona mylnie w XVI wieku na podstawie błędnej przesłanki topograficznej (Archéologia nr 482 [novembre 2010], s. 40-41).

Przypisy

  1. ↑ Gary Forsythe, Time in Roman religion. One thousand years of religious history, New York: Routledge, 2012, s. 14, ISBN 978-1-136-31442-1, OCLC 796803993 (ang.).
  2. ↑ Według Makrobiusza (Saturnalium conviviorum libri septem I 7).
  3. ↑ L. Stankiewicz, dz. cyt. w bibliografii.
  4. ↑ L. Stankiewicz, dz. cyt.
  5. ↑ Marian Rengel, Kathleen N. Daly: Greek and Roman Mythology A to Z. New York: Chelsea House, 2009, s. 75.
  6. ↑ A.H. Petiscus: Der Olymp oder Mythologie der Griechen und Römer. Leipzig: C.F. Amelang, 1905, s. 112.
  7. ↑ Horatius, Satirae II 6,20.
  8. ↑ J. Parandowski, dz. cyt., s. 211.
  9. ↑ Jan Parandowski, dz. cyt., s. 210.
  10. ↑ Max Le Roy: Mówią wykopaliska. Życie starożytnego Rzymu. Warszawa: PWN, 1968, s. 146.
  11. ↑ H. Fiedorow-Dawydow: Monety opowiadają o historii. Warszawa: PWN, 1966, s. 40.
  12. ↑ Leksykon symboli – Herder. Warszawa: TCHU, 2009, s. 99.
  13. ↑ J. Parandowski, dz, cyt., s. 210.
  14. ↑ A.H. Petiscus: Der Olymp…, dz. cyt., s. 113.
  15. ↑ Vergilius, Aeneis VII 601nn.
  16. ↑ Verte: łacińskie przysłowia, sentencje i ulotne słowa (w opr. S. Staszczyka, K. Jawińskiego). Warszawa: PZWS, 1959, nr 298, s. 70-71.
  17. ↑ Friedrich Lübker's Reallexikon des classischen Alterthums. Leipzig: B.G. Teubner, 1882, s. 544; A.H. Petiscus, Der Olymp…, dz. cyt., s. 114.

Bibliografia

  • Pierre Grimal: Słownik mitologii greckiej i rzymskiej. Wrocław: Ossolineum, 1990, s. 168
  • Andrzej M. Kempiński: Encyklopedia mitologii ludów indoeuropejskich. Warszawa: ISKRY, 2001; ISBN 83-207-1629-2
  • Lucyna Stankiewicz: Ilustrowany słownik mitologii greckiej i rzymskiej. Wrocław: Ossolineum, 2008, s. 190; ISBN 978-83-04-04768-6
  • Joël Schmidt: Słownik mitologii greckiej i rzymskiej. Katowice: Książnica, 1996; ISBN 83-7132-266-6
  • Słownik kultury antycznej. Grecja – Rzym (pod red. L. Winniczuk). Warszawa: Wiedza Powszechna, 1988, s. 209
  • Fritz Graf: Ianus [w] Der Neue Pauly. Stuttgart 1998, t. 5, kol. 858-861
  • J. Parandowski: Janus [w] Mitologia Greków i Rzymian. Poznań: Wyd. Poznańskie, 1989, s. 210-211
Religia i mitologia rzymska
Główni bogowie
Inni bogowie
Personifkacje
Legendarni założyciele
Kapłani
Wierzenia i praktyki
She-wolf suckles Romulus and Remus.jpg

Media użyte na tej stronie

She-wolf suckles Romulus and Remus.jpg
The Capitoline she-wolf with the boys Romulus and Remus. Museo Nuovo in the Palazzo dei Conservatori, Rome.
Arco di Giano.jpg
Autor: Autor nie został podany w rozpoznawalny automatycznie sposób. Założono, że to Shannon (w oparciu o szablon praw autorskich)., Licencja: CC-BY-SA-3.0

Alter Stich des Janusbogens in Rom, rechts im Bild: Portal von St. Giovanni di Velabro. Privatbesitz.

  • 1700s

    1700s

  • 2007.

    2007.

Dictionary of Roman Coins.1889 P474S0 illus477.gif
738 woodcuts illustrating the work A Dictionary of Roman Coins, Republican and Imperial (1889). To identify a coin please look at the filename to identify a page number, and check the Dictionary on numiswiki: http://www.forumancientcoins.com/numiswiki/view.asp?key=Dictionary%20Of%20Roman%20Coins
As janus rostrum okretu ciach.jpg
As z wyobrażeniem boga Janusa na awersie