Janusz Korczak

Janusz Korczak
Henryk Goldszmit
Stary Doktor, Pan Doktor
Ilustracja
Imię i nazwisko urodzenia

Henryk Goldszmit[1]

Data i miejsce urodzenia

22 lipca 1878[2] lub 1879[3]
Warszawa

Data i miejsce śmierci

sierpień 1942
Treblinka

Przyczyna śmierci

zagazowanie

Miejsce spoczynku

teren byłego obozu zagłady KL Treblinka

Zawód, zajęcie

lekarz, pisarz, pedagog, działacz społeczny

Odznaczenia
Order Orła Białego Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Zasługi (II RP) Złoty Wawrzyn Akademicki
Strona internetowa
Henryk Goldszmit w skorowidzu do akt stanu cywilnego wyznania mojżeszowego w Warszawie za rok 1881
Kamienica Karola Mintera, gdzie w latach 1895–1907 mieściło się VII Rządowe Gimnazjum Męskie, do którego uczęszczał Janusz Korczak
Budynek główny dawnego Szpitala Dziecięcego im. Bersohnów i Baumanów, w którym w latach 1905–1912 Korczak pracował jako pediatra
Dom Sierot. Orkiestra pod batutą Janusza Korczaka, 1923
Janusz Korczak z dziećmi i personelem Domu Sierot w Pruszkowie (lata 20. XX wieku)
Nasz Dom na Bielanach
Jeden z budynków filii Domu Sierot „Różyczka” w Wawrze
Dom Sierot (ok. 1935). Mieszkanie Korczaka znajdowało się na poddaszu, które nie zostało odbudowane po II wojnie światowej
Janusz Korczak na pocztówce wydanej w Warszawie w 1933
Janusz Korczak i wychowawca Misza Wróblewski z wychowankami przed budynkiem Domu Sierot (1934 lub 1935)
Okładka ostatniego numeru „Małego Przeglądu” z 1 września 1939
Karta ewidencyjna Janusza Korczaka pochodząca z zarządzonej w 1940 przez niemieckie władze okupacyjne rejestracji lekarzy w Warszawie. Z karty można odczytać m.in. podwójną datę urodzenia (1878 lub 1879) „Starego Doktora” oraz jego ostatnie miejsce zamieszkania przed przesiedleniem do getta
Dzieci w Domu Sierot (maj 1940)
Budynek Państwowej Szkoły Handlowej im. J. i M. Roeslerów przy ul. Chłodnej 33, od listopada 1940 do października 1941 siedziba Domu Sierot w warszawskim getcie
Budynek dawnego Domu Sierot, obecnie siedziba Domu Dziecka Nr 2 im. Janusza Korczaka oraz Ośrodka Dokumentacji i Badań KORCZAKIANUM
Tablica upamiętniająca „Mały Przegląd” umieszczona w 1996 na ścianie Pałacu Mostowskich (od strony ulicy Nowolipki)
Kamień upamiętniający Janusza Korczaka i dzieci na terenie byłego obozu zagłady w Treblince
Pomnik Janusza Korczaka na cmentarzu żydowskim w Warszawie

Janusz Korczak, właśc. Henryk Goldszmit[a], ps. „Stary Doktor” lub „Pan Doktor”[b] (ur. 22 lipca 1878 lub 1879 w Warszawie, zm. w sierpniu 1942[4], prawdopodobnie 7 sierpnia 1942[5], w Treblince[4]) – polsko-żydowski lekarz, pedagog, pisarz, publicysta i działacz społeczny.

Teoretyk i praktyk wychowania, twórca oryginalnego systemu pracy z dziećmi, opartego na partnerstwie, samorządnych procedurach i instytucjach oraz pobudzaniu samowychowania. Badacz świata dzieci. Był pionierem działań w dziedzinie diagnozowania wychowawczego oraz prekursorem działań na rzecz praw dziecka-człowieka. W 1926 zainicjował pierwsze pismo redagowane w większości przez dzieci – „Mały Przegląd”. Jako Żyd-Polak poczuwał się do podwójnej identyfikacji narodowej[6].

Młodość i edukacja

Janusz Korczak urodził się w Warszawie w zasymilowanej rodzinie żydowskiej, jako syn adwokata Józefa Goldszmita (1844–1896) i Cecylii z domu Gębickiej (1854(?)–1920), którzy małżeństwo zawarli 27 maja 1874 w Kaliszu[7]. Rodzina Goldszmitów wywodziła się z Lubelskiego, zaś Gębickich z Kaliskiego; jeden z pradziadków był szklarzem, inny, Maurycy Gębicki, lekarzem – podobnie jak dziadek Hersz Goldszmit[8]. Dziadek Józef (Adolf) Gębicki był kaliskim kupcem i społecznikiem[9]. Groby ojca Janusza Korczaka i jego dziadków ze strony matki (jej grobu nie odnaleziono) znajdują się na cmentarzu żydowskim przy ul. Okopowej w Warszawie.

Rodzina Goldszmitów mieszkała przy ul. Bielańskiej 18 (prawdopodobne miejsce urodzenia), w 1881 przeprowadziła się na Krakowskie Przedmieście 77, gdzie przyszły pisarz mieszkał z rodzicami, siostrą Anną i babcią ze strony matki, Emilią (Mila) Gębicką, w 1883 zamieszkali przy ul. Miodowej 19, gdzie zajmowali siedem pokoi, następnie przy placu Krasińskich 3, przy Nowosenatorskiej 6 (obecnie ul. Moliera), przy ul. Świętojerskiej i przy ul. Leszno 18 m. 10.

Został wychowany w polskiej kulturze, w duchu pozytywistycznych haseł pracy społecznej[10]. Duży wpływ na życie rodziny miała choroba ojca; w latach 90. kilkakrotnie był on kierowany do zakładu dla psychicznie chorych[11]. Choroba Józefa Goldszmita (prawdopodobnie spowodowana syfilisem)[12] doprowadziła do kłopotów materialnych[13]. Zmarł 26 kwietnia 1896[14].

Od połowy lat 80. Korczak uczęszczał do szkoły początkowej Augustyna Szmurły przy ulicy Freta, a następnie w 1891 rozpoczął naukę w ośmioklasowym (licząc z klasą wstępną) VII Rządowym Gimnazjum Męskim mieszczącym się w tamtym czasie w wynajmowanej kamienicy Karola Mintera przy ul. Brukowej 16 (obecnie Sierakowskiego 4)[15]. Gimnazjum miało wtedy profil filologiczny z nieobowiązkowym językiem polskim[13] (jego tradycje kontynuuje VIII Liceum Ogólnokształcące im. Władysława IV przy Jagiellońskiej 38)[16]. Jako uczeń gimnazjum udzielał korepetycji[10], by pomóc w utrzymaniu rodziny, a jego matka Cecylia Goldszmit prowadziła stancję dla uczniów przy ulicy Leszno[17] i Nowosenatorskiej[18]. Zaczął się gorzej uczyć i musiał powtarzać jedną klasę[19].

W 1898 zdał maturę i rozpoczął studia na Wydziale Lekarskim Cesarskiego Uniwersytetu w Warszawie, na którym studiował sześć lat, powtarzając pierwszy rok[20]. Uczestniczył w wykładach m.in. Edwarda Przewoskiego (anatomia i bakteriologia), Nikołaja Nasonowa (zoologia) i Aleksandra Szczerbaka (psychiatria)[20]. Uczęszczał na Uniwersytet Latający. Jego mentorem był m.in. Wacław Nałkowski.

Lekarz

23 marca 1905, po wysłuchaniu pięcioletniego kursu nauk medycznych i złożeniu obowiązującego egzaminu, otrzymał dyplom lekarza[21]. 15 maja 1905 został powołany do armii rosyjskiej. W czasie wojny rosyjsko-japońskiej do 1 marca 1906 pełnił służbę na punkcie ewakuacyjnym w Harbinie i w pociągach sanitarnych[22][23]. Wrócił do Warszawy pod koniec marca 1906[24].

W latach 1905–1912 pracował jako pediatra w Szpitalu dla Dzieci im. Bersohnów i Baumanów[21]. Jako tzw. lekarz miejscowy korzystał ze służbowego mieszkania na terenie szpitala i był do dyspozycji chorych w każdej chwili[21]. Otrzymywał pensję w wysokości 200 rubli rocznie w czterech ratach[25]. Swoje obowiązki wypełniał bardzo ofiarnie. Prowadził również prywatną praktykę[10]. Od ubogich pacjentów nie pobierał wynagrodzenia, zaś od zamożnych nie wahał się zażądać wysokich honorariów. Dzięki rozgłosowi, jaki zyskał powieścią „Dziecko salonu” (1906), stał się znanym i poszukiwanym pediatrą[26]. Pozostawał pod wpływem Juliana Kramsztyka.

Na przełomie 1907 i 1908 roku podnosił swe kwalifikacje w Berlinie[27]. Słuchał wykładów (za które sam płacił) i odbywał praktykę w klinikach dziecięcych, oraz analizował sposoby pracy w specjalistycznych zakładach wychowawczych. W 1910 przebywał w Paryżu i Londynie, gdzie podjął decyzję, że nie założy rodziny[28]. Jednocześnie sądził, że rodzina jest najlepszym miejscem wychowywania dzieci[29], a w przypadku jej braku – towarzystwo rówieśników. Dążył do tego, by dzieci ścierały swe wczesne przekonania i kształtujące się poglądy; by podlegały procesowi socjalizacji (poprzez wzajemną akceptację) i przygotowywały się do dorosłego życia, które nie byłoby ani idylliczne, ani zbliżone do „cichego kąta domowego”. Korczak starał się zapewnić dzieciom beztroskie (co nie znaczy pozbawione obowiązków) dzieciństwo. Traktował je poważnie, mimo dużej różnicy wieku, i prowadził z nimi otwarte dyskusje. Uważał, że dziecko powinno samo zrozumieć i emocjonalnie przeżyć daną sytuację, doświadczyć jej, po czym samo wyciągnąć wnioski, ewentualnie ponieść konsekwencje oraz zapobiec przypuszczalnym skutkom – zamiast być sucho poinformowane o fakcie (dokonanym lub nie) i o jego następstwach przez wychowawcę.

W 1908 został członkiem powołanego rok wcześniej Towarzystwa „Pomoc dla sierot”, które miało objąć opieką osierocone i najbiedniejsze dzieci wyznania mojżeszowego[30].

Po wybuchu I wojny światowej został powołany do armii rosyjskiej. Od 15 sierpnia 1914 do 1 lipca 1917 był młodszym ordynatorem szpitala 4 Dywizji Piechoty. Ten okres został mu zaliczony jako „służba frontowa przy dowództwach w polu”[31][32]. Urlopowany z wojska po chorobie, w 1917 był lekarzem w przytułkach dla dzieci pod Kijowem. Miał również kontakt z domem wychowawczym dla chłopców polskich w Kijowie, który prowadziła Maryna Rogowska-Falska (którą poznał w 1915 podczas urlopu). W połowie 1918 Korczak wrócił do Warszawy, do Domu Sierot. Służbę w wojsku rosyjskim zakończył w stopniu kapitana[33].

W latach 1919–1920 w Wojsku Polskim, czasie wojny polsko-bolszewickiej, pełnił kolejno służbę w Pierwszym Szpitalu Zapasowym Wojsk Polskich w Łodzi na stanowisku ordynatora (od 22 lipca 1919), Szpitalu Ujazdowskim (grudzień 1919) i Szpitalu Epidemicznym na Kamionku w Warszawie na stanowisku ordynatora (od 1 stycznia 1920). 9 grudnia 1919 został formalnie przyjęty do Wojska Polskiego z byłej armii rosyjskiej z warunkowym zatwierdzeniem posiadanego stopnia kapitana lekarza, zaliczony do Rezerwy armii, z jednoczesnym powołaniem do czynnej służby na czas wojny aż do demobilizacji i przydzielony do Rezerwy personalnej Szpitala Ujazdowskiego[34]. Od 16 maja do 15 sierpnia 1920 w tym ostatnim szpitalu leczył się na tyfus. 6 sierpnia 1920 został zatwierdzony z dniem 1 kwietnia 1920 w stopniu majora lekarza, w Korpusie Lekarskim, w grupie oficerów byłych Korpusów Wschodnich i byłej armii rosyjskiej[35]. Od 16 sierpnia 1920 był lekarzem w komisjach poborowych. Od października 1920 był starszym lekarzem w Obozie Zdemobilizowanych Hallerczyków. 15 marca 1921 został bezterminowo urlopowany na skutek reklamacji Ministerstwa Zdrowia Publicznego[36]. 8 stycznia 1924 został zatwierdzony w stopniu majora rezerwy w korpusie sanitarnym lekarzy ze starszeństwem z 1 czerwca 1919[37][38]. W latach 1923–1924 jako oficer rezerwowy był przydzielony do 1 Batalionu Sanitarnego w garnizonie Warszawa[39][40]. W 1934 w grupie oficerów pospolitego ruszenia był przydzielony do kadry zapasowej 1 Szpitala Okręgowego i pozostawał wówczas w ewidencji Powiatowej Komendy Uzupełnień Warszawa Miasto III[41]. 31 grudnia 1938 został zwolniony od powszechnego obowiązku wojskowego[42].

Działalność literacka i radiowa

Janusz Korczak zadebiutował we wrześniu 1896 pod pseudonimem Ryk w tygodniku satyrycznym „Kolce”[43]. Był m.in. współautorem pisanej zespołowo powieści sensacyjnej Lokaj; od 1901 zaczął pisać felietony, których wybór pod tytułem Koszałki Opałki ukazał się w 1905 (łącznie było ich ponad 200). Tym samym spełniła się przepowiednia nauczyciela Korczaka z jego warszawskiego gimnazjum, który powiedział, podczas złapania chłopca na potajemnym czytaniu w czasie lekcji, że będzie pisał do nic nieznaczących gazet za 3 grosze za wiersz (w rzeczywistości stawka dla początkującego literata była w „Kolcach” dużo niższa[44]). Z czasopismem współpracował do 1904.

W 1898 Korczak wziął udział w konkursie na sztukę teatralną, ogłoszonym przez Ignacego Jana Paderewskiego na łamach czasopisma „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne”, który rozstrzygnięto w marcu 1899 r[45]. Na konkurs Korczak wysłał dwa utwory, w tym wyróżniony czteroaktowy dramat Którędy? (sztuka nie zachowała się). Zgodnie z regulaminem konkursu, użył pseudonimu i podpisał się: „Janasz Korczak”. Ten pseudonim literacki zaczerpnął z powieści Kraszewskiego Historia o Janaszu Korczaku i o pięknej miecznikównie. Od 1900, publikując w „Wędrowcu” cykl felietonów pod tytułem Dzieci i wychowanie, zaczął używać powszechnie znanego pseudonimu „Janusz Korczak”.

Pomiędzy 1898–1901 publikował w tygodniku Czytelnia dla wszystkich, m.in. w odcinkach swoją pierwszą powieść Dzieci ulicy (w dodatku do czasopisma, nr 1–17)[46]. Samodzielne wydanie książkowe powieści ukazało się w 1901.

W latach 1904–1905 był współpracownikiem tygodnika Głos m.in. pisał artykuły o tematyce społecznej (ok. 60), większość z nich w rubryce Na mównicy pod kryptonimem „g.” W latach 1904–1905 na łamach „Głosu” ukazywała się w odcinkach jego druga powieść Dziecko salonu. Po zamknięciu „Głosu” w 1905 zaczął pisać do jego kontynuacji, „Przeglądu Społecznego”. Pomiędzy marcem a majem 1906 drukował w nim Feralny tydzień, zaś od lutego 1907 zbeletryzowany traktat Szkoła życia, zawierający utopijną wizję nowej szkoły. Dokończenie Szkoły życia znalazło się w kontynuacji „Przeglądu Społecznego” – „Społeczeństwie” (styczeń – kwiecień 1908)[47]. Jego teksty drukował również tygodnik „Echa Kieleckie”[48].

Dla dzieci napisał m.in.: Mośki, Joski i Srule, Józki, Jaśki i Franki, Sława, Król Maciuś Pierwszy, Król Maciuś na wyspie bezludnej, Bankructwo małego Dżeka, Prawidła życia, Kajtuś czarodziej, Uparty chłopiec. Życie Ludwika Pasteura, Ludzie są dobrzy i Trzy wyprawy Herszka.

Inne znane publikacje to m.in. Jak kochać dziecko, Prawo dziecka do szacunku, Sam na sam z Bogiem, Kiedy znów będę mały i Pedagogika żartobliwa (pełna lista w Dzieła Janusza Korczaka).

W czasie drugiej wojny światowej, w ostatnich miesiącach życia, Korczak prowadził pamiętnik. Jest to jego ostatni utwór literacki, dokument istotny również ze względu na czas i miejsce jego powstawania.

Od wiosny 1935 r[49], z przerwą w latach 1936–1938, współpracował z Polskim Radiem. Oryginalne audycje Korczaka, nazywane „gadaninkami radiowymi”, stały się z miejsca wielkim wydarzeniem radiowym i zostały zaliczane do klasyki literatury „słowa brzmiącego”[49]. Wygłaszał je jako „Stary Doktor”, nie podając swojego prawdziwego pseudonimu literackiego[50]. „Gadaninki” zostały jednak zdjęte z anteny w marcu 1936 r[51]. Ówczesny pracownik Polskiego Radia Aleksander Hertz napisał po latach[52]:

(…) Co tydzień jako Stary Doktór wygłaszał pogadankę o dzieciach i ich sprawach. Były to arcydzieła narracji radiofonicznej. Ich forma językowa, styl, sposób wygłaszania były czymś znakomitym. Stary Doktór jak mało kto umiał wyczuć warunki, jakie stawiała forma radiofoniczna. Tematem pogadanek było dziecko. A raczej świat widziany oczami dziecka, sprawy dziecka, jego kłopoty, cierpienia, radości (…) Mam wrażenie, że była to ostatnia z pogadanek Starego Doktora. Temat wywołał takie zgorszenie, że kierownictwo Polskiego Radia musiało ustąpić. Zwłaszcza że od samego początku pogadanki Starego Doktora miały zaciętych przeciwników. Zauważmy, że Doktór musiał tu występować pod pseudonimem. I jego tożsamość była pilnie konspirowana. To były takie czasy. Różne „Gazety Warszawskie” węszyły wroga. Zmowa żydowska w Polskim Radio miała przez Starego Doktora deprawować dzieci polskie.

Korczak powrócił do Polskiego Radia w marcu 1938. Jednak od kwietnia 1939 aż do wybuchu II wojny światowej jego audycje nie figurowały już w programie[53].

Mały Przegląd – gazeta dzieci i młodzieży

9 października 1926 Janusz Korczak opracował pierwszy numer Małego Przeglądu, który redagował przez kolejne 4 lata (1926–1930). Od jesieni 1930 redakcją kierował Igor Newerly, wcześniej sekretarz Korczaka.

Redakcja gazety mieściła się przy ulicy Nowolipki 7 (budynek nie przetrwał wojny). Pismo było tygodniowym dodatkiem do żydowskiego dziennika „Nasz Przegląd”. Było tworzone z autentycznych listów i materiałów nadsyłanych przez dzieci i młodzież.

W pierwszych latach współpracownikami Janusza Korczaka byli Jerachmiel Wajngarten oraz nastolatkowie Magdalena Markuze i Emanuel Sztokman (jako sekretarze) oraz Chaskiel Bajn, który odpowiadał za przychodzącą do redakcji korespondencję (w latach 30. zastąpił go Lejzor Czarnobroda)[54]. W pracach nad gazetą także brali udział m.in. jako reporterzy Hersz Kaliszer i Edwin Markuze oraz Kuba Hersztajn, który zajmował się tematyką sportową. Dzieci, które przesyłały listy, tworzyły sieć współpracowników w Warszawie, i poza stolicą. Najaktywniejsi korespondenci spotykali się na konferencjach organizowanych przez redakcję i specjalnych seansach filmowych; powstały również Koła Przyjaźni, Koło Zabaw i Pomocy, Klub Powieściopisarzy oraz Pracownia Wynalazców[55].

Ostatni numer „Małego Przeglądu” ukazał się 1 września 1939[56].

Działalność społeczna

W 1899 został aresztowany przez władze rosyjskie, być może w związku z działalnością w czytelniach Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności[57] lub w związku z protestami studenckimi na Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim[58].

Do 1914 działał jako członek lub sympatyk na rzecz m.in. Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego, Towarzystwa Kolonii Letnich, Towarzystwa Badań nad Dzieckiem, Stowarzyszenia Akuszerek, Warszawskiego Towarzystwa Lekarskiego, Towarzystwa Kultury Polskiej (w związku z działalnością w TKP był aresztowany w 1909)[59]. W okresie międzywojennym społecznikowską pasję realizował również poprzez otwarte odczyty i udział w różnych akcjach społecznych, np. „Tydzień Dziecka” Polskiego Komitetu Opieki nad Dzieckiem czy „Tydzień Sieroty” Związku Towarzystw Opieki nad Sierotami Żydowskimi „Centos”.

Od początku lat 30., najpóźniej od 1933, Janusz Korczak należał do wolnomularstwa[60]. Był inicjowany w Loży „Gwiazda Morza” Międzynarodowej Federacji „Le Droit Humain” powołanej do tego, aby „pogodzić wszystkich ludzi, których dzielą bariery religii i poszukiwać prawdy przy zachowaniu szacunku dla drugiego człowieka”[61].

W latach 1934 i 1936 odwiedził Palestynę, zainteresowany żydowskim odrodzeniem narodowym i ruchem kibucowym. Myślał nawet poważnie o opuszczeniu Polski[62].

Pedagog

Od lat młodzieńczych interesował się teoriami progresywizmu pedagogicznego, m.in. spuścizną Johanna Heinricha Pestalozziego. W lecie 1899 przebywał w Szwajcarii by poznać jego działalność i twórczość pedagogiczną. O wyjeździe tym pisał w „Czytelni dla wszystkich”. Popierał założenia programu „nowego wychowania” Johna Deweya i prac Owidiusza Decrloy’ego, Marii Montessori. Znał pedagogiczne koncepcje Herberta Spencera, Friedricha Fröbla, a także Lwa Tołstoja[63].

Korczak był zwolennikiem emancypacji dziecka i poszanowania jego praw. Chciał organizować społeczeństwo dziecięce na zasadach sprawiedliwości, równych praw i obowiązków[64]. W placówkach korczakowskich życie wewnętrzne organizowały takie instytucje jak dziecięcy sejm (pajdokracja), sąd i redagowana w nich prasa.

Był wykładowcą w Państwowym Instytucie Pedagogiki Specjalnej i Wolnej Wszechnicy Polskiej[65].

Dom Sierot i Nasz Dom

Razem ze Stefanią Wilczyńską założył i prowadził w latach 1912–1942 Dom Sierot – dla dzieci żydowskich w Warszawie. Siedziba Domu Sierot znajdowała się przy ulicy Krochmalnej 92 (obecnie Jaktorowska 6)[65]. Budynek został wybudowany przez Towarzystwo „Pomoc dla Sierot”, które także finansowało działalność nowej placówki.

Korczak mieszkał na Krochmalnej do 1932, kiedy to przeniósł się do mieszkania swojej siostry Anny przy ul. Żurawiej 42; później oboje przeprowadzili się na ul. Złotą 8 m.4[66].

W 1921 roku powstało letnisko dla dzieci – filia Domu Sierot „Różyczka” we wsi Czaplowizna w gminie Wawer (obecnie w granicach administracyjnych Warszawy), w której organizowano kolonie dla dzieci Domu Sierot i innych sierocińców warszawskich[67].

W listopadzie 1940 Dom Sierot został przeniesiony do getta na ulicę Chłodną 33 do budynku Państwowej Szkoły Handlowej im. J. i M. Roeslerów[65]. Podczas przeprowadzki Janusz Korczak został aresztowany przez Niemców za brak obowiązkowej opaski z Gwiazdą Dawida[68] i osadzony na kilka tygodni na Pawiaku. Został zwolniony w grudniu 1940[69].

W związku z wyłączeniem z getta obszaru na zachód od ulicy Żelaznej, w październiku 1941 Dom Sierot został zmuszony do ostatniej w swojej historii przeprowadzki – do gmachu Towarzystwa Wzajemnej Pomocy Pracowników Handlowych i Przemysłowych przy ul. Siennej 16[70].

Od 1919 Janusz Korczak współtworzył także drugą instytucję, dla dzieci polskich: założony przez Towarzystwo „Nasz Dom” – Zakład Wychowawczy „Nasz Dom” w Pruszkowie (ul. Cedrowa 12, obecnie ul. Obrońców Pokoju 14), od 1928 na warszawskich Bielanach (obecnie aleja Zjednoczenia 34, Dom Dziecka nr 1 „Nasz Dom” im. Maryny Falskiej). Bliska współpraca Korczaka z Naszym Domem zakończyła się około 1935[71], ale pozostał on członkiem Towarzystwa i bywał w tej instytucji. Od początku kierowała nią Maria Rogowska-Falska, która w drugiej połowie lat 30. przekształciła charakter placówki, otwierając ją dla okolicznych dzieci. Działały tam m.in. półkolonie i biblioteka.

Oba Domy, przeznaczone zasadniczo dla dzieci w wieku 7–14 lat (Dom Sierot – ok. 100 miejsc; Nasz Dom w Pruszkowie ok. 50 miejsc, na Bielanach ok. 100), realizowały nowatorską koncepcję samorządnej społeczności, z własnymi instytucjami – jak sejm, sąd, gazeta, system dyżurów, opieka dzieci nad dziećmi, notariat, kasa pożyczkowa, kluby sportowe, kółko organizacji „pożytecznych rozrywek”. Prowadzono tam także systematycznie dokumentowane badania nad psychofizycznym i społecznym rozwojem wychowanków (m.in. cotygodniowe pomiary wagi i wzrostu; obserwację snu; badania socjometryczne – rozkład sympatii-antypatii w grupie; notowanie swobodnych wypowiedzi dzieci)[72].

Ofiara Holocaustu

W getcie warszawskim

W czasie okupacji nosił polski mundur wojskowy i nie aprobował dyskryminacyjnego oznaczania Żydów opaską z niebieską Gwiazdą Dawida. Nie ograniczał się tylko do działalności w Domu Sierot, ale angażował się także w działania na rzecz innych placówek, przede wszystkim Głównego Domu Schronienia przy ulicy Dzielnej 39[73] (największego sierocińca w warszawskim getcie)[74].

W ostatnich trzech miesiącach życia (maj–początek sierpnia 1942) pisał pamiętnik. Ostatni zapisek w pamiętniku podczas wielkiej akcji deportacyjnej datowany jest na 4 sierpnia 1942 roku. Maszynopis wyniesiony z getta, kilka dni po wywiezieniu Domu Sierot do Treblinki, wraz z innymi materiałami trafił do Igora Newerlego. W styczniu 1943, po aresztowaniu Newerlego, został ukryty w specjalnej skrytce w Naszym Domu na Bielanach[75]. Pamiętnik Korczaka został po raz pierwszy opublikowany w Warszawie w 1958[76].

Przyjaciele Korczaka byli gotowi umożliwić mu wyjście z getta i zorganizowanie kryjówki po „aryjskiej” stronie, jednak on sam nie był tym nigdy zainteresowany[77]. Podobnie postąpili pozostali pracownicy Domu Sierot.

Ostatni marsz

Dom Sierot – Korczak, pracownicy (m.in. Stefania Wilczyńska, Natalia Poz, Róża Lipiec-Jakubowska, Róża Sztokman-Azrylewicz, Sabina Lejzerowicz) i ok. 200 wychowanków – został wywieziony do obozu zagłady w Treblince podczas tzw. wielkiej akcji likwidacyjnej warszawskiego getta. Najprawdopodobniej stało się to 5 sierpnia 1942, ale istnieją także zapiski i relacje z getta podające datę 6 sierpnia[78][79]. Różne są też relacje dotyczące przebiegu marszu i samej trasy na Umschlagplatz[80][81].

Tak zapamiętał marsz Janusza Korczaka, wychowawców i wychowanków Domu Sierot na Umschlagplatz Marek Rudnicki:

Nie chcę być obrazoburcą ani odbrązawiaczem – ale muszę powiedzieć, jak to wtedy widziałem. Atmosferę przenikał jakiś ogromny bezwład, automatyzm, apatia. Nie było widocznego poruszenia, że to Korczak idzie, nie było salutowania (jak to niektórzy opisują), na pewno nie było interwencji posłańców Judenratu – nikt do Korczaka nie podszedł. Nie było gestów, nie było śpiewu, nie było dumnie podniesionych głów, nie pamiętam, czy niósł ktoś sztandar Domu Sierot, mówią, że tak. Była straszliwa, zmęczona cisza. Korczak wlókł nogę za nogą, jakiś skurczony, mamlał coś od czasu do czasu do siebie (…). Tych paru dorosłych z Domu Sierot, między nimi Stefa (Wilczyńska), szło obok, jak ja, lub za nim, dzieci początkowo czwórkami, potem jak popadło, w pomieszanych szeregach, gęsiego. Któreś z dzieci trzymało Korczaka za połę, może za rękę, szły jak w transie. Odprowadziłem ich aż do bramki Umschlagu…[82]

Inną relację z ostatniego marszu Janusza Korczaka pozostawił Władysław Szpilman:

Chyba 5 sierpnia (…) przypadkowo stałem się świadkiem wymarszu Janusza Korczaka i jego sierot z getta (…). Spędził z nimi długie lata swojego życia i teraz, w ich ostatniej drodze, nie chciał ich zostawiać samych. Chciał im tę drogę ułatwić. Wytłumaczył sierotom, że mają powód do radości, bo jadą na wieś (…). Gdy spotkałem ich na Gęsiej, dzieci, idąc, śpiewały chórem, rozpromienione, mały muzyk im przygrywał, a Korczak niósł na rękach dwoje najmłodszych, także uśmiechniętych, i opowiadał im coś zabawnego[83]

Tak zapamiętała marsz na Umschlagplatz Irena Sendlerowa:

Był już wtedy bardzo chory, a mimo to szedł wyprostowany, z twarzą przypominającą maskę, pozornie opanowany: Szedł przodem tego tragicznego pochodu. Najmłodsze dziecko trzymał na ręku, a drugie maleństwo prowadził za rączkę. We wspomnieniach różnych osób jest tak, a w innych inaczej, co nie znaczy, że ktoś się myli. Trzeba tylko pamiętać, że droga z Domu Sierot na Umschlagplatz była długa. Trwała cztery godziny. Widziałam ich, kiedy z ulicy Żelaznej skręcali w Leszno[84].

Jedną z ostatnich osób, która rozmawiała z Korczakiem przed wywiezieniem do Treblinki, był Nachum Remba, urzędnik Judenratu dyżurujący na Umschlagplatzu:

Zasygnalizowano nam, że prowadzą Szkołę Pielęgniarek, apteki, Dom Sierot Janusza Korczaka, internaty na Śliskiej i wiele innych. Upał tego dnia był niesamowity. Dzieci z internatów posadziłem na krańcu placu pod murem. Sądziłem, że może uda się je uchronić tego popołudnia, zatrzymać do następnego dnia. Zaproponowałem Korczakowi, aby udał się ze mną do Gminy w nadziei, że podejmie ona interwencję u Niemców. Korczak odmówił. Nie chciał ani na chwilę opuścić dzieci. Rozpoczęło się ładowanie do wagonów. Z drżeniem stałem przy kordonie Służby Porządkowej w nadziei, że mój plan się uda. Pytałem ciągle o stan liczebny transportu, wciąż ładowano i ładowano ludzi, lecz brakło jeszcze do wyznaczonego kontyngentu. Szła stłoczona ciżba ludzka, popędzana nahajami. Nagle pan Sz. (Szmerling) rozkazał wyprowadzić internaty. Na czele pochodu był Korczak. Dzieci ustawiono czwórkami. Korczak z podniesioną głową trzymał dwoje dzieci za rączki, prowadząc pochód. Drugi oddział prowadziła Wilczyńska, trzeci – Broniatowska (jej dzieci miały niebieskie plecaki), czwarty – Szternfeld z Internatu na Twardej. Ukryłem twarz w dłoniach, poczułem głęboki ból na myśl, że jesteśmy bezsilni, że nie mogę nic zrobić, tylko bezradnie przyglądać się mordowi[85].

Tego dnia do Treblinki wywieziono również dzieci z innych żydowskich sierocińców[86].

Data śmierci

W celu uporządkowania stanu prawnego przyjęto w Polsce zasadę, że jeżeli nie da się ustalić dokładnej daty śmierci danej osoby podczas wojny, uznaje się ją za zmarłą w rok po zakończeniu wojny. W ten sposób postanowienie Sądu Powiatowego w Lublinie z dnia 30 listopada 1954 roku określiło datę śmierci Korczaka na 9 maja 1946 roku[87]. Decyzja ta miała istotny wpływ na prawa autorskie do prac Korczaka oraz datę ich przejścia do domeny publicznej[88].

27 marca 2015 Sąd Rejonowy Lublin-Zachód w Lublinie orzekł o uznaniu Janusza Korczaka za zmarłego 7 sierpnia 1942[89]. Tym samym jego dzieła znalazły się w domenie publicznej wcześniej, niż wynikałoby to z decyzji poprzedniego sądu[90].

Współczesny odbiór

Obecnie myśl pedagogiczna Janusza Korczaka jest coraz szerzej znana na świecie, jest on rozpoznawany przede wszystkim jako prekursor i przedstawiciel ruchu na rzecz praw dzieci[91].

Korczak nie popierał żadnej wybranej ideologii politycznej lub edukacyjnej[92]. Jego nowoczesne pomysły pedagogiczne wyrastały z praktyki, chociaż był także dobrze zorientowany w nurtach pedagogicznych i psychologicznych swojej epoki[93]. Współcześnie jest uznawany za jednego z pionierów nurtu pedagogicznego nazywanego „edukacją moralną” (ang. moral education)[94], chociaż nie stworzył żadnej systematycznej teorii na ten temat[95][96].

Lawrence Kohlberg odwołuje się do Korczaka pisząc o „szkołach just community” („szkołach sprawiedliwej społeczności”)[97][98].

Zwraca się uwagę, że Korczak i Paulo Freire mają podobne poglądy na demokrację w szkole i teorię dialogu[99].

Inni autorzy doszukują się u Korczaka i Martina Bubera początków nurtu „edukacji religijnej”[100]. Idee Korczaka są także stosowane w „ideologii normalizacji” edukacji dzieci niepełnosprawnych intelektualnie[101].

Dzieła Janusza Korczaka stają się także przedmiotem refleksji w innych dziedzinach humanistyki (np. filozofii)[102].

Ordery i odznaczenia

Korczakiana

Tablica informacyjna Sali im. Janusza Korczaka w Biurze Rzecznika Praw Dziecka

Istnieje wiele pomników, organizacji poświęconych dokumentacji życia i myśli pedagogicznej Janusza Korczaka oraz szkół jego imienia.

Rok 1978 UNESCO, z okazji 100. rocznicy jego urodzin, ogłosiło Rokiem Korczakowskim[108]. Obchody zyskały światowy rozgłos i powstał Międzynarodowy Komitet im. Korczaka. Odbyło się wiele sesji naukowych, zorganizowano konkurs na sztukę będącą adaptacją jego utworów. I nagrodę otrzymała Joanna Kulmowa za Małego wielkiego króla[109].

Uchwałą Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z 16 września 2011 rok 2012 został ustanowiony Rokiem Janusza Korczaka[110][111].

1 czerwca 2012 XVIII Sesja Sejmu Dzieci i Młodzieży została poświęcona J. Korczakowi.

Twórczość

Wszystkie swoje prace wydawał w warszawskim wydawnictwie Jakuba Mortkowicza[131].

W kulturze masowej

Wiersze

  • Kartka z dziennika „akcji” – datowany na 10 sierpnia 1942 wiersz Władysława Szlengla, pierwszy w polskiej literaturze opis drogi Janusza Korczaka oraz dzieci z jego sierocińca na Umschlagplatz[132].
  • Wybór wierszy o Januszu Korczaku, [w:] Alicja Szlązakowa: Janusz Korczak w legendzie poetyckiej. Warszawa: Wydawnictwo Interlibro, 1992. ISBN 83-85161-36-8.

Filmy

Teatr

Literatura

Numizmatyka

W 1978 wyemitowano z jego wizerunkiem polską monetę kolekcjonerską o nominale 100 zł. Moneta ta została wykonana ze srebra próby 625 w nakładzie 30 000 egzemplarzy, miała średnicę 32 mm i wagę 16,5 g, rant gładki[139].

Zobacz też

Uwagi

  1. ↑ Wprawdzie w ewidencji wojskowej jego tożsamość była niekiedy podawana jako Henryk Goldszmid: Rocznik Oficerski 1923 ↓, s. 1641Rocznik Oficerski 1924 ↓, s. 1474Rocznik Oficerski Rezerw 1934 ↓, s. 1117, to forma nazwiska Goldszmit wynika z rosyjskojęzycznego zapisu w pozycji 88 skorowidzu Akt stanu cywilnego wyznania mojżeszowego w Warszawie (Archiwum Państwowe w Warszawie, Zespół 200/D, Jednostka: 1881a) Гольдшмитъ Генрикъ, czyli Goldszmit Henryk Program indeksacji aktów stanu cywilnego i metryk kościelnych. [dostęp 2016-03-20]. oraz własnoręcznie spisanego CV na potrzeby wojskowe z 19 czerwca 1919 Rok Janusza Korczaka. [dostęp 2016-03-20].
  2. ↑ Czasami pisane razem.

Przypisy

  1. ↑ Program indeksacji aktów stanu cywilnego i metryk kościelnych. [dostęp 2016-03-20].
  2. ↑ Olczak-Ronikier 2011 ↓, Cytat: „By naprawić zaniedbanie sprzed lat i ułatwić rocznicowe obchody, UNESCO przyjęło za datę narodzin Henryka Goldszmita rok 1878”., s. 48.
  3. ↑ Mikołaj Gliński: 12 rzeczy o Korczaku, które warto wiedzieć. culture.pl, 2014-08-25. [dostęp 2014-10-25]. (pol.).
  4. ↑ a b Wielka Encyklopedia PWN. Tom 14. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2003, s. 359. ISBN 83-01-13793-2.
  5. ↑ Sąd ustalił datę śmierci Korczaka, Culture.pl [dostęp 2021-08-25] (pol.).
  6. ↑ Janusz Korczak: Dzieła Tom 3. Wolumin 2. Na mównicy. Publicystyka społeczna (1898–1912). Warszawa: Oficyna Wydawnicza Latona, 1994, s. 222. ISBN 83-85449-22-1.
  7. ↑ Korzenie Janusza Korczaka. Józef Goldszmit. IBL PAN. [dostęp 2022-10-06]. (pol.).
  8. ↑ Maria Falkowska, Rodowód Janusza Korczaka, Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego 1997, nr 1.
  9. ↑ Korzenie Janusza Korczaka. Józef (Adolf) Gębicki. Nowa Panorama Literatury Polskiej. [dostęp 2019-10-01]. (pol.).
  10. ↑ a b c Polski Słownik Biograficzny. Tom VIII Girdwoyn Michał–Gross Adam. Wrocław-Kraków-Warszawa: Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1959-1960, s. 213.
  11. ↑ Korczak 2012 ↓, s. 107.
  12. ↑ Joanna Olczak-Ronikier: Korczak. Próba biografii. Warszawa: Wydawnictwo W.A.B, 2011, s. 73. ISBN 978-83-7414-077-5.
  13. ↑ a b Joanna Olczak-Ronikier: Korczak. Próba biografii. Warszawa: Wydawnictwo W.A.B, 2011, s. 65. ISBN 978-83-7414-077-5.
  14. ↑ Joanna Olczak-Ronikier: Korczak. Próba biografii. Warszawa: Wydawnictwo W.A.B, 2011, s. 75. ISBN 978-83-7414-077-5.
  15. ↑ Ewa Kozdrowicz, Bartłomiej Domagała: Warszawskie miejsca Janusza Korczaka. Warszawa: Fundacja Pedagogium, 2008, s. 46–47. ISBN 978-83-926229-9-4.
  16. ↑ Historia i patron. [w:] VIII Liceum Ogólnokształcące im. Władysława IV w Warszawie [on-line]. wladyslaw.edu.pl. [dostęp 2018-03-01].
  17. ↑ Izraelita, t. Nr 3., 1895, s. 23.
  18. ↑ Izraelita, t. Nr 34., 1896, s. 291.
  19. ↑ Joanna Olczak-Ronikier: Korczak. Próba biografii. Warszawa: Wydawnictwo W.A.B, 2011, s. 77. ISBN 978-83-7414-077-5.
  20. ↑ a b Joanna Olczak-Ronikier: Korczak. Próba biografii. Warszawa: Wydawnictwo W.A.B, 2011, s. 84. ISBN 978-83-7414-077-5.
  21. ↑ a b c Joanna Olczak-Ronikier: Korczak. Próba biografii. Warszawa: Wydawnictwo W.A.B., 2011, s. 139, 144. ISBN 978-83-7414-077-5.
  22. ↑ Kolekcja ↓, s. 12, 20–21.
  23. ↑ Janusz Korczak: Dzieła Tom 3. Wolumin 2. Na mównicy. Publicystyka społeczna (1898–1912). Warszawa: Oficyna Wydawnicza Latona, 1994, s. 134–143. ISBN 83-85449-22-1.
  24. ↑ Joanna Olczak-Ronikier: Korczak. Próba biografii. Warszawa: Wydawnictwo W.A.B., 2011, s. 117. ISBN 978-83-7414-077-5.
  25. ↑ Korczak 2012 ↓, s. 74.
  26. ↑ Olczak-Ronikier 2011 ↓.
  27. ↑ Janusz Korczak: Dzieła Tom 4. Szkoła życia. Obrazki szpitalne. Artykuły pedagogiczne i medyczne (1900–1912). Warszawa: Oficyna Wydawnicza Latona, 1998, s. 344–366. ISBN 83-85449-40-X.
  28. ↑ Korczak 2012 ↓, s. 150.
  29. ↑ Janusz Korczak: Dzieła Tom 7. Jak kochać dziecko. Momenty wychowawcze. Prawo dziecko do szacunku. Warszawa: Wydawnictwo Latona, 1993, s. 7–136. ISBN 83-85449-12-4.
  30. ↑ Joanna Olczak-Ronikier: Korczak. Próba biografii. Warszawa: Wydawnictwo W.A.B., 2011, s. 138–139. ISBN 978-83-7414-077-5.
  31. ↑ Kolekcja ↓, s. 8, 20.
  32. ↑ Janusz Korczak: Dzieła Tom 7. Jak kochać dziecko. Momenty wychowawcze. Prawo dziecko do szacunku. Warszawa: Wydawnictwo Latona, 1993, s. 392. ISBN 83-85449-12-4.
  33. ↑ Korczak 2012 ↓, s. 109.
  34. ↑ Dz. Rozk. Wojsk. Nr 98 z 28 grudnia 1919, poz. 4195.
  35. ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 31 z 18 sierpnia 1920, s. 749.
  36. ↑ Kolekcja ↓, s. 5, 33.
  37. ↑ Rocznik Oficerski 1923 ↓, s. 1213.
  38. ↑ Rocznik Oficerski 1924 ↓, s. 1096.
  39. ↑ Rocznik Oficerski 1923 ↓, s. 1128.
  40. ↑ Rocznik Oficerski 1924 ↓, s. 1021.
  41. ↑ Rocznik Oficerski Rezerw 1934 ↓, s. 302, 737.
  42. ↑ Kolekcja ↓, s. 5.
  43. ↑ Janusz Korczak: Tom 2. Wolumin 1. Koszałki opałki. Humoreski i felietony. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Latona, 1998, s. 169–170. ISBN 83-85449-42-6.
  44. ↑ Kazimierz Pollack: Ze wspomnień starego dziennikarza warszawskiego. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1961, s. 55–56.
  45. ↑ Falkowska 1989 ↓, s. 52, 58.
  46. ↑ Janusz Korczak: Tom 1. Dzieci ulicy. Dziecko salonu. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Latona, 1992, s. 474. ISBN 83-85449-10-8.
  47. ↑ Janusz Korczak: Tom 4. Szkoła życia. Obrazki szpitalne. Artykuły pedagogiczne i medyczne (1900–1912). Warszawa: Oficyna Wydawnicza Latona, 1998, s. 468–470. ISBN 83-85449-40-X.
  48. ↑ M. Pawlina-Meducka, Życie kulturalne w XIX wieku, w: Kielce przez stulecia, red. nacz. J. Główka, Kielce 2014, s. 243.
  49. ↑ a b Maciej Józef Kwiatkowski: Tu Polskie Radio Warszawa…. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1980, s. 199. ISBN 83-06-00190-7.
  50. ↑ Hanna Mortkowicz-Olczak: Janusz Korczak. Warszawa: Wydawnictwo Czytelnik, 1978, s. 196.
  51. ↑ Maria Falkowska. Blaski i cienie współpracy Janusza Korczaka z Polskim Radiem. „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”. Nr 3/4, s. 83–96, 1993. 
  52. ↑ Aleksander Hertz: Wyznania starego człowieka. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1991, s. 412. ISBN 83-06-02026-X.
  53. ↑ Maciej Józef Kwiatkowski: Tu Polskie Radio Warszawa…. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1980, s. 504–505. ISBN 83-06-00190-7.
  54. ↑ Janusz Korczak: Tom 11. Wolumin 2. Prawidła życia. Publicystyka dla dzieci. Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN, 2007, s. 342–343. ISBN 978-83-89348-79-1.
  55. ↑ Igor Newerly: Żywe wiązanie. Warszawa: Czytelnik, 1978, s. 243.
  56. ↑ Janusz Korczak: Tom 11. Wolumin 3. Prawidła życia. Publicystyka dla dzieci. Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN, 2007, s. 317. ISBN 978-83-89348-80-7.
  57. ↑ Falkowska 1989 ↓, s. 61.
  58. ↑ Korczak 2012 ↓, s. 11 (przypis 3).
  59. ↑ Falkowska 1989 ↓, s. 131.
  60. ↑ Barbara Puszkin. Związki Janusza Korczaka z polskimi masonami i teozofami. „W Korczakowskim Kręgu. Biuletyn Polskiego Stowarzyszenia im. Janusza Korczaka”. Nr 5 (21), s. 26. Ośrodek Dokumentacji i Badań KORCZAKIANUM. 
  61. ↑ Daniel Bargiełowski: Po trzykroć pierwszy.
  62. ↑ Olczak-Ronikier 2011 ↓, s. 316–331.
  63. ↑ Lewowicki, T., 1994, Janusz Korczak, Prospects: the quarterly review of comparative education (Paris, UNESCO: International Bureau of Education), vol. XXIV, no. 1/2, 1994, p. 37–48.
  64. ↑ Janusz Korczak: Dzieła Tom 14. Wolumin 1. Pisma rozproszone. Listy (1913–1939). Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN, 2008, s. 196. ISBN 978-83-61552-13-0.
  65. ↑ a b c Krzysztof Komorowski (red.): Warszawa walczy 1939–1945. Leksykon. Warszawa: Fundacja Polska Walczy i Wydawnictwo Bellona, 2015, s. 366. ISBN 978-83-1113474-4.
  66. ↑ Janusz Korczak: Pamiętniki i inne pisma z getta. Warszawa: Wydawnictwo W.A.B., 2012, s. 108. ISBN 978-83-7747-747-2.
  67. ↑ Ida Merżan: Aby nie uległo zapomnieniu. Rzecz o Domu Sierot Krochmalna 92. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1987, s. 111. ISBN 83-10-08896-5.–.
  68. ↑ Janusz Korczak: Janusz Korczak w getcie. Nowe źródła. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Latona, 1992, s. 119. ISBN 83-85449-08-6.
  69. ↑ Ruta (oprac.) Sakowska: Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy. Tom 2. Dzieci – tajne nauczanie w getcie warszawskim. Warszawa: Żydowski Instytut Historyczny, 2000, s. 61–62. ISBN 83-85888-46-2.
  70. ↑ Barbara Engelking, Jacek Leociak: Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście. Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2013, s. 350. ISBN 978-83-63444-27-3.
  71. ↑ Zofia Kowalska, Zygmunt Bobrowski (red.): Nasz Dom 1919–1989. Warszawa: 1989, s. 5.
  72. ↑ Aleksander Lewin: Korczak znany i nieznany. Warszawa: Agencja Edytorska Ezop, 1999, s. 287–307. ISBN 83-900153-4-X.
  73. ↑ Janusz Korczak: Janusz Korczak w getcie. Nowe źródła. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Latona, 1992, s. 123–167. ISBN 83-85449-08-6.
  74. ↑ Barbara Engelking, Jacek Leociak: Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście. Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2013, s. 351. ISBN 978-83-63444-27-3.
  75. ↑ Jan Zieliński: Szkatułki Newerlego. Warszawa: Wydawnictwo W.A.B., 2012, s. 137. ISBN 978-83-8374145-98-5.
  76. ↑ Janusz Korczak: Wybór pism. Warszawa: Nasza Księgarnia, 503-599.
  77. ↑ Ludwika Barszczewska, Bolesław Milewicz (wybór i oprac.): Wspomnienia o Januszu Korczaku. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1981, s. 29. ISBN 83-10-08022-0.
  78. ↑ Barbara Engelking, Jacek Leociak: Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście. Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2013, s. 735. ISBN 978-83-63444-27-3.
  79. ↑ Falkowska 1989 ↓, s. 371.
  80. ↑ Agnieszka Witkowska. Ostatnia droga mieszkańców i pracowników warszawskiego Domu Sierot. „Zagłada Żydów. Studia i Materiały”. 6, s. 161–178, 2010. Centrum Badań nad Zagładą Żydów. ISSN 1895-247X. 
  81. ↑ Olczak-Ronikier 2011 ↓, s. 422–433.
  82. ↑ M. Rudnicki: Ostatnia droga Janusza Korczaka „Tygodnik Powszechny” 1988 nr 45.
  83. ↑ Władysław Szpilman: Pianista. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2003, s. 91–92. ISBN 83-240-0230-8.
  84. ↑ Anna Mieszkowska: Matka dzieci Holokaustu. Historia Ireny Sendlerowej. Warszawa: Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA, 2004, s. 144. ISBN 83-7319-254-9.
  85. ↑ Ruta Sakowska: Dwa etapy. Hitlerowska polityka eksterminacji Żydów w oczach ofiar. Szkic historyczny i dokumenty. Wrocław: Ossolineum, 1986, s. 49. ISBN 83-04-02324-5.
  86. ↑ Emanuel Ringelblum: Kronika getta warszawskiego wrzesień 1939-styczeń 1943. Warszawa: Czytelnik, 1983, s. 606. ISBN 83-0700879-4.
  87. ↑ Katarzyna Karaś: Sąd ustali, kiedy zmarł pisarz Janusz Korczak. polskieradio.pl, 2012-06-19. [dostęp 2012-06-20]. (pol.).
  88. ↑ Rozprawa w sprawie daty śmierci Janusza Korczaka. Fundacja Nowoczesna Polska, 2012.
  89. ↑ Marek Domagalski. Sąd ustalił datę śmierci Janusza Korczaka. „Rzeczpospolita”, s. C1, 2015-03-30. 
  90. ↑ Janusz Korczak w domenie publicznej. Fundacja Nowoczesna Polska. [dostęp 2015-03-29].
  91. ↑ Waltraut Kerber-Ganse: Die Menschenrechte des Kindes. Leverkusen Opladen: Verlag Barbara Budrich, 2009. ISBN 978-3-86649-259-2.
  92. ↑ Newerly, I. (1967): Introduction (A. Bidwell & G. Bidwell, Trans.) [In:] M. Wolins (Ed.): Selected works of Janusz Korczak (pp. XVII–XLV). Washington, DC: National Science Foundation.
  93. ↑ Valojeva, R. (1996): Korczak theory in the context of the humanistic pedagogy. [w:] A. Cohen, S. Aden, & R. Yatziv (Eds.): Studies in the legacy of Janusz Korczak, 1 (pp. 93–89). Haifa, Israel: University of Haifa Publishing House, The Janusz Korczak Associaion in Israel, and Beit Lochamei Hagetaot.
  94. ↑ Lifton, B.J. (2003): Who was Janusz Korczak? In J. Korczak, Ghetto diary (pp. VII–XXX). New Haven, CT: Yale University Press.
  95. ↑ Sara Efron, Janusz Korczak: Legacy of a Practitioner-Researcher, „Journal of Teacher Education”, 56 (2), 2005, s. 145–156, DOI: 10.1177/0022487104274415, ISSN 0022-4871 (ang.).
  96. ↑ Sara Efrat Efron, Moral Education Between Hope and Hopelessness: The Legacy of Janusz Korczak, „Curriculum Inquiry”, 38 (1), 2008, s. 39–62, DOI: 10.1111/j.1467-873X.2007.00397.x, ISSN 0362-6784.
  97. ↑ Kohlberg, L. (1981): Education for justice: The vocation of Janusz Korczak. [In:] L. Kohlberg (Ed.): Essays on moral development, Volume 1: The philosophy of moral development (pp. 400–407). San Francisco: Harper and Row.
  98. ↑ Paweł Piotrowski: Inspiracje korczakowskie w idei edukacji „just community” Lawrence’a Kohlberga, [w:] Janusz Korczak i oblicza dzieciństwa. Tom I. Janusz Korczak i jego poglądy w recepcji współczesnych. Zielona Góra: Uniwersytet Zielonogórski, 2012, s. 59–77. ISBN 978-83-7842-051-4.
  99. ↑ Gadotti, M. (1998): Janusz Korczak as the pioneer of child’s rights. The Sixth International Janusz Korczak Conference. Israel: Kibbutz Lochamei Haghetaot.
  100. ↑ Reinhold Boschki, Re-Reading Martin Buber and Janusz Korczak: Fresh Impulses Toward a Relational Approach to Religious Education, „Religious Education”, 100 (2), 2005, s. 114–126, DOI: 10.1080/00344080590932391, ISSN 0034-4087.
  101. ↑ Reiter, S., Asgad, B., Sachs, S. 1990: The implementation of a philosophy in education – Korczak, Janusz educational principles as applied in special education, The British journal of mental subnormality, 1990, 4 –16.
  102. ↑ Anna Kamińska: Wrażliwość a podmiotowość. Teoria Emmanuela Levinasa i praktyka Janusza Korczaka. Kraków: Instytut Wydawniczy „Maximum”, 2012. ISBN 978-83-61714-36-1.
  103. ↑ M.P. z 2019 r. poz. 101 „jako wyraz najwyższego szacunku wobec znamienitych zasług poniesionych dla chwały, dobra i pożytku Rzeczypospolitej Polskiej, z okazji Narodowych Obchodów Setnej Rocznicy Odzyskania Niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej”.
  104. ↑ M.P. z 1947 r. nr 103, poz. 685 „za wybitne zasługi na polu opieki nad dzieckiem”.
  105. ↑ Czy wiesz kto to jest? Uzupełnienia i sprostowania. Stanisław Łoza (red.). Warszawa: Drukarnia Wydawnicza, 1939, s. 89.
  106. ↑ M.P. z 1931 r. nr 260, poz. 347 „za zasługi na polu pracy społecznej” – jako dr. Henryk Goldszmidt.
  107. ↑ M.P. z 1937 r. nr 257, poz. 406 „za wybitną twórczość literacką”.
  108. ↑ Olgierd Budrewicz: Olgierda Budrewicza słownik warszawski. Olszanica: Wydawnictwo BOSZ, 2011, s. 170. ISBN 978-83-7576-119-1.
  109. ↑ Praca zbiorowa pod red. Juliana Kryżanowskiego, od 1975 Czesława Hernasa 1984 ↓, s. 473.
  110. ↑ M.P. z 2011 r. nr 87, poz. 905.
  111. ↑ Rok 2012 rokiem Janusza Korczaka. sejm.gov.pl, 2011-11-21. [dostęp 2016-10-17].
  112. ↑ Janusz Korczak, Bankructwo małego Dżeka. Powieść, Warszawa – Kraków 1924, polona.pl [dostęp 2018-06-27].
  113. ↑ Janusz Korczak, Bezwstydnie krótkie..., Warszawa – Kraków 1926, polona.pl [dostęp 2018-06-27].
  114. ↑ Janusz Korczak, Dzieci ulicy, Warszawa 1901, polona.pl [dostęp 2018-06-27].
  115. ↑ Janusz Korczak, Dziecko salonu, Warszawa 1906, polona.pl [dostęp 2018-06-27].
  116. ↑ Janusz Korczak, Feralny tydzień. Opowiadania, Warszawa – Kraków 1927, polona.pl [dostęp 2018-06-27].
  117. ↑ Janusz Korczak, Jak kochać dziecko. Dziecko w rodzinie, Warszawa – Kraków 1919, polona.pl [dostęp 2018-06-27].
  118. ↑ Janusz Korczak, Józki, Jaśki i Franki, Warszawa 1911, polona.pl [dostęp 2018-06-27].
  119. ↑ Janusz Korczak, Kajtuś czarodziej. Powieść. Warszawa 1935 [i.e. 1934], polona.pl [dostęp 2018-06-29].
  120. ↑ Janusz Korczak, Kiedy znów będę mały, Warszawa – Kraków 1925, polona.pl [dostęp 2018-06-29].
  121. ↑ Janusz Korczak, Koszałki opałki (satyry społeczne), Warszawa 1905, polona.pl [dostęp 2018-06-29].
  122. ↑ Janusz Korczak, Król Maciuś na wyspie bezludnej. Powieść, Warszawa – Kraków 1923, polona.pl [dostęp 2018-06-29].
  123. ↑ Janusz Korczak, Król Maciuś Pierwszy. Powieść, Warszawa 1923, polona.pl [dostęp 2018-06-29].
  124. ↑ Janusz Korczak, Momenty wychowawcze, Warszawa 1924, polona.pl [dostęp 2018-06-29].
  125. ↑ Janusz Korczak, Mośki, Joski i Srule, Warszawa 1910, polona.pl [dostęp 2018-06-29].
  126. ↑ Janusz Korczak, Pedagogika żartobliwa. Moje wakacje. Gadaninki radiowe Starego Doktora, warszawa 1939, polona.pl [dostęp 2018-06-29].
  127. ↑ Janusz Korczak, Prawidła życia. Pedagogika dla młodzieży i dorosłych, Warszawa – Kraków 1930, polona.pl [dostęp 2018-06-29].
  128. ↑ Janusz Korczak, Prawo dziecka do szacunku, Warszawa – Kraków 1929, polona.pl [dostęp 2018-06-29].
  129. ↑ Janusz Korczak, Sam na sam z Bogiem. Modlitwy tych, którzy się nie modlą, Warszawa 1922, polona.pl [dostęp 2018-06-29].
  130. ↑ Janusz Korczak, Uparty chłopiec, Życie Ludwika Pasteura, Warszawa 1938, polona.pl [dostęp 2018-06-29].
  131. ↑ Joanna Olczak-Ronikier: Korczak. Próba biografii. Warszawa: Wydawnictwo W.A.B, 2011, s. 11. ISBN 978-83-7414-077-5.
  132. ↑ Irena Maciejewska: [w:] Władysław Szlengel. Co czytałem umarłym. Wiersze getta warszawskiego. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1979, s. 21. ISBN 83-06-00288-1.
  133. ↑ Stulecie Winnych. filmpolski.pl. [dostęp 2021-01-09].
  134. ↑ Noc całego życia, międzynarodowy dzień pamięci o ofiarach Holocaustu. www.teatr-zydowski.art.pl. [dostęp 2022-01-15]. Informacja o spektaklu na stronie Teatru Żydowskiego w Warszawie.
  135. ↑ Noc całego życia. www.digest.com.pl, 15 listopada 2019. [dostęp 2022-01-15].
  136. ↑ a b Pamiętnik Blumki, Lubimyczytać.pl [dostęp 2021-01-15].
  137. ↑ Iwona Chmielewska: Jak ciężko być królem, Wydawnictwo Wolno [dostęp 2021-01-15] (pol.).
  138. ↑ Recenzja książki „Jak ciężko być królem”, Kultura Liberalna, 25 grudnia 2018 [dostęp 2021-01-15] (pol.).
  139. ↑ Janusz Parchimowicz: Katalog monet polskich obiegowych i kolekcjonerskich od 1916. Szczecin: Nefryt, 1995, s. 91. ISBN 83-902670-1-2.

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

POL Krzyż Zasługi (1923) BAR.svg
Baretka: Krzyż Zasługi – Polska (II RP).
POL Wawrzyn Akademicki BAR.svg
Baretka: Wawrzyn Akademicki.
Tablica Mały przegląd Pałac Mostowskich Nowolipki.JPG
Autor: Adrian Grycuk, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Tablica upamiętniająca nieistniejący budynek, w którym mieściła się redakcja "Małego Przeglądu". Pałac Mostowskich (od ulicy Nowolipki)
Korczak-Goldszmit-name-ASC-1881.jpg
Fragment skorowidzu księgi aktów urodzenia z 1881 roku zawierający wpis po rosyjsku Гольдшмитъ Генрикъ (Goldszmit Henryk) właściwego imienia i nazwiska Janusza Korczaka.
Kolonia Różyczka Janusz Korczak Marysin Wawerski.jpg
Jeden z budynków kolonii "Różyczka" w Wawrze
Warszawa ul Sierakowskiego 4.jpg
Warszawa, ul. Sierakowskiego 4 – dom Karola Mintera, 1860-63, 1897 (zabytek dec. 137/11 z 14.02.2011).
פולין 001.jpg
Pamětní kámen Januszi Korczakovi a dětem z jeho sirotčince v Treblince
Państwowa Szkoła Handlowa Męska im. J. i M. Roeslerów w Warszawie ul. Chłodna 33.jpg
Budynek Państwowej Szkoły Handlowej Męskiej im. J. i M. Roeslerów w Warszawie przy ul. Chłodnej 33
Janusz Korczak karta ewidencyjna 1940.jpg
Karta ewidencyjna Janusza Korczaka (Henryka Goldszmita) pochodząca z zarządzonej w 1940 przez niemieckie władze okupacyjne rejestracji lekarzy w Warszawie
Nasz Dom - Bielany.jpg
Budynek sierocińca "Nasz Dom" na Bielanach: Aleja Zjednoczenia 34
Korczak orphanage.jpg
Autor: by Simon Cygielski for Wikipedia, Licencja: CC BY-SA 2.5
Korczak's orphanage is still in operation today
Dom Sierot 1940.jpg
Dzieci w Domu Sierot w Warszawie
Janusz Korczak.jpg
Pocztówka, wydana w Warszawie w 1933 r.
Krochmalna Street orphanage.PNG
The Children's Home [Dom Sierot] was a Jewish orphanage established by Janusz Korczak in Warsaw in 1912. It was located at 92 Krochmalna Street in a building designed by Korczak to facilitate the implementation of his progressive educational theories. He lived and worked there until 1940, when the orphanage was forced to move to the Warsaw Ghetto. Photo taken circa 1935.
Grob Korczaka 2.JPG
Autor: Cezary Piwowarski, Licencja: CC BY-SA 4.0
Symboliczna mogiła Janusza Korczaka - Cmentarz Żydowski w Warszawie
Dom Sierot orkiestra pod batutą Janusza Korczaka 1923.jpg
Dom Sierot w Warszawie. Orkiestra pod batutą Janusza Korczaka
Janusz Korczak - Nasz Dom - 1920-28.jpg
Personel oraz dzieci sierocińca Nasz Dom, prowadzonego przez Marynę Falską i Janusza Korczaka w Pruszkowie przy ulicy Cedrowej. Pierwsza z lewej siedzi Maryna Falska. Za nią stoją Maria Kosińska i Podwysocka. Od prawej w drugim rzędzie od góry stoją: Stefa Wilczyńska, Jozinka Dzięcioł, Stanisław Zemis i Janusz Korczak.
Sala im. J. Korczaka.jpg
Autor: DaVinci2020, Licencja: CC BY-SA 4.0
Tabliczka informacyjna umieszczona w Sali im. Janusza Korczaka w Biurze Rzecznika Praw Dziecka. Decyzję o nadaniu imienia podjął Rzecznik Praw Dziecka Marek Michalak w 2018 roku.
Szpital Dziecięcy Bersohnów i Baumanów w Warszawie 1930.jpg
Szpital Dziecięcy Bersohnów i Baumanów w Warszawie
Janusz Korczak Misza Wróblewski.jpg
Janusz Korczak i Misza Wróblewski z wychowankami Domu Sierot w Warszawie
Mały Przegląd 1 września 1939.jpg
Pierwsza strona "Małego Przeglądu" z 1 września 1939