Janusz Waluś

Janusz Jakub Waluś (ur. 14 stycznia 1953 w Zakopanem^[1]) – południowoafrykański działacz skrajnej prawicy narodowości polskiej, terrorysta i zabójca czarnoskórego lidera Południowoafrykańskiej Partii Komunistycznej Chrisa Haniego.

Życiorys

Młodość

Urodził się w Zakopanem, na Podhalu, choć publicysta Adam Tycner wskazuje na okolice Szczyrku. W rodzinie, wywodzącej się z Kresów, panowała atmosfera antykomunistyczna^[2]. Jego rodzice wraz z Januszem i jego starszym bratem przenieśli się potem do Radomia. Jego ojciec, Tadeusz Waluś, prowadził prywatny zakład zajmujący się produkcją kryształów, w którym pomagał także jego syn.

W młodości uprawiał sporty samochodowe – zdobył tytuł mistrza Polski w kategorii Fiat 127. Mówił, że był „sympatykiem Solidarności, ale bliżej mu było do KPN”^[2].

Emigracja do Południowej Afryki

W 1981 roku wyemigrował do Południowej Afryki, gdzie dołączył do ojca i brata, którzy przybyli tam w połowie lat 70. XX wieku. Wspólnie z nimi, podobnie jak wcześniej w Polsce, prowadził niewielką hutę szkła. Gdy po kilku latach ich rodzinny interes zbankrutował, ojciec opuścił Południową Afrykę, a bracia pozostali w tym kraju, zajmując się różnymi profesjami – starszy brat założył przedsiębiorstwo, a Janusz Waluś został kierowcą ciężarówki.

Działalność polityczna

Flaga neonazistowskiej organizacji Afrykanerski Ruch Oporu (Afrikaner Weerstandsbeweging), której członkiem był Janusz Waluś

W 1986 roku przyjął południowoafrykańskie obywatelstwo i silnie zaangażował się w działalność polityczną^[3][4]. W czasie rosnących antagonizmów rasowych, światopoglądowych i narodowych stanął po stronie afrykanerskich nacjonalistycznych działaczy, dążących do utrzymania systemu segregacji rasowej – apartheidu. Wstąpił kolejno do rządzącej Partii Narodowej, następnie Partii Konserwatywnej, a w końcu do neonazistowskiej i terrorystycznej organizacji Afrykanerski Ruch Oporu (Afrikaner Weerstandsbeweging)^[3][5][6].

Po tym, gdy w lutym 1990 roku, decyzją prezydenta Frederika Willema de Klerka, uwolniono Nelsona Mandelę i zalegalizowano działalność największych opozycyjnych stowarzyszeń – Afrykańskiego Kongresu Narodowego i Południowoafrykańskiej Partii Komunistycznej, ruchy afrykanerskie uległy zradykalizowaniu. Skrajna rasistowska prawica, w której szeregach był Waluś, była zdecydowanie przeciwna postępującym przemianom politycznym. Oprócz sprzeciwu wobec nadania praw obywatelskich i wyborczych czarnej większości obawiała się również skutków rosnącego poparcia dla komunistów.

Zabójstwo Haniego

10 kwietnia 1993 roku zastrzelił Chrisa Haniego, będącego liderem partii komunistycznej, przed jego domem w Boksburgu obok Pretorii. W sądzie tak opisał sam moment zabójstwa:

Reakcje po zabójstwie i proces

Mord na czołowym działaczu opozycji zaostrzył nastroje społeczne i spowodował ryzyko fiaska rozmów między apartheidowskim rządem a opozycją^[7]. Bojową atmosferę w kraju załagodzono głównie dzięki działaniom Nelsona Mandeli. Kilka dni po morderstwie przypomniał on w przemówieniu telewizyjnym, że chociaż zabójcą był człowiek o białym kolorze skóry, to sprawca został odnaleziony dzięki pomocy białej kobiety, Afrykanerki^[8].

Za zlecenie zabójstwa odpowiedzialny był lider Partii Konserwatywnej Clive Derby-Lewis^[9][4]. Polityk podżegał Walusia do zbrodni i dostarczył mu broń. Obydwaj działacze zostali potem skazani na karę śmierci. Wobec zniesienia tej kary w Południowej Afryce, wyrok zamieniono na dożywotnie więzienie. Na znalezionej u Derby-Lewisa liście potencjalnych ofiar Hani znajdował się na trzeciej pozycji, pierwszy był Nelson Mandela, a drugi Joe Slovo^[10]. W 1997 roku Janusz Waluś stanął przed Komisją Prawdy i Pojednania, stworzoną w celu rozliczenia zbrodni apartheidu. Wyrok nie został uchylony^[3].

Dalsze lata

W czerwcu 2015 roku ambasada RP w Pretorii przekazała do Ministerstwa Sprawiedliwości prośbę Janusza Walusia, odbywającego w Południowej Afryce karę dożywotniego pozbawienia wolności, o umożliwienie mu odbycia reszty tej kary w Polsce^[11].

10 marca 2016 roku sąd w Pretorii orzekł, że Janusz Waluś może w ciągu 14 dni po ustaleniu wysokości kaucji zostać zwolniony warunkowo z więzienia. Rzecznik Ministerstwa Sprawiedliwości Południowej Afryki Mthunzi Mhaga poinformował, że istnieje możliwość złożenia apelacji i ten wyrok nie jest równoznaczny z wypuszczeniem Walusia na wolność^[5][12]. Ministerstwo Sprawiedliwości Południowej Afryki skorzystało zatem z prawa do odwołania się od wyroku stołecznego sądu. Rozprawę apelacyjną wyznaczono na 5 maja 2017 roku, a następnie przełożono na 29 maja 2017 roku^[13]. Na rozprawie 29 maja Najwyższy Sąd Apelacyjny w Bloemfontein odłożył swoją decyzję do czasu, gdy Ministerstwo Sprawiedliwości Południowej Afryki uzupełni apelację w sprawie. W dniu 18 sierpnia 2017 roku Najwyższy Sąd Apelacyjny podjął decyzję uchylającą postanowienie sądu w Pretorii. Waluś pozostał więc w więzieniu^[14].

Na początku 2017 roku, po 30 latach, zrzekł się południowoafrykańskiego obywatelstwa, aby ułatwić tym samym proces zwolnienia go przedterminowo z więzienia i powrotu do Polski^[15], jednak latem tego samego roku sąd zdecydował, że Waluś będzie kontynuować odbywanie kary więzienia w Południowej Afryce^[16].

21 listopada 2022 roku Trybunał Konstytucyjny w Południowej Afryce zadecydował o warunkowym zwolnieniu Walusia z więzienia^[17]. Od 29 listopada Waluś przebywał w szpitalu, po tym jak został zraniony nożem przez innego więźnia. Na wolność wyszedł 7 grudnia^[18]. Okres zwolnienia warunkowego wynosi dwa lata, a podczas jego trwania Waluś nie może opuszczać terytorium Południowej Afryki^[19].

Kontrowersje

Pomnik upamiętniający Chrisa Haniego w Boksburgu

Mimo upływu czasu osoba Janusza Walusia nadal budzi emocje. Przez zwolenników opozycji antyapartheidowskiej traktowany jest jako brutalny zabójca charyzmatycznego lidera, w którym wielu opozycjonistów widziało przyszłego przywódcę Południowej Afryki^[20]. Przeciwnicy Walusia oskarżają go też o wywołanie wysokiego, zdaniem niektórych, ryzyka zerwania pokojowych negocjacji znoszących apartheid, co skutkowało podburzeniem i tak silnie zantagonizowanego społeczeństwa do wojny rasowej^[21]. Przypominają też o współpracy Walusia nie tylko z afrykanerskimi terrorystami, ale i bojówkarzami o profilu neonazistowskim i suprematystycznym^[22].

Dla silnie konserwatywnej części białej społeczności (głównie narodowości afrykanerskiej) Waluś jest bohaterem, który uratował ich kraj przed – ich zdaniem – niebezpieczeństwem wiążącym się z dojściem komunistów do władzy^[3].

W 2013 roku na polskim rynku ukazała się publikacja Zabić Haniego. Historia Janusza Walusia autorstwa Michała Zichlarza^[3]. W 2019 roku Cezary Łazarewicz opublikował natomiast książkę Nic osobistego. Sprawa Janusza Walusia^[23].

Przypisy