Japońska ceremonia picia herbaty

Chanoyu (jap. 茶の湯 cha-no-yu ; dosł.: „wrzątek na herbatę”)japońska ceremonia parzenia sproszkowanej, zielonej herbaty (matcha). Inaczej: sztuka ceremonialnego przyrządzania herbaty[1]. Ceremonia ma podniosły, uroczysty charakter.

Pawilon ceremonii herbacianych

Częściowo synonimicznie używa się również słów: chadō lub (pierwotnie) sadō (jap. 茶道), co tłumaczy się jako „droga herbaty”[2], podobnie jak w słowach: kendō („droga miecza” czyli sztuka posługiwania się mieczem), kadō („droga kwiatów”, to inna nazwa ikebany, sztuki układania kwiatów), czy shodō ("droga pisma”, czyli sztuka kaligrafii).

Historia

Krzew herbaty pochodzi prawdopodobnie z górskich regionów południowej Azji, skąd dotarł do Chin, gdzie początkowo traktowano ją jako lekarstwo. Za panowania dynastii Tang (618–907) zieloną herbatę pito dla jej smaku. Liście były prasowane w kostki. Dodawano imbir i sól. Natomiast w okresie dynastii Song (960–1279) liście podgrzewano na parze, suszono i ubijano na proszek. Taką herbatę używano przede wszystkim w celach ceremonialnych w świątyniach, ale stopniowo zaczęto ją cenić szeroko.

Herbata dotarła do Japonii w okresie panowania Tangów, kiedy wymiana kulturalna pomiędzy obu krajami osiągnęła wysoki poziom. Pierwsze wzmianki na temat formalnych ceremonii połączonych z piciem herbaty pochodzą z VIII wieku, ale nie przebiegały one tak, jak dzieje się to dzisiaj. W okresach Nara (710–794) i Heian (794-1185) herbatę już uprawiano w Japonii, ale był to rzadki artykuł i pity głównie przez mnichów w czasie ceremonii oraz przez dworskich arystokratów[3].

Matcha

Matcha była roztrzepywana w stożkowych miseczkach o nazwie tenmoku-chawan (pol. miseczka do herbaty „oko niebios”)[4]. Zwyczaj ten przeniósł się na pierwsze formy spotkań przy herbacie, czyli chakai. Jedną z nich były spotkania yotsugashira[5] (pol. „cztery głowy”, w znaczeniu czterech gospodarzy), w których uczestniczyli basara[6] (ekstrawaganccy, zachowujący się i ubierający wyzywająco) daimyō[7]. Miały one miejsce w pomieszczeniach, w których znajdowały się cenne przedmioty artystyczne z Chin i Japonii.

Tenmoku-chawan z czasów dynastii Song (Metropolitan Museum of Art, New York)

W okresie Kamakura (1185–1333) japońscy mnisi i badacze podróżowali do Chin, aby poznawać bogatą kulturę dynastii Song. Wśród nich był mnich Eisai (1141–1215), który po powrocie do Japonii w 1191 r. wprowadził rytuał przygotowywania herbaty w proszku i picia jej w czasie medytacji zen. Napisał on „Traktat o piciu herbaty dla zdrowia” (jap. Kissa Yōjōki), w którym przedstawił właściwości herbaty, korzystne dla zdrowia fizycznego i duchowego[8]. Stało się to początkiem szerokiej uprawy herbaty oraz rozwoju ceremonii jej parzenia i picia.

Ceremonia

Zainteresowania Eisaia podzielał jego uczeń, Dōgen (1200–1253). W 1227 roku przywiózł z Chin przybory do parzenia herbaty i przekazał wskazówki do organizowania ceremonii herbacianej, regulującej codzienne życie w buddyjskiej świątyni Eihei.

Z biegiem lat zalety herbaty dostrzegła także klasa wojowników oraz nowa, wpływowa klasa kupiecka. W czasie przyjęć o charakterze towarzyskim organizowano konkursy poezji, konkursy identyfikacji rodzajów herbaty, nie stroniono od alkoholu i hazardu. Panował także zwyczaj ostentacyjnego wystawiania kosztownych utensyliów do herbaty, importowanych z Chin.

Dzisiejsza, wyrafinowana w swojej prostocie, ceremonia herbaciana cha-no-yu jest rezultatem wszystkich powyższych czynników wzajemnie na siebie wpływających. Wystawne przyjęcia zamieniły się w lekkie posiłki przed ceremonią, a bogate dekoracje, ozdoby i cenne dzieła sztuki zostały zredukowane do prostych aranżacji w postaci chabana i kakemono. Stało się to pod wpływem zen oraz trzech silnych osobowości, które nadały obecny kształt japońskiej ceremonii przyrządzania i picia herbaty. Byli to: Shukō Murata (także Jukō Murata; 1423–1502), Jōō Takeno (1502–1555), Rikyū Sen (Sen no Rikyū[a]; 1522–1591).

Murata stworzył koncepcję ceremonii picia herbaty, sięgającą daleko poza rozrywkę, właściwości lecznicze i obrzęd świątynny. Pieczołowicie precyzyjny proces jej parzenia i picia w skupieniu miały się stać, według niego, wyrazem wiary zen, że każdy czyn w codziennym życiu jest potencjalnym aktem, który może prowadzić do oświecenia.

Następca Muraty, Jōō Takeno, choć sam był bogaty, nie lubił ostentacji i uprościł wystrój chashitsu, zastępując białe tapety na ścianach powierzchnią glinianą, zamiast drogiego drewna stosował bambus oraz zwęził alkowę tokonoma, obramowując ją naturalnym drewnem. Kładł nacisk na użycie przedmiotów japońskich, a nie chińskich[8].

Gdy Sen no Rikyū w wieku 19 lat został uczniem[9] Takeno, znał już zasady cha-no-yu. Urodził się w Sakai jako najstarszy syn bogatego kupca. Jego dziadek Sen'ami, był artystycznym doradcą sioguna Yoshimasy Ashikaga. Rikyū, podobnie jak inni mistrzowie herbaty w Sakai, studiował zen. Łączył przez to estetyczną prostotę z rezerwą wyrażania ekspresji artystycznej[8]. Cechami jego stylu były: umiar, odrzucenie splendoru i ostentacji, wyeliminowanie wszystkiego, co rozprasza uwagę i budzi niepokój ducha. Jego pawilony herbaciane były z gliny lub drewna, proste, surowe bez ornamentów. Dachy były kryte słomą lub korą cyprysu. To on wprowadził specjalne, bardzo wąskie wejście do chashitsu, zwane nijiri-guchi, które zmusza gości do wpełzania. W tym zamyśle zawarte jest stworzenie równości, odrzucenie hierarchii społecznej[10].

Tradycję wywodzącą się z nauczania Rikyū kultywują do dziś jego potomkowie, należący do trzech rodów/szkół[11]: Ura-Senke, Omote-Senke[12], Mushanokōji-Senke[b]. Dzięki ich nauczaniu, ceremoniał wypracowany przez mistrza został przechowany do czasów obecnych.

Istota „drogi herbaty”

Anegdota opowiada, że mistrz Rikyū, zapytany kiedyś o istotę „drogi herbaty”, odpowiedział:

Węgla drzewnego wziąć tyle, by zawrzała woda, herbaty zaś tyle, aby wydobyć właściwy jej smak. Ułożyć kwiaty tak, aby wydawało się, że rosną. Latem stworzyć wrażenie rześkiego chłodu, a zimą – przytulności. I to jest cała tajemnica.

Kiedy jego rozmówca rozczarowany rzekł, że to wszystkim jest wiadome, mistrz odrzekł, że zostanie uczniem tego, który to wie[13].

Przebieg ceremonii

Geisha i maiko w trakcie ceremonii pokazowej w Kioto
Chashitsu, tokonoma (z kakemono i chabana), przyrządy do parzenia herbaty (Museum für Ostasiatische Kunst Dahlem, Berlin)

Tradycyjna ceremonia herbaciana odbywa się w specjalnym pawilonie usytuowanym w ogrodzie. Wszystkie jej elementy tworzą atmosferę spokoju i symbolizują oderwanie od świata zewnętrznego i codziennych spraw. Ceremonia przebiega w nastroju godności i skupienia, według ściśle przyjętych zasad.

Przybywających gospodarz wita ukłonem przy furtce. Goście wchodzą do ogrodu i tu spacerują, podziwiając rośliny i kamienne kompozycje. Wszyscy spotykają się przy ogrodowej ławeczce, po to, aby wybrać "głównego gościa honorowego" (shōkyaku). Jest to osoba spośród zaproszonych, która uchodzi za najbardziej szanowaną i obeznaną z etykietą chakai. Jej rolą jest zadbanie – wraz z gospodarzem – o atmosferę spotkania oraz służenie przykładem. Goście przed przejściem do pawilonu na dłuższą chwilę zatrzymują się przy źródełku, gdzie każdy uczestnik chanoyu za pomocą drewnianego czerpaka nabiera wody i myje nią ręce oraz płucze usta. Czynność ta musi być pełna skupienia, wszyscy w symboliczny sposób oczyszczają ciało i ducha.

Do pawilonu wchodzi się przez nieduży otwór, zwany nijiri-guchi. Ma on wymiary 80 × 70 cm, więc każdy wchodzący musi kucnąć i niemal się wczołgać do środka. Wejście to symbolizuje równość wszystkich uczestników ceremonii. W dawnych czasach samuraj musiał pozostawić na zewnątrz swoją broń, aby także w ten sposób okazać swoją równość z innymi uczestnikami ceremonii.

Ceremonia odbywa się w pomieszczeniu, które nazywa się chashitsu. Znajduje się tam specjalna wnęka o nazwie tokonoma, przeznaczona do eksponowania wiszącego na ścianie kakemono (pionowy obraz z wykaligrafowaną sentencją lub samą kaligrafią sentencji buddyjskiej) oraz wazy (hanaire) na kwiaty chabana[14] (kwiaty ceremonii herbacianej). Są one starannie dobierane, pod kątem prostoty i elegancji oraz w zgodzie z porą roku. Chabana wywodzi się od ikebany, ale jest często traktowana jako osobna gałąź sztuki układania kwiatów[15].

Goście siadają na tatami. Pokój, przeważnie o wielkości 2–4 tatami, jest urządzony według zasady określanej dwoma słowami, które zlały się w jedno pojęcie z zakresu japońskiej koncepcji estetyki. Jest to wabi-sabi zapisywane po japońsku: 侘・寂 lub 侘び寂び. Oznacza ono piękno odnajdywane w spokojnej prostocie i ascetycznym wyrafinowaniu[15]. W pomieszczeniu nie ma mebli i zbędnych przedmiotów, aby nic nie rozpraszało uwagi uczestników ceremonii.

Chikanobu Yōshū (1838–1912), Cha-no-yu

Kiedy wchodzi gospodarz, gość honorowy dziękuje mu za zaproszenie i przygotowanie ceremonii. Potem rozpoczyna się rozmowa na temat czarek do herbaty i wiszącego we wnęce zwoju kakemono. Poruszane są tylko tematy związane z ceremonią, gdyż inne byłyby okazaniem nietaktu, poważnym zakłóceniem harmonii tej ceremonii. Goście częstowani są lekkim posiłkiem (kaiseki lub cha-kaiseki[c])[16], na który składają się ryż, zupa, ryba i warzywa. Do posiłku może być podana sake oraz wagashi.

Kaiseki

Gospodarz zagotowuje wodę na herbatę w naczyniu zwanym cha-gama, przeciera miseczki i bambusową łyżeczką wsypuje sproszkowaną herbatę (3 łyżeczki na osobę). Potem zalewa herbatę wodą i roztrzepuje ją specjalnym bambusowym przyrządem (chasen), przypominającym z wyglądu pędzel do golenia. Kiedy herbata jest dobrze wymieszana, gospodarz podaje ją gościom. Są jej dwa rodzaje używane w czasie ceremonii: gęsta koi-cha, którą wszyscy piją z jednego naczynia, kolejno je sobie podając, kłaniając się i wypowiadając stosowne słowa uprzejmości. Natomiast usu-cha (słaba, lekka herbata) jest podawana każdemu gościowi osobno. Każda z nich jest przygotowywana inaczej, według skomplikowanych zasad, wymagających długiej nauki.

Na koniec ceremonii gość honorowy ponownie dziękuje gospodarzowi za przygotowanie ceremonii.

„Droga herbaty”

Ceremonia chanoyu (chadō) przebyła długą drogę, w czasie i znaczeniu: od roli napoju i leku, jako część obrzędów świątynnych oraz atrakcja przyjęć i rozrywek arystokratów, aż w końcu stała się istotnym elementem kultury medytacji zen i estetycznej koncepcji widzenia świata. Łączy w sobie także sposób przygotowywania i podawania posiłków, wykorzystania i wpływania na architekturę, aranżację ogrodów, ceramikę i kaligrafię. Jednoczy artystyczną kreatywność, wrażliwość na przyrodę, myśl religijną i wymianę społeczną[17].

Uwagi

  1. W tej właśnie postaci zapis nazwiska jest powszechnie znany i stosowany.
  2. Senke oznacza ród Sen, natomiast: Ura, Omote i Mushanokōji (lub Mushakōji) są przydomkami gałęzi rodu, utworzonymi od umiejscowienia ich rezydencji.
  3. Słowo kaiseki ma dwa podobne znaczenia, ale są one inaczej pisane. Oprócz poczęstunku przed ceremonią herbacianą, oznacza zestaw potraw podawany na osobnej tacy dla każdego gościa na przyjęciu lub w restauracji.

Zobacz też

  • Nanpō-roku (japoński tekst klasyczny dotyczący sadō, czyli drogi herbaty; po polsku)

Przypisy

  1. Koh Masuda: Kenkyusha's New Japanese-English Dictionary. Tokyo: Kenkyusha Ltd., 1991, s. 1409. ISBN 4-7674-2015-6.
  2. Koh Masuda: Kenkyusha's New Japanese-English Dictionary. Tokyo: Kenkyusha Ltd., 1991, s. 125, 127. ISBN 4-7674-2015-6.
  3. History of the Japanese Tea Ceremony. Japanese-tea-ceremony.net, 2011. [dostęp 2015-02-01]. (ang.).
  4. Eiichi Aoki: Japan: Profile of a Nation. Tokyo, New York, London: Kodansha International Ltd., 1995, s. 332. ISBN 4-7700-1892-4.
  5. H. Paul Varley, Isao Kumakura: Tea in Japan: Essays on the History of Chanoyu. University of Hawaii Press, 1989. s. 14. [dostęp 2015-02-03]. (ang.).
  6. H.Paul Varley, Isao Kumakura: Tea in Japan: Essays on the History of Chanoyu. University of Hawaii Press, 1989. s. 16. [dostęp 2015-02-03]. (ang.).
  7. Mikołaj Melanowicz: Historia literatury japońskiej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012, s. 194. ISBN 978-83-01-17214-5.
  8. a b c Chado – The Japanese Way of Tea. The Urasenke Tradition of Tea, 2002. [dostęp 2015-02-08]. (ang.).
  9. Rikyu in his youth. Omotesenke Fushin'an Foundation, 2005. [dostęp 2015-02-10]. (ang.).
  10. Jolanta Tubielewicz: Historia Japonii. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1984, s. 246–249. ISBN 83-04-01486-6.
  11. Sansenke Tea Schools in Japan. Japanese-tea-ceremony.net, 2011. [dostęp 2015-02-05]. (ang.).
  12. Japanese Tea Culture. Omotesenke Fushin'an Foundation, 2005. [dostęp 2015-02-01]. (ang.).
  13. A.L. Sadler: Cha-No-Yu: The Japanese Tea Ceremony. Tuttle Publishing, 1998. s. 102. [dostęp 2015-02-12]. (ang.).
  14. Glossary of decorative objects in the tea room. Japanese-tea-ceremony.net, 2011. [dostęp 2015-02-05]. (ang.).
  15. a b Japan: Profile of a Nation. Tokyo, New York, London: Kodansha International Ltd., 1995. ISBN 4-7700-1892-4.
  16. Kenkyusha's New Japanese-English Dictionary. Tokyo: Kenkyusha Ltd., 1991, s. 670. ISBN 4-7674-2015-6.
  17. Eiichi Aoki: Japan: Profile of a Nation. Tokyo, New York, London: Kodansha International Ltd., 1995, s. 331. ISBN 4-7700-1892-4.

Bibliografia

  • Sen Soshitsu, O duchu herbaty, Poznań 2007, Jeżeli P To Q Wydawnictwo (pol.)
  • Anna Zalewska, Droga herbaty, Wiedza i Życie 2006/9

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Teahouse (3353197905).jpg
Autor: Steve Collis from Melbourne, Australia, Licencja: CC BY 2.0
teahouse
Japan tea ceremony 1165.jpg
Autor: Ermell, Licencja: CC BY-SA 4.0
Japanese tea ceremony
料理・・・懐石料理.JPG
Autor: Kappabashi, Licencja: CC BY-SA 3.0
夕食・・・懐石料理の一例.
Tea at Miyako Odori.jpg
Autor: Joi Ito from Inbamura, Japan, Licencja: CC BY 2.0
A maiko (on the left) and a geiko at a tea service at Miyako odori. The geiko is dressed specifically for the purpose and instead of more typical geiko dress features for excample a maiko-like hairdo styled from her own hair (instead of wearing a wig) with birabira kanzashi (which normally only maikos would wear). A glimpse of red in her collar signifies her as a geiko performing tea service.
Yōshū Chikanobu Cha no yu.jpg
Subject: Winter tea ceremony. Series: Bijin-e (beauty print), triptych.
Hares fur IMGP3594.jpg
Autor: EdgarDurbin, Licencja: CC BY-SA 3.0
Tea bowl from Jian, China in the Song dynasty (960-1279) in the collection of Metropolitan Museum of Art, New York. H.O. Havemeyer Collection. The glaze is called hare's fur, one form of tenmoku glaze.